 Spokanisch Archief |
Pôlfe Kerido-Jûst
eft ârtycla mip Lângâr+Tibân 7-1 (1993)
Fes dena ârtycla Pôlfe Kerido-Jûst quÿlape ef Ÿrofly-wefot-spokândaex ef nittôpiy, den pronunsere ef roji r, jacjol fes eft vokel én eft lelpiru cônsonent, blûmtiy furt mittof vokel; fitfara painelira âfry ef sgema VrC > rVC. Mittof enter melde ki eft vober rifo metatesiy, té pošate querdoeliran fesbindosz. Lóf ef zempers 1987 ur 1988 blul enn perst informerrs fes Nutter-Ales sûpolelije, ytende meldelira pónze eft qu šÿrðiy své fjy rifo ef qurstoxuriys, ef dalet-chaquindatjens chalfelira yargeloh mittof metatesiy. Mittof quÿlapp, lyt indoniy pai quandro Kerido-Jûst, kerru indoniy pai groft côlegje Eleonora Santarem, luftpârare eft jÿšedos furt ki eft oras molef terat stûderafiy lef pert wuftas frópjÿ ef wefot-spokânda-dalets fes Liftka, cralove té fes dur nats naponto-1994, hôs ÿrðos Kvârta ber Hoggebim. Pôlfe Kerido-Jûst melde kolester furt dialektolôiy fes ef Stat-Universitiy ber Zest er 1980.
Blul xliffašenelije fes lôftquar stebes ef roji [r] fes pert lângârs fes Urapas. Fes ef ðârlo enelant-dalets qu mittof grâr sen redusere tukst eft švâ, fara qu ef melde blûmtiy furt eft lelpiru cônsonent, ur kerru fes ef mârkalant ur ef nelant teâk redukšo cÿrchof'te fes ef ðârlo wuxe-mux; menokka ef r drue fara kult [â], fitfara fes ef mârkalandes wufta Tür (pluzari [tuâ]), kerru menokka ef r melde pijâ koffon, fitfara fes ef nelandes schrijven (pluzari [sgÿve]).
Kâ jekâlbos kettelira iemze fes ef kerru spokânda. Fes ef ðârlo mantas fes Spooksoliy ef r sen redusere tukst eft frenvu rifo švâ, fitfara fes furt [fuêt], âme eft lelpiru cônsonent sompe ef. Blul cônsiderelije mittof pronunset lo hudelira pip lóf gopirus decadiys, lÿtiy ef purfil ÿpronunseros enn ef precônsonentise r, fitfara hâftere fes Lurgiy-Berref, pónze eft riyfain vluf daletiy (pek "hudelira oiba") status ralfort. Ef tradišonela raðo-r, meldelira alt nutatt ber Hirdo, ur meldolira kva nutatt tešarkiy vja ef raðo (janof ef bent raðo-strâlôsta meldo mešanô Hirdo) dira kafcentelije ralfort pai perts na eker, blul di pronunserilomije mittof tiyn fes eft lakâ-tindelira xloeâ-muxecÿr surrondos.
Fes querdoeliran wefot-spokândaiyn dalets ef precônsonentise r zaallove pijâ, kurrelira beri quefe âmbiguiyn wuftas. Blul kurre beri fjy-kettelije pana tjâg gopirus šovôsta lÿ surrondelira Xemân (eft môliy-wefot-spokândaiy varierer): ef wuftas mit ur mirt drue fara perdÿrs [mit]. Ef wuftas cos ur kors drue fara perdÿrs [kos], ur mittof mefre den ef o-ecÿr diftôngašo, presÿr-molaiy cÿrchof'telira tjâg ef krabé rifo ef pirzof r, fara tÿrtole fes mittof manta, ef r meltilóme ra koffon. Ef wuftas pute ur purte drue fara perdÿrs [pute] ber Xemân. Ur purte ma drue fara montiy kaf putte fes ef lakâ rifo ef môliy-wefot-spokândaiy manta, kusami ef r-tijâplašos quggilóme eft vokel-mintepotos.
Nert ûice gress zefa terat armt ef perdÿr wâlc qurstoxuriys: eftovap meldelira eft purfil r, ur lelpirovap idem eft pijâ lânt r ðÿm ef ÿpronunseros. Gazeûte ral gress eft tiraner javobaros, fitfara chalf fes ef Ÿrofly-wefot-spokânda, fitfara chaquint fes Nutter-Liftka tvokatiy ef ileset Mantahynne (gress mâe ef pjôlt dalet tjâg ŸWS). Fes mittof areû eft precônsonentise r quâme eft jalo'ifelira metatesiye, mefrelira côncrett, den ef r pónze prevokelise.
Fitfara painelira, ef zrempje ef sompat šovôsta: purte drue fara [prute]; kerp drue fara [krep]; gârpiy idem âs [grâpî]; Pârfâs idem âs [prâfâs]; Tôrsviyc idem âs [trôsvîk]. [1]
Tejÿ mittof metatesiy nert cÿrchof'te micaðami. Riffe kusamintof gress eft mô'ešos-toramâÿ, hojelka ef metatesiy letre ni dus niye. Gress zloffare ki ef stânts, fes mit ef r én ef pirzof cônsonent letre fes ef fraji meldelira qu wufta (ef kerru neterpamiyn ðônosamarôsta ÿryle qu ef). Ef metatesiy fara nert lelperre ef progrâm, eft wufta-fini sen wâfersencilóme ra ja ef r ur ef pirzof cônsonent. Pek ef môto ef bergo ber Xâ drue fara [ef brego ber kþâ], tûre kvâ fara *[ef brego bre kþâ]. Pek ef metatesiy fes qu ef furtplaša ber nert ker letre, iftam ef r fes qu ef tiyn meltilóme precônsonentise lef ef fonetise bjafniy (ef r sompelije af pai eft x). Fes terpamiyn ðônosamarôsta ef filâsto tóte beri mannare šalo eft kerru wufta-fini-fûnkšo: târ-pÿt tinkerecû kvâ *[trâpÿt], tur târko tinkerecû jazy iftam [trâko]. Ef distingašo ja "terpamiy" ur "neterpamiy", stus perkelira beri hanntele fes ef spokânda-syntâx ytende meldelira kurre beri vro'egie âp-trusske ef ÿsÿrtos enn ef klâmarers ur ef ÿvobaros enn ef plurull, melde pek kerru istjo frópjÿ ef dalet-progrâm furt eft fonologise enter fitfara metatesiy. Gress lelperre ef aerunel, den ef literaturiy, revertelira fara antrôn ef distingašo "terpamiy"-"neterpamiy", kalómbije lendiy mittof fonologise côstišerpse.
Futtof gress quÿlape ki ef mô'ešosz, na mit ef metatesiy posiblae oft nestiye, gress kettavy bent na ef nittôpiy, ef diftôngašo rifo ef é ur âs ef o, quâm tjâg ef krabé rifo eft pirzof r, tindelira fes wencât os ef metatesiy!
fjy 1
Ef wufta kors drue fes ŸWS lÿtiy fara [krös], ur pérsa drue fara [prësa]. Sest tiyn jufte ef cômbinašo ÿr [ÿjer]: ef ÿ-ecÿr tersylabise carakterr tinde fes wencât fara ef klynst r cralove blûmtiy furt ef ÿ yargeloh ef metatesiy. Pek gÿrs tinkere [grÿjes] tûre *[grÿs], ur cÿrfros tinkere [krÿjefros] tûre *[krÿfros].
Lo knôfe, fes ef cômbinašo qu, ef u sen pronunsere fara [ú]: quiyr [kúwîr], qumôs [kúmôs], qurk [kúêk]. Ral ef melde remarces, ef u wencatelira sener pronunset [ú], fara pana félclelije pai ef r mintof ef metatesiy. Dus kirro stunne éfti na ef cômbinašo [kú], tur âs [krú]: qurk tinkere dus [krúk], ur Hequrjâ idem [hekrújâ].
Ef dublaos rifo eft pôstvokelise cônsonent mefre cÿr fes ef xloeâ-mux is âs ŸWS, den ef blûmtiy vokel sen pronunsere lef mintepotos, fitfara fes putte [pu:te]. Sen-reppelira, mittof jufte alé frópjÿ eft dublaor én pôstvokelise r: kurre [ku:re] oft ozyrrkette [ozy:rke:te]. Mittof vokel-mintepotos tinde fes wencât kerru mintof ef metatesiy: pek torrs [trö:s], kerrpaine [kre:pawine], ozyrrkette [ozry:ke:te].
Remarce-gôrse, fes [trö:s] ef vokel-mintepotos tindalira fes wencât wânta, tur ef diftôngašo idem lilepiy.
Presÿr-molaiy vokel-mintepotos letre bzovy luft ki vokels, mit sompelije bót pai ch [ç], ð [ð], h [h], qu [kú], š [š] ur x [þ]/[kþ]. Fara ef antrôn tiyn melde eft mintepotor vokel bót furt eft r, ur mittof r sen šampâe frópjÿ ef posišo pai metatesiy, vokel-mintepotos tinde fes wencât kerru bót furt ch, ð, h, qu, š ur x. Ÿsðe-gôrse Terrchâ [te:rçâ] ón [tre:çâ], Nequrrðe [nekú:rðe] ón [nekrú:ðe], tarrðe [ta:rðe] ón [tra:ðe], qurrqute [kú:rkúte] ón [krú:kúte], ur ÿsðe-gôrse epurrx [epu:rþ] ón [epru:þ].
Ef wencatos rifo qu ef tergrârs [ë] ur [ö] fes ér ur or, ur âs qu ef tersylabise [ÿje] fes ÿr, melde tu plâks râviyn den qu ef diftôngašo ur qu ef tersylabesmiy lelperre fÿtiy éfti eft eksistere-rigt, draiy ef pôstvokelise r zaallove pai ef metatesiy: diftôngašo ur tersylabesmiy sena sompe af direcc pai mittof r-ecÿr hûšat. Palles ef pronunset [ú] minkÿr eft q, ur ef mintepotor pronunset blûmtiy furt eft dublaor cônsonent noi sena sompe direcc pai ef fonologise egetiyns, mittof q oft mittof cônsonent-dublaos šovelira: ef ÿstindos enn eft q (ziym enn eft c oft k) ur ef dubla ÿstindos enn eft cônsonent, melde tuffianto ôrtografise nôziys, ytende meldelira ekspresere ef grâr [ú] ur ef vokel-mintepotos, ur fara ef r sen šampâe frópjÿ ef posišo pai metatesiy, ur tenne blul quglelije mittof ôrtografise cÿrtiros lo nepainelira, ef pronunset rifo ef u oft âs ef mintepotor vokel krabéelije blul fes nÿf vluquos wysz. Ef mintepotor vokelsex presÿr-molaiy nert ÿkurros beri sompelije pai ef grâr-grups ch, ð, h, qu, š ur x lelperre eft historise ÿrðaagiy, tûre mittof nert kaflatelije pai ef fonologise egetiyns rifo mittof sers grâr-grups. [2]
Fes gopirus kanasz rifo ef ŸWS-areû (surronts rifo Dreumân, Laffenet ur Xeno) eft jekâlbos melde den dira diftôngere ef e helkara [ÿ], pana di sompilomije pai eft j, fara oxoddos: Pejo [pÿjo]. Âme ef metatesiy rifo ef r mefre den ef vokel sompelije ral pai eft j (pek Vrj > rVj), mittof diftôngašo cÿrchof'te alé, fara oxoddos: sperjót tinkere [sprÿjót] ur Merja tinkere [mrÿja]. Ber Amer (eft zeces fes ki eft districa, fes té mittof diftôngašo melde pijâ neknôf) eft informerr zâro, té cônfronterelije blul kaf ef pronunset [sprÿjót], ur do enn ef [ÿ] nert interpretere lo eft diftôngeror e, tur iftam do remarco, âfry do [sprÿjót] wakklelira eft zjut varierer rifo [sprÿjet]. Dus lÿtiy do enn ef wufta spÿrt ker luftreppe fara xloeâ-vobaros, mittof wufta nert eksisterilóme.
Luft daletiyn wuftas, stus mételira cÿrstiym fes ef ŸWS-areû, ef nert kettelira nalalôve riyfain, âl qu ef cômbinašo [rC] sen sompe pai metatesiy, kerru iftam âl blul kurrelije beri obléskre qu ófe fitfara "labora". Fit ber Crelco stus enn ef painer [prûðe] recorde fes ef mefros fara "ef raše kaf ef nurp". Janof blul minkedelije flâme ef varierer *[pûrðe], tôje fes lelpiru dalets frân fes ef xloeâ-mux, nert ér baso melde den kirro amifftûre, mittof painerecÿr bas-vobaros meldelira *pûrðe , ur kirro geldre beri cônkludere, Ef Crelco-dalet tiffelira ef painer prûðe. Tejÿ, kusamifuttof blul nalalôvalije, ef diftôngašo tjâg ef krabé rifo eft r tindelije fes wencât kerru mintof metatesiy. Ef supstantiviy [frësa] mefre "helle" (xloeâ-mux), ur blul ušelije ófe generâl ber Troebasÿrt ur roffot zecesz. Ef é-ecÿr diftôngašo melde eft indikašo, ef r giffelira fÿtiy blef ef, ur ef bas-vobaros perkelira beri melde iftam férsa, ur noi *frésa. [3]
Kusamiluft ef melde mesÿa beri risâne, dalet-chaquindatjens fara keldelira menokka eft pâlthudelira vobaros, óps tracilóme ra den chaquinde hudelira spokânda. Dus óps qugle eft toxâreâ metatesiy lo nepainelira. Ber Ygge-zeces stus enn ef sompat kôlgt recorde: [ke:êtsî] fara pâltquâfos furt krettsiy. Ber Xôt stus recorda: [pîêke] fara pâltquâfos furt priyke, ur [fersko] fara pâlthudelira vobaros furt fresko. Fes mittof aðiyk kôlgt ef quÿlapatjen muðo calyje eft purfil r ziym ef chentamiy švâ! Ef informerr traco, den qugle ef toxâreâ metatesiy lo nepainelira wânta, tur den imitere tranšô eft toxâreâ tjâst raðo-r ur lilepiy, frópjÿ janof do melde mip eft vrašy, sen kurrolira beri tâge velk quista ef quritt raðo-strâlôsta rifoliy Hirdoe (ef informerr meldo 83 zempers ðyss, fes ef quÿlappecÿr fort).
Ral ef melde fort beri inventarisere, hojelkami blul iemzelije ni dus niye eft metatesiy. Fara eft mennregliss stus xuriymecû, metatesiy letrelira ne'âma fes âksent-ÿtinelira trojÿs, pek iftam fes farte [frate], tûre fes fartelira *[fratelira].
Pek iftam fes pôrpos [prôpos], tûre fes pôrpôsta *[prôpôsta]. Ef wuftas fartelira ur pôrpôsta drue fara [faêtelira] respekteffiy [pôêpôsta] fes ef wémagen pijâ én quÿlapor areû, taufen menokka kerru ef švâ tijâbytecû pijâ, pek [fatelira] ur [pôpôsta]. [4] Ef švâecÿr tijâbytos (lek: pijâ tijâplašos rifo ef r) loke eftovap eft iðolektise kaflatos, tur lelpirovap kerru ki sÿrts kettelira prabare, fes mit ef loke vluf eft daletiy varierer, fitfara ump ef wefot-xijera ja Jedenfals ur Polefi, ur isolerâx ber Troeba a/e Ses, ef zeces lÿ té quandro gress melde.
Janof mittof kanas rifo ef wefot-xijera kôliy znyntelije pai ki ef dunje-temp, té melde fes ef sÿrtos publiyc fara Kamo-temp, uše gress mittof quanka, ytende meldelira wiðe ki ef kanas rifo ef quÿlapor areû, fes té ef precônsonentise r idefarte pijâ, fara ef metatesiy tÿrtole. Kerru ef zeces Troeba a/e Ses lelperre kusamiluft ef progrâm.
Qu ef mennregliss, kusami japain, nert tóte beri tiffe ef tvokas, ur mintof ef chalfos rifo qu ef, velk gopirus dussÿrtiyn regliše kanasecos luft ef. Brôepbent, metatesiy cÿrchof'te kvâ fara pana quefe eft "neposibla" grâr-grup. Ef lenta "neposibla" mefre: nert letrelira fes ef spokândaiy fonolôiy. [5] Bent kirro lone sener kalómba kaf ef grâr-grups, coðarelira ten cônsonents, ur tiffe dus ef sompat neposibla cônsonent-cômbinaša: *[çr], *[Dr], *[ðr], *[hr], *[jr], *[šr], *[wr], *[þr] ur *[Tr].
Ef metatesiy, quefelira "net-oskiyn" grâr-grups, letre menokka iftam menokka noi. Lef ef lent "net-oskiy" kirro splônje ef cômbinaša [lr], [nr], [mr] ur [sr]. Remarce-gôrse, den ef grat fes (net-)osker rifo mittof grâr-grups qurtelije, beri prôpnere, pai ef posišo, óps sencelira fes ef wufta. Fit [lr] letre bzovy fes ef wufta-finn, pek blul albelije ki ef metatesiy, té quefe mittof grâr-grup fes ef wufta-finn: lardos pek noi tinkere *[lrados], tur tolardos tinkere ment iftam [tolrados]. Fit lerkâ nert tinkere *[lrekâ], tur colârte tinkere šalo iftam [kolrâte]. Ef bugos beri kaflaanše metatesiy fara mittof quefe [lr] melde fes ef zutter kanas rifo ef quÿlapor areû hupster oiba dus fes ef lakâ rifo ef. Ber Moleije, Xalâs ur âs Afarcal, nert ér informerr kettolira minkede, té chalfo pana. Palles ber Crelco ur âs Jannen, ef ðârlo informerrs nert lelperro ef ÿrhapûs frópjÿ ef grâr-grup [lr]. Ber surrondelira Troebasÿrt, ur fes oiba cônsideros kerru fes kost dres zeces Troeba a/e Ses, menokka ef bugos tóte beri eksistere, den stus pronunsere ef grâr-grup [lr] fara [r:]: pek ef l pónze koffon, ur kusamiluft ef r sen mintepote: fit ber Troeba a/e Ses stus kurro beri nute ef pronunset [kör:âte] [6] furt colârte. Kaftare-gôrse kerru ef diftôngašo rifo ef o, tjâg ef krabé rifo ef klynst r!
Frópjÿ ef grâr-grup [nr], nem sen prabare kaf ef kelbra, mittof kurre beri cônsiderelije blul lo eft kûfencatos ðeér rifo [lr]: [lr] hyra albelije blul fes ef wufta-finn, ur hyra posiblae fes ef wufta-lurgiy, [nr] alpilomije blul fes ef wufta-lurgiy, tur chalfilomije blul tevi fes ef wufta-finn. Pek norte tinkere [nröte], tur gvénarsex nert tinkere *[gvénrasekþ]. Ef distribušo rifo [lr] én [nr] fes eft wufta gâšâ ef metatesiy ðôkette lÿtiy ón mittof grâr-grupecÿr distribušo fes nexizjiyn wuftas. Eft nijo metatesiy sen recorde ber ki Glagvâ, ber té eft informerra pronunsero ef wufta nar-film fara [nrafilm]. Eup ker obléskro ef r lo precônsonentise, ef pirzof f ÿrylarilóme fÿtiy eft lelpiru wufta. Kusamiluft ef melde mesÿa beri remarce, den blul albelije ef metatesiy pordel riyfain, fara ef chaquindatjen sen abarite eft wufta-fini, tu-vrôk, fitfara ef r melde ef aðiyk cônsonent rifo ef ére wufta, ur ef pirzof cônsonent idem ef értef grâr rifo ef klynst wufta. Kerru luft terpamiyn ðônosamarôsta fara nar-film, ef ðârlo chaquindatjens sen tóte beri abarite ef coðaros rifo teâk wufta-fini. Fes kult quÿlapp ef vrôk cÿrlénaro ne'âma fes ef hâm, fes té blul lénselije qu wufta-finis, ur fes té qu efs krabéecos ef metatesiy.
Fitfara kirro reppa pip fes ef finne rifo mittof ârtycla, kirro sena paina jojelkimiym tukst rC-grups feski ef wufta.
Furt ef net-oskiyn grâr-grups [mr] én [sr] nert ef fesbindos jufte, den blul albelije ef metatesiy fara mittof grups giffe fes ef wufta-finn. Kerru ral wet ef bugos beri chalfe metatesiy meldo tom hupster fes ef zutter kanas rifo ef areû. Qu ef isoglôsas furt mittof frenvu rifo metatesiy ur qu efs furt ef [lr]-metatesiy zâre fes ef monta smyl. Fit ber Marafaniy ur âs Crelco, morg drue fara [mrög], tur ber Xalâs, locâtešelira zutter terat, idem fara [möêg]. Ef wufta sârf drue palles fara [srâf] fes ef pijâ districa. Ef varierer [sâf], meldelira chentamiy kaf Kamo-temp (noimeldos rifo metatesiy, ur eft koffon én precônsonentise r) minkedelije flâme blul, prôchôk janof ef tiynelder sâf eksistere pip fara daletiy varierer rifo sef. Giynsamintof gress kurarevente velk ef qurstoxuriy âl stus alpecû metatesiy, denerami mittof quefui eft âmbiguitiy.
Qu metatesiy tinde pasoðami zloffiy armt ki ef kôlgts, fes mit qu pana quefe eft rC-grup mip tuffianto ten stabôs. Kerru hupster terat grâr-grups sena geldre beri sompe pai metatesiy (cÿrlÿo mefrelira eft šocheros rifo ef r armt eft pip coðarelira grâr-grup). Fit fes ef pijâ areû, pÿnvertse sen pronunsero fara [pÿnvretse], ur gress kafstintog ral, ber Iji-zeces ur âs Xôt ef cômbinašo [vr] druelira fara [br], wânta fara [vr] sen sompe pai metatesiy, tur fes cradef wuftas lilepiy. Kerru kusami [vl] drue fara [bl]. Stus ef pirzof wuftas recorde beri prôpnere: vreste [breste], vlazze [bla:ze], bavriy [babrî] oft [babré], idevlazze [idebla:ze]. Mittof noftatos rifo [v] helkara [b] tóte beri melde eft krabé rifo ef pegreviy, stus chaquindelira fes mittof manta ovapiy ef spokânda.
Uta jufte: ef grâr-grup melde šo cômpleksa, stus chalfe ef metatesiy ÿje noi tevi. Ef lenta "cômpleksa" melde frópjÿ gress cÿr ef nûmp rifo cônsonents fes ef grâr-grup is ef frenvu rifo cômbinašo. Môntyos-velp metatesiy iemzelije blul luft fara oxoddos: skârbiyk [skrâbîk], spôrp [sprôp], pÿnvertse [pÿnvretse], émparðâ [émpraðâ], lûntersex [lûntresekþ] ur Kiylpertiy [kîlpretî]. Fes mittof cradef kôlgts metatesiy quefe eft grâr-grup, pip meldelira eft generâl letrelira element fes ef spokândaiy fonolôiy.
Ef ÿvobaros enn grâr-grups fes ef wufta-finn arfine ment helkara môntyosz, messe fara ef r félclare pai l, m, n oft âs s: Plercô tinkere kvâ *[plrekô], snerf tinkere kvâ *[snref] ur tmertas idem kvâ *[tmretas].
Ef metatesiy tygtjaelije kerru pai eft v fes ef finne-grâr-grup: gvârce tinkere kvâ *[gvrâke] (tur: vârje tinkerecû iftam [vrâje]!).
Blul âksepterelije ef metatesiyex ÿquefos enn ef grâr-grup [str] fes ki dalets én iðolektiys, fes mit str sen pronunsere fara [str] fara fit trufô, pek: stôrgte tinkerog [strôgte] ur pôstersex tinkerog [pôstresekþ]. Sest vobarôsta sen recorde katô luft qufaa informerrs (liftkar terat dus 60 zempers). Mittof vrašy pronunsere str hitšo velk fara [str], fitfara ef jufte pijâ Spooksoliy. Ef jo lelperre vufâfâ ef bugos beri redusere str tukst [st], fittof ef metatesiy quefe ef r-ex ef lidefartos. Fes ef pijâ quÿlape-areû ÿrkamÿr terat informerrs reppo pordel riyfain [stôgte] ziym [strôgte], oft [pôstesekþ] ziym [pôstresekþ]. Stus oblésekecû mittof pronunset fara eft sompos rifo ef str-ecÿr redukšo, tur kaf Kamo-temp blul kurre beri tijâplašelije eft precônsonentise r, ur kusami stus oblésekecû [stôgte] ur [pôstesekþ] kerru fara eft sompos rifo mittof precônsonentise r-ecÿr tijâplašos, pek: [stôrgte] > [stôgte], ur [pôstersekþ] > [pôstesekþ]. Ral ef metatesiy hartiyare pijâ noi.
Ef quÿlapatjens ki eft generâl jekâlbos iemze fes ef ŸWS-areû, sem kettelira definiere âfry kâ: fara r-metatesiy quefe eft grâr-grup mip dur cônsonents, pana âksepterelije blul fes ef opper-zutter kanas rifo ef quÿlapor areû (pek ef vluf granôsót areû) pâpla terat dus painelije fes ef lakâ rifo Nutter-Ales. Fes ef surront rifo Šeftaliy ur âs Afarcal ef informerrs lelperre noi gû ÿrhapûs frópjÿ vobarôsta fara [skrâbîk] oft [émpraðâ], ur ber Dreumân-belt stus kurro beri recorde calyje eft vobaros fara [fsrÿjeðâk] furt Fsÿrðâc(-kents)! Ef melde jazy terat tvoka ki, den kusami ef diffiyk grâr-grup [fsr] quistarolije quf pai ten informerrs. Ef ÿrðaage tukst ÿkjôndos nert pijâ, âl kirro stunne kusami na eft daletiy qu puttos-armt, kerru iftam na eft iðolektise qu ôc.
Fes ef vluf fjoji areûs rifo Nutter-Ales, blul albelije ment vluf ur oiba cômpleksa grâr-grups, wÿrtâlacc ef ÿtÿrtolos enn metatesiy. Pana ÿréste ment eft pijâ tijâplašos rifo ef r. Kaf Kamo-temp qu ef aðiyk tiyn melde ef buchâ posibla qurstoxuriy, fes ef lakâ rifo fjoji Nutter-Ales stus cônstatere jojelkimiy cÿrnytre-vobarôsta. Fit minker informerrs ber surrondelira Crelco meldo, chalfelira ferbiym fes ef fraji meldelira wufta eft metatesiy, eft r-tijâplašos oft ef xloeâ-pronunset, ÿchûg ef chaquinde-upk én emfasiy. Frópjÿ ef painer informe [7] stus recordo fes ér storâs, eft informerr (72 zempers, SSK) rafanelira, ef sompat vobarôsta: [inföême], [inföme] ur [infröme]. Groft tubôs (70 zempers, primitremper) tÿrtolaro calyje ef o-ecÿr diftôngašo, ur eup ma reppo [infrâ:me], ef nediftôngeror o fes ŸWS sen realiserilóme fara [â:]. Eup nert vlûmo ef "belastiy" wufta informe, lÿtiy eup sen nert abarito, ef r meldelira fÿtiy pôstvokelise ur pek quâme diftôngašoe, ur tenne eup tesso den belt pronunset meldo "hudelira terat" dus belt meraterer ef tiyn.
Nÿf ÿrhapûs tóte ber melde den stus dira chalfe metatesiy, ef wufta finnilóme lef eft vokel. Mitôfami pek eft wufta labore, finnelira lef eft r, fitfara urp [rup], ârg [râg], armt [rant], érmiyp [rëmîp], ÿrgót [rÿjegót], uftalka. Ne'âma ump ef wefot-xijera fes ef surront rifo Plekotex én Moleije, ef informerrs tóto beri albe sest metatesiy-vobarôsta. Ef ðârlo kusamiss veldurs preferero eft r-tijâplašos, pek ârg [âg], érmiyp [ëmîp], uftalka. Kusami ef bzeure pek ki eft kanas rifo ef areû, fes té ef zâreldurs tóte beri lelperre eft serten pallegiffos ûqu metatesiy lo kettelira (zerfe-gôrse kusamifuttof frópjÿ ef vro'egios rifo cômpleksa grâr-grups).
Iygte ÿrhapûs eksistere frópjÿ eft metatesiy, fara qus ef r arfine ziym eft intervokelise w, fitfara luft poertex [poweêtekþ] > [pöretekþ], ayrport [awyêpöêt] > [arypöêt] oft eurste [ewuêste] > [eruste]. Sest vobarôsta letre fes ef pijâ quÿlapor areû.
Fara eft wufta finne lef ten vokels, ÿksanutelita wâlkân, ur ef értef vokel ÿtine nert ef âksent, fes ef xloeâ-mux ef finne-vokel luft pert wuftas nert pronunsere, lÿtiy ef "intervokelise" w melde ral ef finne-grâr. Pana jufte messe, fara ef tentef vokel melde eft mintepotor tiyn ur ÿtine ef fixor âksent, fitfara luft uokke [wo:ke] oft aerrf [we:êf], tur kirro méte ef kerru luft gopirus lelpiru wuftas, fitfara iyinke [winke] of ûice [wike]. Mittof vobers rifo finne-vokel-tijâplašos letre montrôk fes hupster kanasz rifo ef ŸWS-areû, fitfara fes ef xloeâ-mux, hinta ber Crelco, St.Manes ur fes cradef sÿrts én zecesz kusamat ef pennófs rifo ef Ygge ur âs ef Klinnÿr. Kusami ef finne-vokel sen pronunsere dres-oaro, kerru fara ef tentef vokel lelperre ef mintepotos. Ber Xalâs, Dreumân ur âs Xâ (pek ef districas roffottô mittof neto), pert informerrs chalfo mittof vober rifo vokel-tijâplašos lóf ÿpf mux, tur lóf emfatise mux-ušos stus pronunsere ef finne-vokel lo gei ÿrðaag. Fes eft vluquos kôlgt ef quÿlapatjens muðo eft fot finne-vokel, fit eft informerra ber Quess tarô Dreumân muxo dres-oaro kura [ÿwike] fara eup splônje ûice. Râgta eup oske beri reppe riyfain [wike], tur eup probaro beri muxe tiyt ur-oft-oft idem beri albe ef âmbiguitiy lef ef painer wike.
Fes ki ef areûs, fes mit ef finne-vokels sena pronunsere dres-oaro, ef metatesiy quâmecû ef r-ex larfinos kaf ef w-ecÿr posišo. Kirro ef pirzof kôlgts muðe: ierrt [ire:t], aerrf [are:f] ur Aermen [aremen].
Fes ki ef areûs, fes mit stus tijâplaše dres-oaro ef finne-vokels, ef metatesiy fes sest wuftas tÿrtole. Kusami ierrt, aerrf ur Aermen drue respekteffiym fara [we:êt], [we:êf] ur [weêmen]. Kûf mittof loke effer dur wuftas fes ef wefot-spokândaiy mux-areû, feskâmpaelira ef blaffos den óps lelperre cÿr goe koffon finne-vokels is goe r-s, bermarelira kaf metatesiy.
Fes ki ef ÿrijy-areûs, fes mit ef tijâplašos rifo ef finne-vokel nert cÿrchof'te dres-oaro, ierrt, aerrf ur Aermen sena pronunsere xÿs iftam it noi lef metatesiy. Kerru kusami ef jufte wet, metatesiy meldelira ušâf lóf emfasiy (janof ef finne-vokel sen pronunsere dus), ur tÿrtolelira lóf ÿpf mux (fara ef finne-vokel melde koffon). Ef fini ja "emfasiy" ur "ÿpf mux" sen qurte individuela. Minker informerrs vende kurae pip ef tijâplašos rifo ef finne-vokel fara óps chaquinde velk glistippiym lôftquar, ur lelpirus finne beri tijâplaše amiði fara hift mux pónze fes ÿpf, óps pónzalira dÿl net-uneratt. Janof fes sest kôlgts ef ni dus niye ÿchalfos enn metatesiy cijaze direcc ón ef ni dus niye ÿtijâplašos enn ef finne-vokel, ur janof eft mešanelira oltakos rifo vokel-tijâplašos nert cÿrchof'ta mrâ ef metatesiy-quÿlapp, dus kusami kirro ûicecos ral nert lilepiy armt ef.
Tukstfin, gress blompecû velk kusamiluft, ef spokânda tiffelira eft hÿ wufta lef eft koffon finne-vokel ur eft pôstvokelise r: ef melde yart zÿtâ ef enelandes tûrg ("yard"). Cÿr fes ef xloeâ-mux is âs ŸWS, blul pronunserelije mittof wufta fara [waêt] (oft [wart]), ur stus enn nÿf tvokas iemze ón mittof. Ef metatesiy letre kerru bzovy luft mittof wufta.
Eft ÿrfótelira enter melde ef redupliseros, iems ber Ialefer, Iji-zeces, Xôt, Qutereeefo ur âs Wyndriy (pek ef opper-bôrté rifo ef quÿlapor areû, fes té ef pegreviy krabéare). Mittof redupliseros letre fara ef metatesiy quefui eft r-dublaos âfry ef sgema rVrC " rrVC. Mitôfami blul japainelije ki eft vokel ja perdÿr r-s, té varierecû rifonn eft švâ helkara eft tâzjet rifo ef klynst vokel. Šovôsta: rôrfiy [rêrôfî] oft [rôrôfî], rârmta [rêrânta] oft [rârânta], [8] prart [prêrat] oft [prarat], prérpe [prêrëpe] oft [prërëpe]. Ber Qutereeefo insidentela iemzosz jufte, den ef értef én pôstcônsonentise r idefarte: prérpe tinkere [përëpe], en crûrc idem [kûrûk]. Blul kurre beri pitireppelije mittof idefartos ón eft fonologise qurstoxuriy, meldelira fes ef publiyc fara "tijâplašos-disimilašo" (mip montiyn grârs ér tiyn idefarte). [9]
Mittof vober rifo redupliseros nert letre dotoje ef kusamifuttof kimoraror mantas. Dus ten âlternateffs melde: (i) metatesiy tÿrtole pijâ (frópjÿ Kamo-temp kirro šocherecos armt mittof: ef pôstvokelise én precônsonentise r idefarte, pek rôrfiy [rôfî], rârmta [rânta], prart [prat], uftalka) oft (ii) eft metatesiy cÿrchof'te, ur ef r-dublaos quefe eft mintepotor pronunset rifo ef, pek [r:]. Blul recordolije ef aðiyk enter cÿrstiy ber Troebasÿrt ur âs Troeba a/e Ses, zerfe-gôrse kerru ef kusamifuttof revertos rifo colârte. Šovôsta: [r:ôfî], [r:ânta], [pr:at].
Tukstfin velk eft râviy kura ki ef pâseff roni gróse, fes té ef r sen pronunsere iftam fes ef xloeâ mux, lo pallesÿrtos helkara fes ef âkteff varierer gress, pordel riyfain druelira fara [ges]. Fes pert dalets ef r fes kerru gróse tÿrtole: [góse] oft [gós], ur ef monta fâl jufte fes ef areû, quÿlap pai kirro. Eft kuragei vober rifo pâltquâfos iemzolije blul fes ér kôlgt ber ki Drystotall, ber té rast muxo kura [goweês]. Ef informerr lelperro râgta fes ef blef-brenkâ, den eft r tyrne fes [gós], ur do šochero eft r armt ef, âtemelira beri chaquinde hudelira, tur paino ef tejÿ lo pôstvokelise/precônsonentise ja ef ó ur s! ðônos na fort, do redusero mittof r tukst eft švâ, fitfara gei ušâf luft teâk precônsonentise r, ur tranšô do xocho ef tergrâr [ó] fes o+e = [owe], janof [ó] giffecû kvâ blûmtiy furt eft r. Ef šampâos [ó] > [owe], kusami cÿrchof'tolira lef mybbe, melde ef kûfencatos tiyn rifo ef historise ðeér. [10]
Ef metatesiy, ni dus niye ðônos-ðobiyr lef mintepotos, redupliseros oft âs tijâplašos, quefe tâgerami eft âmbiguitiy, katô luft portâ wuftas. Fara oxoddos: ârg [râg] ur râg [râg]; sârf [srâf] > [sâf] ur sâf [sâf]; farte [frate] ur frate [frate]; stûrt [strût] ur strût [strût]; yrt [ryt] ur ryt [ryt]. Blul dira albelije gei noi sest âmbiguitiys, nÿf chânts di meltilóme furt lacÿrosz. Palles, fara perdÿr wuftas šove eft semantise ÿrraer, posiblaarelira den blul kurre beri ušelije tiymme fes ef monta côntekst, dus tÿrtole uta ef metatesiy, ytende meldelira ðulente ef âmbiguitiy. Eft informerra mešanô Plekotex rafano [kos frera mÿ et frater], ur quppo lo šâmsÿrt, den rast obléskui [frater] fara farter mefrelira "rast affionnoselira ef farte". Noft, eup splônjo cÿrstiy frater "covent-veldur", tur eup styno den splônjui iftam farter frópjÿ [frater] fes eft chaquindos-mip fitfara: [do mÿ et ubâfta frater: do hatre pi:tres ur otos] "do melde eft ubâfta farter: do hatre pitters ur otos".
Eft lelpiru informerr (mešanô Xalâs) rafano den, fara do tupplipavy tjâg ef treno helkara Amahagge, dus do reppe riyfain abarit: [et teêt frut Amaha:ge], ur den do reppe kvâ [tret] furt tert, janof [tret] mefre "sûpf, gedrômta" fes groft dalet. Tejÿ, ef afuler tert mefrelira "huma" pronunserelije pai do iftam riyfain fara [tret], janof ef noftatsÿrtos lef ef supstantiviy "sûpf, gedrômta" sen šâmsÿrte ral. Fit do cônsidero ef sentenšo [ef tret kÿponfâsto men°kerate frut ef lôkþ] lo terat dres-putte-âp ki.
Fes mittof ârtycla gress nert ûicecû lilepiy armt ki ef qurstoxuriys, mit chalfelije blul ytende meldelira ideâmbiguere âmbiguiyn wuftas. Ef ideâmbigueros wÿrtâlacc ef ÿtÿrtolos enn metatesiy perke beri torkelije blul fes eft hupster terat fâgo frópjÿ ef uta lideâmbigueros. Jân Zeese-Ploema ef tiyns quÿlape fes sener mimpit Ideâmbiguere-qurstoxuriys (Amahagge 1986), ur gress wiðe tevi ef.
NÔTS
Nederlands