1. Traditionele muzieksoorten
karûja
Ballade uit de 15e-17e eeuw, begeleid met de prâggah. Een voorbeeld is de ballade Lena ur Lerdu.
opera
De term opera is weliswaar de algemene benaming voor een opera, maar als het een muziekwerk betreft dat door een Spokanische componist is geschreven, weten we dat het om een "traditionele" opera gaat. Daaronder verstaat men veeleer een vorm van muziektheater waarbij vooral veel geacteerd wordt en het muzieke deel zich dikwijls afspeelt "achter de coulissen". Het gaat dan vaak om verklarende gezangen, de zogenoemde chapryÿllas, uitgevoerd door zangers, zangeressen en koortjes die geen onderdeel van het theatrale spektakel zijn. (DOM 39) Uitwerken
totrojÿ
Volksliedje met moralistisch slot; de laatste regel van elk couplet wordt herhaald, wat het meezingen vergemakkelijkt. De naam totrojÿ is afgeleid van trojy dat "zede" betekent. Een voorbeeld is het volksliedje Harbatjen lef ten pakâls lot.
tyzzer
Algemene benaming voor een traditioneel (of traditioneel uitgevoerd) klassiek muziekstuk. Het kan gaan om één enkel lied, maar ook om een liederencyclus, concert of opera. Zowel een niet-Spokanisch werk dat uitgevoerd wordt met traditionele Spokanische instrumenten, als een traditioneel Spokanisch werk dat met "gewone" instrumenten wordt uitgevoerd, valt onder de term "tyzzer".
2. Traditionele instrumenten
| Grote trommel op 1 poot, voor religieuze treurmuziek, vooral op Oost-Berref.
Voorbeeld: fraai bewerkte ðômk uit 1850 |
hycc
Houten fluit, voor traditionele volksmuziek.
| Tussen 1710 en 1720 heeft de Engelsman John Croydon Spokanië een aantal keren bezocht en daar ook over geschreven. Zijn observaties zijn niet altijd betrouwbaar te noemen. Ook de afbeeldingen van een prâggah (links) en een hycc (rechts) lijken niet correct. Er zijn weliswaar langwerpige prâggahs, maar meestal hebben ze een ronde of ovale klankkast met een lange steel. En de hycc is altijd dikker dan hier afgebeeld, want het gaat om een houten fluit. Op deze afbeelding lijkt het eerder om een metalen instrument te gaan. Bovendien is de kleding van de muzikanten ook niet typisch Spokanisch! |
Afbeeldingen uit Journal of a Spocanian Survey (John Croydon, London 1724;
collectie Universiteitsbibliotheek van Amahagge)
pânelliy
Klein gitaartje met 4 snaren voor dansmuziek en sagebegeleiding.
prâggah
Twee- of driesnarig strijk/tokkelinstrument met lange hals, oorspronkelijk uit Krappa-gebergte, na ca.1600 in geheel Spokanië (zie afbeelding hierboven).
|
Spokanische versie van de "trekzak". Sméntuts is een samentrekking van "sméiyn-totutsÿ" ("blaasbalg-klavier"), maar dit lange woord wordt nooit gebruikt. Musici en muzikanten gebruiken wel de verkorte naam smén. Een sméntuts is een bepaald type trekke-vluto ("trekfluit") waarmee elk muziekinstrument wordt aangeduid waarvan het geluid door middel van een balg wordt geproduceerd. Ook een âcorðen ("accordeon") valt onder de categorie van de trekke-vlutos.
Voorbeeld: afbeelding uit het boek "Ef fitrutatjener ÿrômos" ("De werking van de blaasbalg" (1903), door Rufen Glopiy-Vlâgh) |
|
Hoe zit het met de trekharmonica in Spokanië? Is die wel bekend? Dit schreef Jense Rânt-Rumer, fluitist en zanger bij de volksmuziekgroep Ef Pajy-merrers (de Spelers van de Open Plek):
Saja, kirro merre tradišonela zampôr-malodé ur ušâmelle tygrônsc palequeo lenneliran tiysse igt tradišonela dreuts fitfara ef prâggah, ef hycc ur ef smén. Ef smén pe jazy kerru lo eft sméntuts ur gress hozâve ef perkelira beri melde eft sméiyn-tuts cÿrlÿo, tur râste reppe ef lo kâ.
Kirro kelde ki sméntutsz, mit riffelije pai eft dreutrif ber Frezzet. Óps drue kâgkâg tûre gress nert tiffe, âl óps melde pijâ opârgiyn. Ef értef sméntutsz di mešanui jazy qubâjo 1880 fesdu Spooksoliy, brâ gress hozâve, ef brôepbent tiyn riffolije pai eft Mârkalando qubâjo 1820. Ef jazy zurrere begg, futtof teâk kleter armtgvârcos fonise kult šark!
Ef liftkar oras tjeft lÿputtalije pai gress fes ef bibliotekke ber Hirdo, fes eft mimpit lÿ 1903, peiy Ef fitrutatjener ÿrômos. Cÿrlÿo mittof stunne noi nurpel na tiysse, tur iftam na ef ayr-idesÿrte-tegniyc. Vertaling
Ja, wij spelen traditionele volksmuziek en maken niet alleen gebruik van moderne gangbare instrumenten, maar ook van traditionele instrumenten als de prâggah, de hycc en de smén. De smén heet ook wel sméntuts en ik geloof dat dat eigenlijk een sméiyn-tuts moet zijn, maar niemand zegt dat zo. Wij gebruiken een twee-rijige sméntuts, en diatonisch en wisseltonig, zoals dat traditioneel hoort. Het is dus geen accordeon! Het bijzondere van een Spokanische smén is het toonsysteem, want bij het uittrekken zijn de tonen een halve octaaf hoger dan bij het indrukken.
De oudste afbeelding heb ik kunnen vinden in de bibliotheek van Hirdo, in een boek uit 1903, genaamd De werking van de blaasbalg. Dat heeft dus eigenlijk niks direct te maken met muziekinstrumenten, maar wel met de techniek van luchtverplaatsing. |
3. Muziekstukken, -titels en -albums
Dufjaex ef Giyrt (De arrestatie van de duivel, 1765)
Muziekdrama van Neemt Kerfewiynne, gebaseerd op gelijknamig dichtwerk (1620) van Nuser (1592-1631).
Dur meters ninker melde quista zjentiy hardlap (Drie meter laag is hoog genoeg)
Soort strijdlied voor hoogtevreeslijders die jaarlijks rondom de Volaj-toren dansen. (DOM 79)
Eelalja (1876)
Eerste opera van Veljâ Pelger-Hiycc (1844-1921), een matig werk waarin Eulalia (Spokaans: Eelalja), een bekende Spaanse martelares, de hoofdrol speelt. Om die reden geniet deze opera voornamelijk in de katholieke gebieden (met Spaanse invloeden) van Zuid-Spokanië enige populariteit.
Eulalia verliet in het jaar 304 op 12-jarige leeftijd in het geheim het landgoed van haar voorname ouders en vertrok naar de Spaanse stad Mérida. Hier probeerde een rechter met omkoping en gevlei haar over te halen om zich tot het Christendom te bekeren. Zij spuugde op hem en werd vervolgens na gruwelijke folteringen in een oven verbrand. Zij wordt in Spanje op 10 december herdacht, maar ook in enkele dorpen op de eilanden Tigof en Lomky is dit een bijzondere dag.
Pelger-Hiycc heeft in zijn opera de geschiedenis op een nogal fantasievolle manier aangepast. De tocht vanaf het landgoed naar Mérida wordt uitgesponnen tot een dramatische gebeurtenis (in veel Spokanische opera's spelen barre tochten over vlaktes of door bergen een voorname rol), de gebeurtenissen met de rechter krijgen een seksuele dimensie en de verbranding in de oven wordt nu een brandstapel (want dat is op het toneel natuurlijk veel imposanter). Waarom het meisje haar ouders verliet en waarom ze uiteindelijk de vuurdood stierf, komt in deze opera niet aan de orde. Verder is het natuurlijk een ongelukkige keus van Pelger-Hiycc geweest om een twaalfjarig meisje in de hoofdrol te plaatsen. Zelfs de jongste alt die deze rol kan vertolken, komt nogal lachwekkend over als zij een twaalfjarig meisje moet voorstellen.
Halyna (1900)
Bekendste opera van Veljâ Pelger-Hiycc (1844-1921), genoemd in Traject (Volkskrant), januari 2000. Een veel uitgevoerd fragment uit deze opera is de chaprÿlla Zutter jakâm. Het betreft een "verklarend gezang" waarin wordt bezongen hoe de adellijke dame Halyna in haar kasteel zit te wachten tot haar geliefde ridder, Jakiym, van een verre missie terugkeert. We zien haar uit een (gestileerd) venster kijken en begrijpen dat ze over de vlakte tuurt of ze in de verte niet een stofwolkje ziet opdoemen. In een "normale" opera zou een zangeres in de rol van Halyna een aria zingen waaruit haar smachtend verlangen blijkt. In deze traditionele opera zwijgt de vrouw en staart naar buiten, terwijl een koortje in het halfdonker de chaprÿlla ten gehore brengt. (DOM 39)
Hyra Liskos (1712)
Muziekdrama van de gebr. Kerfewiynne, gebaseerd op de Sage van Ovezynte. Zie ook bij Publicaties.
Kjoep-rovret (Kjoep-liefde, 1830)
Liederencyclus van Hurfiy, waarin de rivier de Kjoep centraal staat. De liederen gaan voornamelijk over het Hajega-gebergte (brongebied van de Kjoep), het Ferâgt-moeras en het Lôgtôfiy-woud langs de rivier, en de plaats Halepoai armt ef Kjoep, waar de rivier het breedst is. De zuidelijke helft van de rivier komt in deze cyclus niet aan bod. De originele teksten van de in totaal 24 liederen zijn in enkele handgeschreven documenten van Hurfiy bewaard gebleven, en ook verschillende malen in druk verschenen. De bijbehorende muzieknotatie is helaas niet compleet. Van een aantal liederen weten we tamelijk exact hoe ze gezongen moeten worden, maar van andere zijn slechts summiere aantekeningen van Hurfiy bekend. Het beroemdste lied uit deze verzameling heet eveneens Kjoep-rovret en wordt nog veel ten gehore gebracht. Van dit lied bestaat niet alleen een gedetailleerde notatie voor de zangstemmen maar ook van de begeleiding - iets wat bij de overige liederen niet voorkomt. Velen suggereren dan ook dat het nooit de bedoeling van Hurfiy is geweest om de liederen ook instrumentaal te begeleiden. Zie ook bij Publicaties.
Lena ur Lerdu
Bekende ballade uit de 17e eeuw, een zogenoemde karûja; zie
tekst.
Ploteppa Roša (Losbandige Roša)
Cabaretliedje uit ca. 1950 dat vanwege de schunnige tekst veel ophef veroorzaakte en vervolgens door de Censuurraad verboden werd. Het was vooral de strofe ... ur fes tof óps hude, tur fes kÿl óps stude ("... en overdag staan ze in de houding, maar in de nacht neuken ze"), waaraan velen aanstoot namen. Het gaat hier om soldaten, en velen vonden dit een belediging van het leger, en dus een aantasting van de integriteit van het Koninkrijk. Het liedje werd in 1952 of 1953 voor het eerst ten gehore gebracht door het cabaretgezelschap Kvés ur ax ("Drachtige koeien en ossen") in Frenzy, een wat smoezelig theatertje in Knolbol. Het theatertje bestaat nog steeds, de cabaretgroep is in 1965 opgeheven. Na de versoepeling van de censuurwetten en de veranderende opvattingen over aanstootgevend taalgebruik is het verbod op dit liedje in 1988 opgeheven. Onmiddellijk na deze opheffing heeft de cabaretière Leta Lotlorjen het liedje weer nieuw leven ingeblazen; het werd korte tijd een tophit.
Šark pai Erget (Land bij Erget, ca. 1830)
Spokanische Volkslied van Hurfiy; zie tekst. Het is niet duidelijk of Hurfiy dit lied op eigen initiatief heeft geschreven, en het pas later tot Volkslied werd gepromoveerd, of dat hij het in opdracht van koning Halari Hecoiy Huron heeft geschreven. Vervolgens rijst de vraag waarom de koning hem die opdracht gegeven zou hebben: als Volkslied lijkt het niet direct bedoeld te zijn, want die status kreeg het lied pas in 1846, ter gelegenheid van de eerste officiële Grondwet die koning Halari uitriep (toen was Hurfiy al 13 jaar dood).
Tasselira leffy-blusôn (Vallende perenbloesem, 2011)
Naam van een cd van de volksmuziekgroep Ef Pajy-merrers.
Veldurs arvendo (Er gingen mensen voorbij, 1873)
Muziekdrama van Leffy Gyndiroh, gebaseerd op de Sage van Moffain en Lerdu; in Minde geschreven. Zie ook bij Publicaties.
Zurt-messer (Zandloper, 1890)
Liederencyclus van Leffy Gyndiroh. Zie ook bij Publicaties.
4. Groepen en orkesten
Zie ook Toneel- en muziekgezelschappen.
Big Isle
Popgroep tussen ca. 1965 en 1980, uit Amahagge. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
City
Popgroep, opgericht in 2006 en zeer populair vanaf ca. 2010. Hun muziek vertoont overeenkomst met die van de Nederlandse band Kensington.
Corruption
Populaire hardrockband, opgericht in 1999. De groep verrast het publiek altijd door het muzikale geweld te onderbreken met een of meer uiterst dromerige ballades of liefdesliedjes.
Crotchet
Popgroep tussen 1966 en 1979, uit Hoggebim. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
(© PRESPO, Amahagge)
Zangtrio, bestaande uit de drie zusters Merje, Kala en Polo Halkaja. Zij waren met hun zoetige liedjes enorm populair in de jaren twintig van de vorige eeuw. Op 3 november 1928 zouden zij optreden in het Stadstheater van Lor (op Teujan). De dag ervoor verging echter de veerboot tussen Mollefin en Xubenuke in een hevige najaarsstorm, waarbij een dozijn opvarenden omkwam in de woeste koude golven. Helaas hoorden ook de drie zusters Halkaja tot de slachtoffers. Vanwege de primitieve communicatiemiddelen in die tijd drong het pas laat in Lor door dat De Drie Rozen omgekomen waren. Om precies te zijn vernam de theaterdirectie de ramp pas toen de zaal al geheel gevuld was met het publiek. De mededeling van de theaterdirecteur dat de voorstelling geen doorgang kon vinden kwam zo hard aan dat velen flauw vielen of geheel over hun toeren raakten. Een plaatselijke krant merkte dan ook ietwat cynisch op: "Ditmaal speelde het drama zich niet op het podium af, maar in de zaal. Het geweeklaag en gekerm van de dames en heren die het verschrikkelijke nieuws maar nauwelijks konden vatten, stak in schril contrast af bij de zwijgzaamheid van de anderen die in zwijm tussen de stoelen en op de gangen lagen." *
Pas op 2 november 1999 wordt het zangtrio eindelijk geëerd met een gedenksteen bij de haven van Xubenuke. De burgemeester van dit stadje heeft de steen na een emotionele toespraak onthuld. Geldgebrek en bureaucratie zijn er de oorzaak van dat deze plechtigheid niet eerder had kunnen plaatsvinden.
|
* Originele tekst: "Kaf ef wyzenn tim ef dramm realisero noi kaf ef bunâ, tur iftam fes ef zalas. Ef eotts ur ef klagdôsta rifo ef eby, kurrelira beri haógo jazy quoss ef woniyngo tÿden, kéto fes eft ommon psétlacaros armt ef ÿlanos rifo ef lelpirus, zirdolira lo tohâgg ja ef ferdus ur fes ef tults." |
Ef Kyls (De Poppen)
Popgroep, opgericht in 2002. Hun muziek was aanvankelijk weinig professioneel, maar sinds 2010 wordt hun optreden alom geprezen. Niet alleen vanwege het muzikale gehalte, maar ook vanwege de prachtige en indrukwekkende shows eromheen.
Ef Lavÿ (De Rel)
Popgroep, opgericht in 1978. Hun muziek was een mix van jazz en pop. In 1995 is de groep ontbonden, maar in 2004 kwam de groep weer terug, nu met een nieuwe bezetting. Alleen de basgitarist en drummer kwamen nog uit de oude bezetting. Anno 2015 zijn ook de basgitarist en drummer uit de groep verdwenen (de drummer is in 2016 overleden). De huidige band heeft voor een stijl gekozen die we het beste als 'progressive house' kunnen typeren. Zie UIS 88.
Genoemd in de Amahâkšo 
.
Ef Pajy-merrers
Volksmuziekgroep uit Hirdo. De naam betekent letterlijk: "De Spelers op de open plek in het bos", wat slaat op een kruispunt van wegen in een bos, dat vaak als een magische plek of verzamelplaats van trollen wordt beschouwd.
Jense Rânt-Rumer is de fluitist en zanger; Âlzer Jobleempiyt bespeelt de sméntuts (soort trekzak).
Ef Teujan-meggatjens (De Teujan-spelers)
Gezelschap van 8 klassieke musici uit Lor.
Genoemd in de Amagene .
Fonis (Inham)
Popgroep tussen 1970 en 1985, uit Empecho. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Frosty Frog
Een van de meest populaire popgroepen in Spokanië; opgericht in 1969 (in Jatty (BF)) en ontbonden in 1988, waarna enkele leden van de groep aan een solocarrière zijn begonnen. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Genoemd in de Amahâkšo .
George Pata Group
Nieuwe popgroep, opgericht in 2003 door een voormalige saxofonist van de George Pata-grup. De nieuwe groep brengt voornamelijk jazzy muziek.
George Pata-grup
Popgroep. Door George Pata opgericht, maar speelde er zelf niet in (hij gaf de voorkeur aan Frosty Frog). Opgeheven in 1999. Zie UIS 88.
Grouse
Omstreeks 2000 de meest populaire rockgroep. Vier keurige heren ontdoen zich op het podium al snel van hun nette jasjes, en ook de kleurige trutterige pullovers gaan uit. Vier wilde jongemannen weten de zaal dan op te stoken tot een compleet gekkenhuis waarbij meisjes uiteraard flauwvallen en de grond zoeken, terwijl jongens bovenop elkaar klimmen om het zo hoog mogelijk te zoeken.
Qua muziekstijl is Grouse te vergelijken met de (per 2015 opgeheven) Nederlandse groep Kane, behalve dat Grouse meestal in het Spokaans zingt en niet in het Engels. Ook de stem van Gaent lijkt op die van Dinand Woesthoff, maar het uiterlijk lijkt niet bepaald te passen bij hun muziek en performance - en dát maakt ze kennelijk zo populair.
Op de foto (uit 2007) van links naar rechts de kernleden van de band:
Leon Jones-Fâgee (keyboard), Ârnell Sareff (gitaar; zonder pullover),
Hysa Eent-Zwomina (drums) en Gaent Rifo Sese-Names (zang).
Verder spelen er nog een stuk of 10 mensen in wisselende bezetting mee.
Inger Cvânt
Popgroep uit Gralkrich, opgericht en geleid door Inger Cvânt. De groep heeft bestaan tussen ca. 1967 en 1977. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Jânex ef Hiyðe (Jans Rotzooi)
Popgroep. Opgeheven in 1991.
Genoemd in de Amahâkšo .
King's family
Popgroep tussen ca. 1965 en 1980, uit Hirdo. Had (met een gedeeltelijk nieuwe bezetting) een opvallende comeback tussen 1990 en 1995. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Leathery
Popgroep tussen 1969 en 1971, uit Amahagge. Maakte twee hitjes en viel daarna uit elkaar. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Lerdu Riesling-grup
Folkgroep. Hoogtepunt in de jaren tachtig. De groep is in 1994 ontbonden, maar Lerdu Riesling treedt anno 2010 nog steeds op als bassist/zanger, incidenteel met andere musici. Genoemd in de Amahâkšo .
Lijercâ
Popgroep tussen 1969 en 1980, uit Amahagge. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Matyss & Lyna
Zangduo, bestaande uit Matyss Tâgerate-Fôlcwyne en Lyna Maliy. Hun eerste optreden was in 1978, in de jaren tachtig en negentig waren zij erg populair, maar dankzij een (eveneens ouder wordende) schare fans traden zij nog lange tijd op, tot de dood van Lyna Maliy in 2011. Gek genoeg lijken ook de kleinkinderen van de oudere fans de in een modern jasje gestoken volksmuziek weer te kunnen waarderen. Zie UIS 88.
Our Second
Popgroep tussen ca. 1968 en ca. 1974, uit Gralkrich. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Pigbag
Jazz-orkest. Opgericht omstreeks 1960, maar bestaat nog steeds. Anno 2010 is er nog één musicus in het orkest die al vanaf de oprichting meespeelt: de trompettist Peoll Môjôl-Kruftio (geboren in 1936). Zie UIS 88.
Plâx
Popgroep. Hoogtepunt in de jaren tachtig. Opgeheven in 1992. Genoemd in de Amahâkšo .
Prôltôt (Onvervalst, Onbedorven)
Popgroep. Opgericht in 1980, bestaat anno 2015 nog steeds, maar intussen met een geheel andere bezetting. De huidige zanger Quzo Lârden-Glâmee is een zoon van de oprichter en zanger uit 1980 (Moffain Lârden-Wesi). Zie UIS 88.
RB's
Popgroep. Opgeheven in 1987. Zie UIS 88.
Solstice
Grote popgroep tussen 1969 en 1992, uit Manes-Ÿrcas, met 8 tot 14 leden. Vanaf ca. 1982 wisselde de bezetting geregeld, zodat in 1992, toen de groep uit elkaar ging, niemand van de oorspronkelijke bezetting nog aanwezig was. (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
Stack
• Ws www.stackgrup.com
Pop-punkgroep uit Tsjech. Populair vanaf ca. 2006.
Genoemd in de Amagene .
Teaparty
Hardrockgroep uit Hoggebim, opgericht in 2009 en al direct razend populair.
Terpsyggoree Côntyhine / Terpsiggoree
Bekende underground-groep uit Blort, tussen 1970 en 1980. Noemde zich vanaf 1977 Terpsiggoree (naar de Griekse muze van de dans, Terpsichore). (Ook genoemd in Ordner-archief, afdeling Malodee.)
The Fish
Popgroep. Hoogtepunt tussen 1985 en 1995.
Genoemd in de Amahâkšo .
The Shaves
Bekend jazz-orkest, in 1959 opgericht door Petriy Zreef; "Shave" moet een Engelse verbastering van "Zreef" voorstellen. Anno 2000 nog steeds populair. Sinds ca. 2010 maakt Petriy Zreef geen deel meer uit van het orkest. De leiding is overgenomen door zijn zoon Moffain Zreef. De "orkestkat" (Jazzcat geheten) is in 2000 gestorven.
|
Petriy Zreef (links), pianist Bill Butterfield (met Jazzcat) en (zittend) trompettist Herneg Pôlfer. (1992) |
Ÿnsa ur sener Câblâns (Ÿnsa en haar Ridders)
Popgroep, genoemd naar Ÿnsa Ferdwine, de zangeres en leidster van de groep. Opgeheven ca. 1995. Zie UIS 88.