Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

161. Ideoantoniemen √

161.1   Algemeen

De term ideoantoniem betekent "antoniem in zichzelf". Het zijn subst.n, add.n of werkw.n die twee tegengestelde betekenissen tegelijk dragen, die worden de pluspool en de minpool genoemd. Afhankelijk van de context kan een ideoantoniem ook refereren aan het betekenisveld dat tussen deze polen ligt. Zo heeft bôlf de pluspool 'groot' en de minpool 'klein', maar ook betekenissen als 'meer groot dan klein', 'tamelijk groot', 'noch groot noch klein' ed. zijn mogelijk.
Het ideoant.werkw. xâmée heeft als pluspool 'stijgen' en als minpool 'dalen', maar eventueel zijn alle varianten van 'zeer langzaam stijgen' via 'zich horizontaal bewegen' naar 'loodrecht dalen' te interpreteren.
Per definitie wordt altijd eerst de pluspool en dan de minpool genoemd, gescheiden door ∩, dus: xâmée (stijgen∩dalen). Soms is er geen duidelijke positieve vs. negatieve connotatie; in dat geval spreken we van "tegenpool", zoals bij lôhetje (overschatten∩onderschatten). Zowel "overschatten" als "onderschatten" kan positief, negatief of ook neutraal gebruikt worden, afhankelijk van de context.

161.2

Over wat de pluspool is en wat de minpool, zal vaak geen onduidelijkheid bestaan; vooral bij additieven is het vrijwel altijd duidelijk. Zo kan de pluspool iets "positiefs" uitdrukken en de minpool iets "negatiefs". Dit is bijvoorbeeld evident bij te danken zijn aan vs. te wijten zijn aan of bij goed vs. slecht. In andere gevallen noemen we een neutrale eigenschap de pluspool en de gemarkeerde eigenschap de minpool. Welke van de twee neutraal dan wel gemarkeerd is, kan bijvoorbeeld getest worden in een vraag. Vergelijk:

In de a-zinnen wordt niet geïmpliceerd dat Elsa "oud" is, dan wel dat de balk een "enorme omvang" heeft, dan wel dat de kerktoren "(heel) hoog" is. De neutrale interpretatie van oud resp. dik resp. hoog is meer in de geest van "wat is Elsa's leeftijd" resp. "wat is de omvang van de balk?" resp. "hoeveel meter is die toren". Daarentegen impliceren de b-zinnen een waardeoordeel: de vraagsteller drukt expliciet uit dat Elsa "jong" is, resp. de balk een "kleine omvang" heeft, resp. dat de toren opvallend "laag" is.

Merk ook op dat de neutrale add.n vaak een subst.-afleiding kennen en de gemarkeerde add.n niet: tegenover "ouderdom" bestaat geen "jongerdom"; tegenover "dikte" bestaat geen "dunte". Tegenover "hoogte" bestaat wel "laagte" maar ook dat drukt evenals "laag" een waardeoordeel uit. Als we het over "de hoogte van het plafond" hebben, kan het plafond ook erg laag zijn (1,60 m hoog). Maar als we het over "de laagte van het plafond" hebben, wordt er niet bedoeld dat het plafond bijvoorbeeld 5 m hoog is.

161.3

Ook bij maataanduidingen kan een ideoantoniem een neutrale connotatie hebben, maar dit wordt beschouwd als formele schrijftaal (zie hiervoor ook § 141.44–45). Bijvoorbeeld:

Merk ook de bijzondere constructies op: zo betekent eft ulliy fara 2dm cÿra letterlijk "een dik∩dun als 2 dm tak". In gangbaar Spokaans zouden we zeggen/schrijven: eft cÿra tuf 2dm, waarbij tuf de betekenis heeft van 'met een dikte van'. En ulliy fara 2dm fungeert feitelijk als een complex additief. Zie ook § 170.44.

161.4

Als een ideoantoniem nader bepaald wordt door likkô (in gelijke mate), wordt de nadruk gelegd op de overkoepelende eigenschap. Vergelijk:

Zie ook § 143.104 voetnoot 1.

161.5

Vroeger kende het Spokaans veel meer ideoantoniemen en was het dus "makkelijker" om een neutrale lezing van een kwalificatie uit te drukken. Zo kende het Oudspokaans het ideoantoniem hôp met de betekenis 'veel∩weinig', zodat een neutrale vraag als

mogelijk was, zonder te impliceren dat Petriy ook werkelijk "veel" verdiende. Omdat hôp niet meer gebruikt wordt, is er een vervangende constructie ontstaan, namelijk met het vrag.vnw. kolpert (hoeveel):

Bij kolpert (hoeveel) heeft pert een relatieve waarde gekregen: er wordt niet per se geïmpliceerd dat het ook om de kwalificatie "veel" gaat.

161.6

Soms kan een ideoantoniem vertaald worden met een begrip dat neutraal is voor het onderscheid pluspool ~ minpool. Zo betekent fesmanne kaf 'te danken zijn aan∩te wijten zijn aan', waarbij het voor de hand ligt om hier de neutrale term 'toe te schrijven zijn aan' te gebruiken.
Maar het ideoantonieme karakter komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in een vraag als:

Dit betekent níét: * "Is Lerdu's echtscheiding toe te schrijven aan het onberekenbare gedrag van zijn vrouw?" (met als antwoord "ja" of "nee"), maar vereist een antwoord als: "te danken", "te wijten", "meer te danken dan te wijten", "geen van beide", enz (het hele gebied tussen de beide polen). Het gaat er in dit geval dus om dat die echtscheiding voor Lerdu ofwel een opluchting is ("te danken aan"), ofwel een nare toestand is ("te wijten aan").

161.7

Ongespecificeerde ideoantoniemen in een vraagzin vormen dus niet een ja/nee-vraag, maar een "wat/hoe"-vraag. Er wordt een specificatie als antwoord verwacht.
Vergelijk ook:

Ongespecificeerde ideoantoniemen in een declaratieve zin geven in feite een semantische contradictie aan, want de pluspool en de minpool worden gelijktijdig toegekend: Petriy melde bôlf betekent zowel 'Petriy is groot' als 'Petriy is klein'. Daarom wordt zo'n declaratieve zin als een negatie geïnterpreteerd: 'Petriy is noch groot noch klein'. Ook: Do terfyre ef storâs (Hij ontkent noch bevestigt het verhaal).
Hoewel zulke declaratieve constructies theoretisch mogelijk zijn, worden ze slechts zeer marginaal gebruikt, en alleen in specifieke contexten, zoals:

161.8   Strategieën

Er bestaan verschillende strategieën om hetzij de pluspool, hetzij de minpool expliciet uit te drukken:

1. Gebruik van de resultatief (§ 161.10)
2. Gebruik van verschillende voorzetsels (§ 161.11)
3. Met een specifiek additief (§ 161.12)
4. Met een specifiek substantief (§ 161.13)
5. Met een voorzetselbepaling (§ 161.14)
6. Een vergelijkende constructie (§ 161.15)
7. Met een negatief affix (§ 161.16)
8. Een samengesteld woord (§ 161.17)
9. Met een passieve constructie (§ 161.18)
10. Overige geïdiomatiseerde omschrijvingen (§ 161.19)

We zullen deze strategieën in de volgende paragrafen aan de hand van voorbeelden bespreken, zonder een uitputtend overzicht van alle mogelijkheden van alle ideoantoniemen te geven. In Appendix 199 staat een overzicht van de meest algemene ideoantoniemen, maar voor alle strategieën om hetzij de pluspool hetzij de minpool uit te drukken, wordt verwezen naar het overzicht van de ideoantoniemen in de woordenboeken en in DICTIO, aangezien dit voornamelijk een lexicale aangelegenheid is die buiten het bestek van dit grammaticaboek valt.

161.9

Sommige ideoantoniemen vallen onder meer dan één strategie. Zo kunnen bij lôhetje (onderschatten∩overschatten) de beide polen zowel met een vergelijking (in a.) als met een additief (in b.) uitgedrukt worden:

Dikwijls wordt de ene pool volgens een andere strategie uitgedrukt dan de andere pool. Zo kan "doortastend zijn" uitgedrukt worden door het synonieme add. fatôðiy (doortastend) toe te voegen (in a.), maar de tegenpool ("weifelen") krijgt een onpersoonlijk passief (in b.):

Over het algemeen wordt in de volgende paragrafen een ideoant. in één van de strategieën als voorbeeld genoemd, tenzij het ideoant. ook in een andere strategie vermeldenswaard is vanwege een bijzondere constructie.

161.10   ad § 161.8   1. Gebruik van de resultatief

De minpool van een ideoant. wordt soms uitgedrukt in een resultatief, vergelijk:

Merk op dat afe in de betekenis van 'achterlaten' niet alleen letterlijk gebruikt kan worden (dus als tegenstelling van 'meenemen'), maar ook figuurlijk (zoals m.b.t. een overleden persoon, waarbij de pluspool 'meenemen' niet bruikbaar is). Een andere bijzonderheid is dat afe zonder verdere specificatie als 'meenemen' begrepen kan worden. Bij vrijwel alle ideoantoniemen moet ook de pluspool expliciet gemarkeerd worden.

Nog enkele voorbeelden:

De pluspool bij dist wordt uitgedrukt met een voorz.bep. Als het mensen betreft, wordt âfry ef cubu (volgens het hart) gebruikt. Bij een (kanker)gezwel is lef poir (in leven) gebruikelijk.
Ook in het volgende voorbeeld wordt de minpool met een resultatief uitgedrukt:

De pluspool bij tjest wordt uitgedrukt met de voorz.bep. fes ef xnârf (in de toestand), wat te interpreteren is als "in een goede staat", zodat de pluspool van tjest feitelijk uitgedrukt wordt met een synoniem.

Nolare drukt slechts uit dat iemand in het bezit raakt van iets, dan wel iets kwijtraakt; hoe hij iets kwijtraakt of van wie hij iets krijgt, blijft onuitgedrukt. De extra bepaling quista om de pluspool uit te drukken, wordt in de spreektaal meestal weggelaten.

161.11   ad § 161.8   2. Gebruik van verschillende voorzetsels

Het werkw. kette betekent tegenwoordig primair 'geven' en is dan volledig transitief (dus met object en echo). Alleen in combinatie met het voorz. rifonn wordt kette geïnterpreteerd als 'krijgen'. Het gebruik is dan marginaal, want meestal wordt voor pónze (krijgen) gekozen. Voorbeeld:

Voor kette, zie ook § 161.22.

161.12   ad § 161.8   3. Met een specifiek additief

In de volgende voorbeelden wordt het ideoantonieme werkw. nader bepaald door een pred.add. Merk de bijzondere positie op van de onderstreepte additieven bij fesmanne: ze staan niet achter het predicaat, maar achter het object, of nauwkeuriger: ze vormen een eenheid met de eropvolgende voorz.bep. Een dergelijke afwijkende woordvolgorde is inherent aan het idiomatische karakter van ideoant.n:

In het volgende voorbeeld treden tradam en prôât op als obj.add.n.:

In het volgende voorbeeld is sprake van een samenstelling. Merk op dat glado (blij) en jalfuf hier feitelijk synoniemen zijn:

In de volgende voorbeelden wordt het ideoant. nader bepaald door een adj.add., op zodanige wijze dat het subst. eûrts feitelijk uitsluitend nog 'zaak' of 'ding' is gaan betekenen:

Ook een ideoant. dat zelf een additief is, kan nader gespecificeerd worden door een adj.add.:

161.13   ad § 161.8   4. Met een specifiek substantief

In het volgende voorbeeld wordt het ideoant. gaiy gecombineerd met het subst. upk (vaart, snelheid). Ideoant. en subst. zijn feitelijk synoniemen:

Het gaat ook vaak om een samenstelling van een subst. met het ideoantoniem, zoals de onderstreepte constructies in:

De negatieve connotatie van tôspiy wordt uitgedrukt met een samenstelling met het subst. glyda (lid), maar de positieve connotatie gebruikt het additief ðÿr (eigen; eigenmachtig).
Uzer drukt een tijdsduur uit, zoals in Ôrs zâro ne'âma tjût-uzer ber Minde (Ôrs heeft slechts kort in Minde gewoond).

Merk op dat kôbo-loa een stérke positieve connotatie heeft, eventueel te vertalen met 'een stralend humeur'. Een meer neutrale pluspool kan uitgedrukt worden als Do lelperre eft loa rifo Pelres (Hij is in een goede bui), waarbij Pelres de personificatie van Rust en Evenwicht is.

161.14   ad § 161.8   5. Met een voorzetselbepaling

Toevoeging van een voorzetselbepaling is een algemene strategie om de polen van een ideoant. uit te drukken. Zulke voorz.bep.n volgens dikwijls niet de gangbare grammaticaregels, en zijn dus sterk idiomatisch. Bijvoorbeeld:

In het volgende voorbeeld zijn de voorz.bep.n ort ef (ervoor) en ûqu ef (ertegen) een soort "dummy-bepalingen", want nergens wordt uitgedrukt wáárvoor, resp. wáártegen iets is:

In (1) hieronder is sprake van een zegswijze, het beste te vertalen met "een olifantshuid hebben". Eft utô zjeros betekent letterlijk 'een starre glimlach'. Voorbeeld (3) is interessant omdat lomess (makkelijkheid; soepel verloop∩moeilijkheid; stroef verloop) eveneens een ideoant. is, maar in combinatie met zjoðe als positief wordt opgevat. In (5) fungeert châfâ (helaas) als obj.add. (bij remarcôsta, wat feitelijk ongrammaticaal is omdat dit add. tot CAT. III behoort en dus uitsluitend als pred.add. kan optreden.

161.15   ad § 161.8   6. Een vergelijkende constructie

De pool van een ideoant. kan gespecificeerd worden door het ideoant. in een vergelijkende constructie op te nemen, dikwijls met het voorz. lo ([zo]als). Bijvoorbeeld:

Zie ook § 143.81 en § 144.86–87 voor idiomatische vergelijkingen in combinatie met ideoantoniemen.

161.16   ad § 161.8   7. Met een negatief affix

Het prefix ide- wordt bij werkw.n gebruikt om een tegenstelling uit te drukken (zie § 83.19), bijvoorbeeld âlbe ~ ideâlbe (bouwen ~afbreken) of gûne ~ idegûne (bewapenen ~ ontwapenen). Ook bij sommige ideoant.n wordt dit prefix gebruikt om de minpool uit te drukken:

Merk op dat er bij de uitdrukking xâmée tûgt (neerdalen) feitelijk ook sprake is van toevoeging van een synonieme betekenis (tûgt = 'omlaag').
De met ide- geprefigeerde vorm is niet in alle contexten bruikbaar. Zo worden m.b.t. vliegtuigen de omschrijvingen ef zetentos (het omhooggaan) en ef bôtmo (de bodem) toegevoegd.1

Ook het negatieve prefix ta- (mis-, mislukt) kan soms de minpool specificeren, zoals in:

161.17   ad § 161.8   8. Een samengesteld woord

In (1) worden de polen gespecificeerd middels een samengesteld subst. dat door het ideoantonieme add. bepaald wordt; in (2) maakt het ideoantoniem zelf deel van de samenstelling uit. Bij mifâ in (3) kant alleen de minpool met een samengesteld woord uitgedrukt worden, indien "plaag" bedoeld wordt; andere betekenissen blijken uit de toevoeging van een additief.

161.18   ad § 161.8   9. Met een passieve constructie

In een enkel geval kan de negatieve pool worden uitgedrukt met een onpersoonlijk passief, zie de a-voorbeelden:

Het gaat hier altijd om intransitieve werkwoorden die een menselijke eigenschap uitdrukken.

161.19   ad § 161.8   10. Overige geïdiomatiseerde omschrijvingen

In plaats van een simpele toevoeging van een resultatief, additief, substantief, voorz.bep. of affix worden sommige ideoant.n nader gespecificeerd met langere omschrijvingen, die dikwijls voor het eerst gebruikt zijn als poëtische of prozaïsche oplossing, en later ook in de algemene taal zijn ingeburgerd. Zulke omschrijvingen zijn vaak cryptisch als we de ontstaansgeschiedenis ervan niet kennen, of als we niet op de hoogte zijn van de Spokanische religieuze en sagenliteratuur waaruit ze vaak stammen. Voorbeelden:

De uitdrukking in (1) is een zinspeling op de bijbel (Gen. 41:18-19) maar er wordt gebruikgemaakt van Ergynne-personificaties! Koronalista is de personificatie van de Vruchtbaarheid, en Pjânts is die van de Honger en Armoede. Door de namen van deze personificaties aan missna te verbinden, ontstaat een associatie met hetzij de pluspool hetzij de minpool.

In (2) refereert "de hoge stad" aan dat deel van de stad Gÿrô dat bij een hoge waterstand van de Kjoep niet overstroomt. Deze omschrijving is afkomstig uit een kroniek uit de 17e eeuw, maar kan tegenwoordig gebruikt worden voor élke hooggelegen stad of élk hooggelegen stadsdeel, ook als er geen contrast bestaat met een lager gelegen deel dat wel kan overstromen.

In (3) is een vlinder (flyddere) het Spokanische symbool voor eerlijkheid; een tor (snerf) voor oneerlijkheid. In plaats van deze (lange) poëtische omschrijvingen worden in de dagelijkse taal kortere uitdrukkingen gebruikt:

161.20

Ideoantoniemen komen we hier en daar ook in de Bijbel tegen. Dit is opvallend, omdat een bijbeltekst geacht wordt een nauwkeurige vertaling van de brontekst te zijn, en de omschrijving die bij het ideoantoniem hoort, gezien kan worden als een ongeoorloofde aanvulling van de bijbeltekst. Hier volgt een voorbeeld uit Hebreeën 6:10:

Het onderstreepte deel (lett. 'zoals de tolgaarder die de enige munt van de arme opeist') verwijst naar een passage in een oude kroniek, en is hier op poëtische wijze toegevoegd om konaðe de negatieve connotatie van 'onrechtvaardig' mee te geven. Het onderstreepte deel is dus een toevoeging die niet in de brontest voorkomt (maar qua beeld wel in de bijbelse context past).

161.21   Verlies van de ideoantieme eigenschap

In de diachronische taalontwikkeling zien we het verschijnsel dat bij sommige ideoantoniemen een van de twee betekenissen verloren raakt, en het basiswoord dus geen ideoantoniem meer is. Tegelijkertijd kunnen er afgeleide woorden blijven bestaan die de tegenpool uitdrukken. Zo betekende het trans.werkw. pirzove ooit 'volgen [op]∩voorafgaan [aan]'. Tegenwoordig is alleen nog de betekenis "volgen op" gangbaar, maar "voorafgaan aan" kan nog uitgedrukt worden door de intrans. variant pirzove armt. Ook bij kette (geven∩krijgen) is het ideoantonieme aspect (zo goed als) verdwenen. De betekenis 'geven' heeft de overhand gekregen, en om 'krijgen' uit te drukken, is een expliciete constructie nodig.

Een vraag als Aftel ef fisa-fónt pirzove ef mennkerna? betekent dus niet meer 'Gaat de vissalade vooraf aan het hoofdgerecht of volgt de salade het hoofdgerecht op?", maar slechts "Volgt de vissalade op het hoofdgerecht?". En een vraag als Hojelka tu kette ef pamel? betekent niet meer "Geef je of krijg je het cadeautje, en wanneer?", maar uitsluitend "Wanneer geef je het cadeautje?". Zie ook afe en nolare in § 161.10.

161.22

Een bijzonder geval is het werkw. kette waarvan de pluspool ('geven') de minpool ('krijgen') is gaan overheersen, en daarom in talloze constructies gebruikt kan worden. Alleen in combinatie met het voorz. rifonn (van[af]) wordt kette geïnterpreteerd als 'krijgen', en verder in twee vaste idiomatische uitdrukkingen. In (onder meer) de volgende voorbeelden is de basale betekenis 'geven' op allerlei wijzen terug te vinden:

De betekenis 'krijgen' komt slechts voor bij:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands