 Spokanisch Archief |
Flore Teezyste-Rifo Hāpst
eft ārtycla mip Lāngār+Tibān 7-1 (1993)
Fes dena ’ršiy rifo Lāngār+Tibān, Terre Ūtefusot-Pahoj ’rtyce eft kleter etymologise pitiloinos frópj’ ef quankas Spooksoliy ur spokānda. Flore Teezyste-Rifo Hāpst, kolester furt generāl mux-tibān fes ef Nefuniversitiy ber Bōrā, ur lexikografos luft ef Historise Institua ber Hirdo, arfine lef eft pallesimuos.
Gress sen vone fes hordā siyclos Ūtefusot-Pahojex ef obléskros, den ef armthūate jazy net-katō, stus obléskrelira den ef quankas Spooksoliy ur spokānda sena qu'errepe ni dus niye bót l’ ef liftkar-nōrgise moftos spakr, oft frópj’, den óps sena qu'errepe fara corvi'am. Tur gress nert fesit’ravy beri šobiyre gopirus mārg-rojis kiykirot luft Ūtefusot-Pahojex ef ’cyspohos. Brōepbent eft luftzarō cōstierpse remarcos: gress pallefarte den blul lo wymolije kult tume-wufta klimmā fes ef Viken-iyra ón kirro, ef hāfterilóme lef wuftas fitfara knōr, wik oft lo’buti. Prifjiof Moffain Gerneert nalalōvo fes 1876, den klimmā cralovo furt bent fes ki eft korda-t’den (Ergynne-lydafiy) mip 1801, fes té eft partes chaquindo-mip sener chola'ātos kura ki ef vobers rifo sport-ufnos-kaf, luft mit ef hāliyners lelperro liff-cōntakts lef hédān. Ef vrestos sen ketto ja ef votelira kerru, ur ef partes stindo literaliy:
"Armt ef brōepbent ponto, gress miype armt ki ef zebbe, luft tee ef meraters sena idekafkanase tukst aingry hāsts, tracelira den miyre heedān sumā ef yiqur na cradef legcs, mźlira fes ef kurre oen ef ’leldos, ur kusamiluft ef ’rriyos een ’trajofutsiteeos enn tācelira partōsta tinkaro oen eft aniā painos. Sest ieacc hanntelōsta nert coše fes kult jofy yrsm’riy Ergynne-cūlturiy, ur oepsex ef iftamos ānān ’c’rchof'tos kurre beri pitireppelije blul ur noi kūf oen eft alt penetrerelira lās rifo ef Viken-cūlturiy, enn kult ilesets plitelira lāst pordel āke-peersa zempers, fitfara kirro tiffe. Mittofs zāreldursex rifo ef martel ityro ef ’perke beri teejaros enn sener cryrt frotiyns tjāg teāk belpā'et oc’rma, oeps kimorelira lo klimā, kettelira masoete velk meanō hift żrmetiyns, tur ef ’jabincos enn fitaju fara klimā fes kult mantas lef sener njabo terat plilders perke beri c’rapljōcelije blul tukst ōgjeel oras, ur gress dira elkianui ef calyje, gress di lelperriloeme ef po'er tukst pana z’tā partes."
Mittof pāsa rifo ef korda-t’den mip 1801, frópj’ stint fes ef Gārder-covent luft Staef, zrempjelije pai ef kol ef vrestos māelije interm pai ef quanka klimā (ralfort stint fara klimmā [1]). Prifjiof Gerneert sfsyce, den mittof korda-t’den tsazzo ef ’fesuberos enn klim(m)ā fes kult lāngār, labora ytende meldelira māe "vrestos". Mintof pl. 1944, zuf ef tlosiy vrestos haógo-fes tukst eft populerr sport, stus finno beri ue ef lenta klimmā furt "jiu jitsu" (ralfort: "judo"), tur prifjiof Gerneert calaro pana éfti. Ef farte cupp ef klarb’rs rifo kost pallesimuos kaf Ūtefusot-Pahojex ef ārtycla, den gress ūice zefa terat armt mittof.
Kirro cōnkluderecos fara fit trufō, ef tume-wufta klimmā meldelira noi gū eft parte rifo ef cūlturela legatiy, ef Vikens kurapónzalira ón kirro.
Kost tentef critiyc-ponto luft Ūtefusot-Pahojex ef ārtycla melde graviy terat. Ef romāntise Viken-adoros l’ p’r erg-fār, quefelira minker cūlturela fasettsex fes kult spooksoliy poiros ef ’pitireppelijos fes latisé ón eft Viken-krabé, co'ifchelije blul pijā noi fit, fitfara kost qupp cōlegje mitamorisavy ef. H’-wet, historicys ur mux-tibāners kette na eft vober rifo pirāmer-fālsosex (ur curmel kerru tibān-fālsosex) fes p’r erg-fār ef ’c’rchof'tos, bloirā gāā mittof Viken-adoros. Ef trufōe den kerru Olyva Koles, Ūtefusot-Pahoj siterelira, feslydare sener zintes torkarōsta pai mittof "romāntise-religiela miyprées" (fitfara Ū-P. ekspresere ef), tur mitulanis kost qupp cōlegje nert rafe ki ef tibāners fitfara Moffain Olōf-Frāmenn ur Fernent Frākkeny Rifo Flāgpe-Itārzatreef Rifo Troef, mit fūlminera tygtja bloirā mittof jekālbosz fes ef monta iyra své Olyva Koles? Frākkeny Rifo Flāgpe nalalōvo pip fes 1908 oft 1909, pek velk futtof Kolesex ef ārtycla fes Cūltura, den stus kaflétāt ki jadāk etymologise pitiloinos rifo ef wufta Spooksoliy fara nucer kāgos, sem efa feshajime fes nys germanise lāngār. Na pek do flo tygrōnsc eft spakr-etymolōiy igt qu eft sprec-teoriy, fitfara Koles ur Ūtefusot-Pahoj bladide beri lelperre qu ef.
Gress slaōte, kost cōlegje qu nert tāgarelira ef ’rōm pai Frākkeny Rifo Flāgpe, ur āme do c’rme iftam, qu co'ifchelira mittof ’rōm ur poirarelira ef sprec-etymolōiy kaf ef kleter. Mittof melde kiykirot k’pony g’tliy, kāgōsta l’ p’r erg-hent, ur ef wósa furt mittof eksister’t jazy éfti fes ef palequeo mux-tibān.
Kost zuobos rifo jadāk etymolōiy, sen feshajimelira fes eft germanise lāngār, quefāt pirandoka iftam qu eft dres-putte-āp ālternateff. Gress miype den offertecū qu ef: Ūtefusot-Pahojex ef mitamorisos, ef ašiyk kanas rifo Spooksoliy meldelira ’rraiy ón kult palequeo painer xole [2], zerfe ón gress lo ef ’mippónzos enn eft kleter zerfos-fes, gress ovapelira fes jadāk loin. Kerru gress ralventecū quista ón do fes ef miyprées den ef finne-k rifo -ksoliy šōnosef ef d’fo-k rifo eft element spok enn ef dublaos rifo ef o fes spook di quefui. Tur kirro xolija-kettūs lōftquārda ef moris den ef értef kanas rifo kult ark-quanka melde mip origiy germanise, ur stunnui na flaju meldelira "viss" oft "muxe". Fara kirro ākseptere, ef tentef element -ksoliy meldelira nāzjaelira atlāntise, ef armthūate, den kirro obléskre ef kerru értef element fara nāzjaelira atlāntise. Folarra atlāntise wufta meltecū dus ’rraiy ón spook? Teāk linnos kurrui beri riffelije pai Ūtefusot-Pahoj ’rlikvrōkiy, ur dus do sen kurrui beri kette ef moris, den cijazare spook ón spāke. Āfry gress, ef šōnosamaros spāke + ksoliy quefecū quista Spooksoliy, fes ef mefros fara "lāniotor tina, stus spākelira" oft curmel "ark rifo eft spākatjen". Ef sen kette noi ja kost primitāiy den c’raele, ef noftatos ā > o(o) feskāmpaelira ef fonologise reglie rifo ef (liftkar-)spokānda, tur lelpiru cōlegjes painecos mittof ām mōntyosz, āfry gress.
Ur historicys minketecos frópj’ eft cijazutos ja kult liftkar domenneren lef spākatjens, ur ef arfinos-kaf rifo eft stint fara ki "spākor ark", téc’r semantise bavān sen utfina helkara "hymā", ur tukstfin tinkera ef dres-quanka Spooksoliy.
Ijāk gress di probarui beri ’rzoze sener qupp cōlegje Terre Ūtefusot-Pahoj, den do kurarevente sener totjef l’ p’r erg-hent rifo ef sprec-teoriy, ur den do lāplōnse eft qu’lapp helkara ef wélfa'ecos rifo spāke > spook-. Frópj’ stus minketecū eft pazzostala fes mittof ’ršiy atlāntise pitiloinos, ytende meldelira pry’lle ef kerru lāngār-quanka spokānda, āfry ef rūl rifo spāke + andol oft spāke + ender.
Gress m’vare ki ef belks, verare mittof kleter qu’lapp mit!
NŌTS
Nederlands
Engels