Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

141. Voorzetsels: syntaxis √

141.1

In dit hoofdstuk komen de volgende zaken aan bod:

1. Statisch vs. dynamisch (§ 141.2–5)
2. Locationeel vs. Translocationeel (§ 141.7–21)
3. Neutralisatie (§ 141.22–27)
4. Tijdsbepalingen (§ 141.28–33)
5. Voorzetsels in adressen (§ 141.34–38)
6. Uitdrukkingen voor maten en gewichten (§ 141.39–46)
7. Kwantificatie en kwalificatie (§ 141.47–54)
8. Deel van grotere verzameling (§ 141.55–60)
9. Bezitsrelaties (§ 141.61–65)
10. Voorzetselbepaling met additivisch karakter (§ 141.66–71)
11. Voorzetsels vs. andere woordsoorten (§ 141.72–78)
12. pai, ón en enn als voorzetsel of als determinant (§ 141.79–88a)
13. ÿr in plaats van (trans)locationeel voorz. + betr.vnw. (§ 141.89–94)
14. Pers.vnw.n 1e en 2e niveau (§ 141.95–101)
15. Deverbalisering in het fundament (§ 141.101a–101b)
16. Resultatief in voorzetselbepalingen (§ 141.102–105)
17. Combinatie van twee voorzetsels (§ 141.106–111)
18. Trappen van vergelijking (§ 141.112–114)
19. Prepositionele werkwoorden (§ 141.115–121)
20. Plaats van voorzetselbepalingen in de zin (§ 141.122–130)
21. Onderlinge ordening van voorzetselbepalingen (§ 141.131–144)
22. Uitbreking (§ 141.145–150)

141.2   ad § 141.1   A. Statisch vs. dynamisch

In Blok 140.6 zijn een aantal voorz.s opgenomen die alleen gebruikt kunnen worden als er sprake is van een beweging binnen de door de voorz.bep. vastgestelde grenzen. Zulke voorz.s kennen een tegenhanger, die bij plaatsaanduidingen gebruikt wordt. Deze tweedeling wordt ook wel gedefinieerd in termen van dynamisch vs. statisch. Deze oppositie is te vinden bij de volgende voorz.s:

141.3

De volgende prototypische voorbeelden verduidelijken het gebruik van deze voorz.s (a. = statisch; b. = dynamisch):

141.4

Aan de dynamische kant bestaan nog enkele samenstellingen, gebaseerd op het voorz. lango. Hierbij ontbreken de statische tegenhangers:

Deze 3 samengestelde voorz.s hebben een dynamische interpretatie omdat het element lango alleen dynamisch kan zijn. De elementen fes en mip hebben weliswaar een statische interpretatie als ze gebruikt worden als losstaande voorz.s in een concrete situatie, maar deze statische interpretatie blijft achterwege zodra deze voorz.s in een idiomatische of abstracte context optreden, wat in deze 3 samengestelde voorz.s het geval is. De zogenoemde neutralisatie van de oppositie statisch ~ dynamisch wordt verder besproken in § 141.22–27.

141.5

Statische tegenhangers van de 3 voorz.s uit de vorige paragraaf kunnen uitgedrukt worden door een combinatie van twee voorz.s, vergelijk:

Zie ook § 141.106–111 voor de bespreking van gecombineerde voorz.s.

141.6

Vergelijk zin a. uit de vorige paragraaf met:

In a′. gaat het om de dynamische voorz.bep. lango ef krur (langs de muur), aangevuld met het plaatsbepalende add. CAT. III ânt = fesdu (binnen) (=bijwoord). Ânt/fesdu refereert hier dus aan een locatie in huis (bijv. de kamer), in tegenstelling tot buiten het huis. De voorz.bep. langofes ef krur in a. refereert aan een locatie binnen in de muur (dus de muur moet hol zijn, wat bij een spouwmuur het geval is).
Merk verder op dat het add. CAT. III ânt (binnen) níét gespecificeerd is voor de oppositie statisch ~ dynamisch, terwijl het voorz. ânt (Blok 140.6) alleen in een dynamische context gebruikt kan worden (in het statische geval wordt fes gebruikt). Evenzo is het synonieme add. CAT. III fesdu niet gespecificeerd voor een grensoverschrijdende richting, terwijl het voorz. fesdu (naar binnen) (Blok 140.7) dat wel is.

141.7   ad § 141.1   B. Locationeel vs. Translocationeel

Alle voorz.s uit Blok 140.6, zowel de statische als de dynamische, zijn locationeel, want zij drukken een relatie binnen een bepaalde locatie uit. Dit in tegenstelling tot de voorz.s uit Blok 140.7, die een beweging van de ene locatie naar de andere uitdrukken; zij worden daarom translocationeel genoemd. Veel locationele voorz.s hebben een translocationele tegenhanger, waarbij de laatste soms met het suffix -onn is afgeleid van de locationele variant. In plaats van dit suffix wordt het grensoverschrijdende karakter ook wel uitgedrukt met een resultatiefvorm van het fundament. De oppositie locationeel ~ translocationeel is te vinden bij de volgende voorz.s:1

141.8

De volgende voorbeelden verduidelijken het gebruik van deze voorz.s:

141.9

Er zijn 6 voorz.s die zonder expliciete res.vorm zowel een plaats als een grensoverschrijdende beweging kunnen uitdrukken, ofwel de oppositie locationeel ~ translocationeel is bij deze voorz.s geneutraliseerd:

141.10

Vergelijk het universele gebruik van perdÿrovap met de trits kusamat ~ kusamat/lango ~ lango (+ res.):

141.11

Een bijzonder geval is het voorz. ja dat bij een locationele lezing 'tussen; te midden van' betekent, en bij een translocationele lezing 'van ... tot ...' betekent. Dit betekenisverschil komt tot uitdrukking in de vorm van het fundament, vergelijk:

De translocationele lezing wordt uitgelokt door een fundament met een meervoudig subst., waarbij een lidw. (of lidw.vervangende constructie) afwezig is.

141.12

Het onderscheid tussen statisch, dynamisch en translocationeel is meestal al in het predicaat vervat (prototypisch: "zitten" is statisch; "lopen" is dynamisch of translocationeel; "ontsnappen" is alleen translocationeel). De keuze van het juiste voorz. is dan van de betekenis van het predicaat afhankelijk. Bijvoorbeeld:

141.13

Bij sommige werkw.n verandert de betekenis echter al naar gelang het gekozen voorz. Een duidelijk voorbeeld is het werkw. xnepe dat in zijn algemeenheid 'zich naakt vertonen' betekent, maar veel explicieter wordt dankzij de gekozen voorz.bep. Vergelijk:

In a. is sprake van een statische plaatsaanduiding, in b. van een dynamische plaatsaanduiding, en in c. staat een grensoverschrijdende (translocationele) beweging.

141.14

Bij werkw.n die níét expliciet een beweging of stilstand uitdrukken, ligt de keuze voor een universeel voorz. voor de hand, zoals in:

Als in (1) voor een beweging binnen bepaalde grenzen wordt gekozen, wordt expliciet uitgedrukt dat het "zingen" bewegende gebeurt:

Het gebruik van ânt is hier gemarkeerd, en daarom is een vertaling met de expliciete beweging "lopen te zingen" gerechtvaardigd. Merk op dat de ongemarkeerde constructie in (1) het niet rechtvaardigt om hier expliciet een houding uit te drukken, zoals 'De gevangene zit/ligt de hele dag in zijn cel te zingen'.

141.15

De betekenis van een predicaat kan semantisch onverenigbaar zijn met de betekenis van een voorz. In dat geval wordt de keuze tussen beweging en stilstand door een vrijere interpretatie bepaald. Vergelijk:

De eigenlijke handeling die het werkw. starte uitdrukt, is niet van dien aard dat we kunnen zeggen dat deze "rondom een kerk" plaatsvindt. Wat wél rondom de kerk kan gebeuren is a. de wedstrijd die gestart wordt (de kleuters moeten rondjes om de kerk heen steppen), of b. het verzamelen van de kleuters vlak vóór de start (de kleuters staan met hun steppen rondom de kerk te wachten). In geval a. is er sprake van een beweging en vereist korda de resultatieve vorm. In geval b. is er sprake van stilstand en heeft korda de basisvorm.

141.16

Bij sommige werkw.n is het niet geheel duidelijk of we ze tot de "bewegingswerkw.n" moeten rekenen. Een berucht geval is tasse (vallen). Zien we dit als een bewegingswerkw., dan is variant a. correct. Leggen we meer de nadruk op een "gebeurtenis", dan is b. acceptabel:

De meeste Spokaniërs keuren beide varianten goed, maar in a. wordt meer actie uitgedrukt. Los van de keuze tussen a. en b. staat variant c.:

Hier wordt uitgedrukt dat Leon eerst niet in de keuken was, en na de valpartij wel: hij kan bijvoorbeeld door het raam of het dak naar binnen vallen.

141.17

Evenals tasse, komen ook bij een werkw. als clûmle (rondhangen) twee lezingen, een statische en een dynamische, in aanmerking. Vergelijk:

Als we ervan uitgaan dat het verblijf in een café met weinig "beweging" gepaard gaat, zal a. fes de voorkeur hebben. Als we ervan uitgaan dat er in een disco gedanst (althans "bewogen") wordt, zal b. ânt de voorkeur hebben.

141.18

Bekijk nu het volgende voorbeeld:

De combinatie rempe + resultatief drukt een grensoverschrijdende beweging uit (het schilderij hing aan de muur, en door de actie van het vallen is de "muurgrens" overschreden en hangt het schilderij niet meer aan de muur). De relatie tussen de actie van het "vallen" en de locatie van de "muur" is hier zo sterk dat de aanduiding "in de keuken" hier secundair is. Daarom wordt hier voor het neutrale voorz. fes gekozen, en niet voor het meer gemarkeerde ânt, dat expliciet op een beweging (het vallen) in de keuken zou wijzen. Een ander argument om dit neutrale voorz. te kiezen is het volgende: fes ef kokmit vormt een bepaling bij "de muur": het gaat om de muur in de keuken, waarvan het schilderij valt, en niet om de keuken waarin een beweging van "vallen" plaatsvindt.
Vergelijk dit ook met Ef platiranu fes ef kokmit tasse rempe ef krurre, waar de nadruk ligt op een schilderij in de keuken, en niet bijvoorbeeld een schilderij in de kamer. Denk aan een aardbeving waarbij het schilderij in de keuken op de grond is gevallen, maar dat in de kamer is blijven hangen.
De plaats van een voorz.bep. in de zin, en de relatie tot andere constituenten wordt nader bekeken in § 141.122–130.

141.19

Ook het werkw. prate (vertrekken) kan gecombineerd worden met hetzij een dynamisch, hetzij een translocationeel voorz., afhankelijk van de opvatting van de taalgebruiker. Echter, de combinatie "vertrekken naar X" wordt altijd als een translocationele gebeurtenis gezien, en uitgedrukt met prate helkara X.1 Maar vergelijk nu:

Variant a. is het minst gemarkeerd. Hier wordt "vertrekken" opgevat als een grensoverschrijdende gebeurtenis, zoals dat ook al gebeurt bij de vaste combinatie prate helkara X (vertrekken naar X). Variant b. is iets meer gemarkeerd: het voorz. mip is alleen gerechtvaardigd als we "vertrekken" opvatten als een abstracte gebeurtenis waarbij niet direct aan een grensoverschrijding wordt gedacht. Dan kan mip als neutraal, universeel, voorz. worden opgevat (let op: een statische lezing van mip, zoals het geval is in § 141.12 zin a., is hier niet aan de orde). Variant c. is eventueel acceptabel als we "vertrekken" opvatten als een beweging die plaatsvindt binnen de locatie die uitgedrukt wordt door "buiten de haven van Bôrâ". Ofwel: Elsa is aan boord gegaan van een schip dat reeds buiten de haven van Bôrâ op de rede lag, en vanuit deze plek vertrekt ze. Elsa is dus niet in deze haven geweest.

141.20

Als een dynamisch werkw.n nevengeschikt wordt met een statisch werkw., of een locationeel werkw. wordt nevengeschikt met een translocationeel werkw., is het niet altijd duidelijk welk voorz. er gekozen moet worden. Vergelijk:

Het werkw. svime is een beweging binnen bepaalde grenzen en zal ânt eisen. Maar plônse is grensoverschrijdend en zal fesdu eisen. De relatie van de gecombineerde bezigheid van "zwemmen + duiken" tot "het ijskoude water" moet daarom wat minder letterlijk opgevat worden zodat het grensoverschrijdende karakter van "duiken" ondergeschikt wordt aan het bewegingsaspect van de gehele nevenschikking "zwemmen + duiken". Het voorz. ânt verdient dan de voorkeur.1

141.21

Evenzo:

In (1) is het bewegende aspect van "fietsen" zo elementair dat dalotoje vereist is. In (2) zorgen de nevenschikking "fietsen + genieten" en de voorz.bep. "op de landweggetjes" ervoor dat het bewegende aspect van "fietsen" ondergeschikt is geworden aan het totale gebeuren dat op de landweggetjes plaatsvindt. En de landweggetjes vormen een statisch gegeven buiten de stad zodat de voorkeur aan mip gegeven wordt.1

141.22   ad § 141.1   C. Neutralisatie

Onder "neutralisatie" verstaan we het verschijnsel dat de opposities tussen de verschillende voorz.categorieën worden genegeerd, in het bijzonder de opposities statisch ~ dynamisch en locationeel ~ translocationeel. In plaats van een differentiatie tussen bijvoorbeeld fes (in_STAT) ~ ânt (in_DYN) ~ fesdu (in_TLOC) wordt er een universeel voorz. met de betekenis 'in' gebruikt, waarbij de oppositie STAT~DYN~TLOC geneutraliseerd is. In feite gaat het nu om een meer abstracte interpretatie van "in". Omdat voorz.s van betrekking (Blok 140.10) een abstracte relatie aangaan, is het niet verwonderlijk dat vele universele voorz.s met een abstract karakter tevens in Blok 140.10 zijn opgenomen.

141.23

Voor zover het gaat om de neutralisaties van STAT~DYN en LOC~TLOC, kan het volgende Blok opgesteld worden:

141.24

Vergelijk:

In (1a) is sprake van een concrete situatie: er vindt een beweging binnen bepaalde grenzen plaats (nl. het lopen langs de wegberm), en daarom moet het voorz. lango gebruikt worden. In (1b) zorgt het idiomatische karakter van de constructie ervoor dat het universele voorz. kusamat gekozen wordt.
In (2a) en (3a) is sprake van een translocationele gebeurtenis, vandaar het gebruik van fesdu en rys (dit laatste met resultatief), zie Blok 140.7. De b-varianten zijn idiomatisch en daarom worden de universele voorz.s fes en zjoba gebruikt.

141.25

Neutralisatie als bedoeld in de vorige paragrafen houdt feitelijk in dat de voorz.categorieën zoals gegeven in de Blokken 140.6–10 genegeerd worden. Heel dikwijls gaat het om het negeren van de opposities statisch ~ dynamisch en locationeel ~ translocationeel, maar ook andere categorieën kunnen genegeerd worden. Bijvoorbeeld:

In a. vinden we het translocationele voorz. ðô (op ... af). Gezien de betekenis van het predicaat is een dergelijk voorz. ook te verwachten. Maar in b. vinden we het voorz. van de categorie BETREKKING na (met behulp van; volgens), hoewel het predicaat evenals in a. een grensoverschrijdende actie uitdrukt. In b. hebben we echter te doen met het prepositionele werkw. lâufire na (af komen rijden op), waardoor het gebruik van een translocationeel voorz. geblokkeerd wordt. Prepositionele werkw.n worden verder besproken in § 141.115–121.

141.26

Vergelijk nu:

De zinnen a. en b. zijn synoniem en bevatten een translocationeel voorz., wat gezien de betekenis van het predicaat in de lijn der verwachting ligt. Het werkw. paine (doen) in c. is vergeleken bij ðobiyre ([neer]zetten) al zo veel abstracter dat hier neutralisatie optreedt, zodanig dat gekozen wordt voor het universele voorz. kaf. In d. gaat de lexicalisatie nog een stapje verder: om de een of andere reden is het werkw. keldeste (plakken) een prep.werkw. geworden, altijd gecombineerd met lef (met) dat tot de categorie BETREKKING behoort. Dit voorz. blokkeert het productieve gebruik van kaf of kafonn.

141.27

Neutralisatie komen we ook tegen bij werkw.n die samengesteld zijn met een voorz., zoals:

De werkw.n in (1) t/m (4) drukken een grensoverschrijdende actie uit; daarom zouden we bij (1) en (2) het voorz. fesdu verwachten, bij (3) de voorz.s cupp en kafonn, en bij (4) het voorz. fesducupp of mitai. Het werkw. ufire-mip betekent 'van begin tot einde afrijden'; er is hier géén sprake van een grensoverschrijding, en evenmin van de betekenis 'uit', die primair aan mip gegeven moet worden. We zouden hier veeleer het voorz. lango (langs) verwachten.
Werkw.n die met een voorz. zijn samengesteld, hebben altijd zo'n gelexicaliseerd karakter dat er meestal voor een universeel voorz. gekozen wordt (zoals in (1), (2), (3) en (5)). Bij sommige werkw.n wordt een meer specifiek voorz. gebruikt, zoals in (4), maar in dat geval is de basisbetekenis van het voorz. in de samenstelling verloren gegaan.1 Zie ook Blok 141.23.

141.28   ad § 141.1   D. Tijdsbepalingen

De voorz.s die uitsluitend in tijdsbepalingen worden gebruikt, zijn opgenomen in Blok 140.8. Sommige ervan komen ook in andere Blokken voor, maar in de hoedanigheid van tijdsbepaling kunnen zulke voorz.s soms een andere betekenis hebben, zoals:

141.29

Enkele voorbeelden:

141.30

Het Spokaans gebruikt veel vaker lóf in tijdsbepalingen dan het Nederlands 'gedurende' gebruikt:

Alleen in idiomatische uitdrukkingen blijft lóf (of een ander voorz.) meestal achterwege:

141.31

In geïdiomatiseerde tijdsbepalingen komen soms universele voorz.s voor, die niet als typische voorz.s van tijd in Blok 140.8 zijn opgenomen, zoals:

141.32

De fundamenten bij voorz.s van tijd hebben structureel een ander karakter dan de fundamenten bij andere voorz.s, want het gaat nu om tijdsbepalingen, niet om "echte" entiteiten waaraan gerefereerd kan worden met een voornaamwoord. Vergelijk:

In alle drie voorbeelden is in Z2 (= 2e nevengeschikte zin, na voegw. ur) het dode voorz. âs gebruikt, dat fes resp. tuksof in Z1 vervangt. Dit is correct (§ 132.144–147).
In a. is het fundament ef kul in Z1 onder coreferentie gepronominaliseerd tot ef in Z2. Ook dit is correct. Maar in b. kan het fundament dur zurt níét gepronominaliseerd worden tot ef (zoals c. laat zien). We moeten nu het add. dus (dan) gebruiken.

141.33

Nog een voorbeeld:

Dat lunatof geen "gewone" nominale entiteit is, maar een tijdsbepaling, blijkt uit de volgende zin:

In (1) is het obtrans.werkw. mulkare gecombineerd met het subject tu en het object ef efantys. Het subst. lunatof kan dus geen nominaal basiselement zijn, en daarom wordt hieraan in Z2 gerefereerd met dus, en niet met een pers.vnw.

141.34   ad § 141.1   E. Voorzetsels in adressen

Let op het typische gebruik van kaf (op) in adressen:

Als een straatnaam een getal bevat, wordt het huisnummer door kaf voorafgegaan. Straten in steden zijn meestal met Romeinse cijfers genummerd. Rijkswegen en provinciale wegen hebben een Arabisch nummer. Let op dat dit nummer soms een deel van de naam is, en niet meer als "echt" wegnummer gebruikt wordt. Zo heette de weg die loopt tussen Aschen en Oziy Weg 219.1 Maar het wegnummer is tegenwoordig 22. Dus we kunnen zeggen: Weg hor 22 pe lo Weg 219 (Weg met nummer 22 heet Weg 219).

141.35

In sommige straatnamen komen ook wel andere voorz.s dan het productieve kaf voor. In dat geval hoeft de naam niet altijd een nummer te bevatten. Vergelijk:

Merk op dat de b-voorbeelden specifieke gevallen in één plaats zijn.1 De a-voorbeelden kunnen overal voorkomen.

141.36

Uit de voorbeelden in § 141.35 blijkt dat het algemene voorz. om een straatnaam te markeren fes is, terwijl het Nederlands moet kiezen tussen "in" (een straat), "aan/op" (een plein), "aan" (een kade), "op" (een weg):1

141.37

Het voorz. na heeft de (oorspronkelijke) betekenis 'naar' in straatnamen als:

Het betreft altijd grotere wegen die van de ene plaats naar de andere leiden; vroeger waren dit landwegen, maar vanwege de stadsuitbreidingen zijn dit tegenwoordig dikwijls grote doorgaande wegen door de steden. Het hoofdelement is bijna altijd weg (weg), mennweg (hoofdweg, straatweg) of avenû (avenue). De naam avenû is vaak een 19e-eeuwse vervanging van mennweg toen de weg binnen de bebouwde kom meer het karakter van een met bomen omzoomde wandelweg kreeg, waarlangs luxe villa's werden gebouwd. Op de zuidelijke eilanden Tigof en Lomky komen we in de grote steden ook wel de naam pârc tegen, waarmee dan niet "park" maar "brede laan" bedoeld wordt, zoals in Asjetto: Pârc-na-Noniy. De elementen worden bijna altijd met filâsto's aan elkaar verbonden, in een enkel geval staan de elementen los, zoals in voorbeeld (4).
Merk op dat (3) en (4) feitelijk dezelfde weg aangeven: de naam wisselt op de gemeentegrens van Amahagge en Fonistâ. Deze laatste gemeente mag eigenwijs genoemd worden vanwege de bijzondere spelling zonder koppelstreepjes (spelling volgens het Spokanische Postcodeboek, uitgave 1986).

141.38

Buiten de straatnamen komt het voorz. na alleen voor in de betekenissen 'met [behulp van]; door middel van (vrnl. werktuigen)' en 'volgens'. Zie Blok 140.10. Bijvoorbeeld:

141.39   ad § 141.1   F. Uitdrukkingen voor maten en gewichten

Waar het Nederlands vrijwel uitsluitend van gebruikt, om de maat van iets uit te drukken (zoals in: met een diepte van 100 m; met een lengte van 3 km), heeft het Spokaans een hele reeks voorz.s, al naar gelang iets "diep", "lang", "breed", enz. is:

141.40

Merk op dat bij lengte-aanduidingen een voorz. gekozen wordt dat uitdrukt op welke wijze deze afstand afgelegd wordt: men gaat door (mitai) een tunnel, maar over (kura) een brug. Het voorz. lango is ongemarkeerd, in die zin dat dit altijd gebruikt wordt met betrekking tot de lengte van entiteiten die niet "af te leggen" zijn, zoals:

141.41

Maat- en afstandaanduidingen die niet zijn opgenomen in § 141.39 dienen expliciet omschreven te worden, zoals:

141.42

Soms komt men wel een gen.-constructie tegen die de voorz.bep. met rifo (§ 141.41) vervangt, vergelijk:

Dergelijke genitiefconstructies doen tegenwoordig archaïsch aan. Zij worden alleen nog in bepaald vakjargon (zoals in de wegenbouw en de werktuigbouwkunde) gebruikt.
Voor de schrijfwijze van 2dm-ecÿr of 7%-ecÿr wordt verwezen naar § 60.19.

141.43

De uitdrukkingen in § 141.41 worden beschouwd als geïdiomatiseerde uitdrukkingen. Dit betekent dat âfry (met) niet vervangen kan worden door het antoniem âfriye (niet met). Vergelijk:

141.44

Bij het uitdrukken van maten, afstanden en gewichten kan het Spokaans (naast het idioom in § 141.41) ook gebruikmaken van constructies met een ideoantoniem (zie ook § 161.3). De volgende ideoantoniemen zijn bruikbaar:

141.45

De in § 141.44 opgesomde ideoantoniemen kunnen als een adj.add. verschijnen, gevolgd door een voorz.bep. met fara die de feitelijke maat noemt. Dergelijke constructies worden als formele schrijftaal beschouwd. Voorbeelden:

141.46

Soms kunnen af te leggen afstanden als tijdsbepaling geïnterpreteerd worden. Vergelijk:

In (1) wordt de drie kilometer als een "voorwerp" beschouwd (bijvoorbeeld een stuk weg van die lengte). In (2) daarentegen zien we de drie kilometer als een periode waarin deze afstand afgelegd wordt. Vergelijk ook:

Bij (3) past de volgende interpretatie: de chauffeur zit te roken gedurende het tijdsbestek waarin hij tien kilometer aflegt.

141.47   ad § 141.1   G. Kwantificatie en kwalificatie

Onder "kwantificatie" verstaan we hier een toevoeging die de hoeveelheid van een entiteit aangeeft; "kwalificatie" wil zeggen: een toevoeging die de soort van een entiteit aangeeft. Deze gekwantificeerde of gekwalificeerde entiteit wordt het "hoofd" van de constructie genoemd. In de volgende voorbeelden is het hoofd vetgedrukt:

141.48

Kwantificatie en kwalificatie worden in het Spokaans meestal met het voorz. rifo aan het hoofd verbonden. Soms is een ander voorz. mogelijk. In het Nederlands blijft een voorz. meestal achterwege. Bijvoorbeeld:

Achter maten blijft het voorzetsel achterwege, zoals: ten liters helt (twee liter melk). Zie hiervoor § 170.40.

141.49

Er is een syntactisch verschil tussen een voorz. gevolgd door een hoofd, en een voorz. gevolgd door een fundament. Vergelijk:

In a. vormt rifo ef 'jan een voorz.bep., bestaande uit het voorz. rifo en het fundament ef 'jan. In b. daarentegen vormt eft zjut frenvu rifo een kwalificatie bij het hoofd 'jan. Het verschil tussen een fundament (zoals ef 'jan in a.) en een hoofd (zoals 'jan in b.) blijkt onder meer uit de afwezigheid van een lidw. in het laatste geval. Bij kwantificaties zijn hoofden meestal stoffelijke subst.n, want deze hebben een zodanig karakter dat ze kwantificeerbaar zijn.

De constructies a. en b. kennen de volgende onderliggende structuren:

Dit verschil in structuur is de reden dat (1) correct is en (2) door velen als vreemd ervaren wordt:

In (1) kan het tweede rifo vervangen worden door het dode voorz. âs, in (2) kan volgens veel taalgebruikers dit dode voorz. niet gebruikt worden.1

141.50

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands vormen een kwantificatie met zijn hoofd (een kist zand) en een voorwerp met een nadere bepaling (een kist met het zand) de uiterste polen van een glijdende schaal met afnemend "kwantificatie-gevoel". Vergelijk:

Het voorz. rifo (overeenkomend met geen enkel voorz. in het Nederlands) drukt altijd een kwantificatie uit (variant a.; refereert aan "zand" in de hoeveelheid die in de kist past). Daarom is toevoeging van de lidw.n ef en het hier ongrammaticaal (in b.). Variant c. refereert aan een kist gevuld met zand, en hier kunnen pleko en zand door een lidw. voorafgegaan worden. Variant d. herinnert vanwege het lidw.-loze pleko aan a. (dus een kwantificatie), maar herinnert vanwege het voorz. lef tevens aan d. (dus een specificatie). Of er sprake is van kwalificatie of specificatie kan aangetoond worden in de volgende zinnen:

Zin (1) is correct: deze drukt uit dat Tek een hoeveelheid zand over de weg strooit die in een bepaalde kist past. Zin (2) is semantisch raar, want hier staat dat Tek een kist over de weg strooit, en dat die kist zand bevat. Zin (3) is acceptabel als deze net zo geïnterpreteerd wordt als (1). Sommige Spokaniërs verwerpen echter het gebruik van een ander voorz. dan rifo en keuren (3) dan ook af, omdat deze alleen als synoniem van (2) begrepen kan worden.

141.50a

Let ook op het verschil:

In a. gaat het om een hoeveelheid aardappelen die Lerdu in het water gooit (de zak houdt hij). In b. gaan de aardappelen met zak en al het water in.

141.51

Vergelijk nu:

De zinnen a. en b. komen in zoverre met elkaar overeen dat we kunnen zeggen dat zowel zjut als zjut frenvu een nadere specificatie bij 'jan is. Toch is er een belangrijk syntactisch verschil: in a. hoort het lidw. eft bij 'jan, in b. echter bij frenvu. Dit blijkt als we 'jan vervangen door het meervoudige 'jans, dat nooit door eft voorafgegaan kan worden:

141.52

Bij kwantificaties bestaat het hoofd altijd uit een stoff.subst. of een meervoudig niet-stoff.subst.:

Bij kwalificaties bestaat het hoofd altijd uit een stoff.subst. of een enkelvoudig niet-stoff.subst.:

141.53

In (2b) heeft plâciy feitelijk het karakter van een stoff.subst. gekregen, want er ontbreekt een lidw. en een meervoudige vorm is onmogelijk. Dit stoffelijke karakter werd tot halverwege de vorige eeuw expliciet uitgedrukt met het circumfix to--ÿ (§ 21.5), en ook heden ten dage komen we deze suffigering nog tegen in archaïsch of poëtisch taalgebruik. Vergelijk (2b) met:

141.54

Als rifo een kwalificatie/kwantificatie met een hoofd verbindt, mag dit hoofd uit een infinitief bestaan, en is een deverbalisering niet nodig. Dit is een rechtstreeks gevolg van het feit dat rifo geen voorz.bep. met de infinitief vormt, maar een element in de kwalificatie/kwantificatie is. Vergelijk:

Zin (1a) is fout omdat er na het voorz. furt een gedeverbaliseerde vorm met het circumfix ÿ--os noodzakelijk is (vgl. (1b)). Dit is uitgelegd in § 141.101a–101b (zie ook § 126.61–63). Maar (2a) is correct omdat het voorz. rifo hier een kwalificatie (dena frenvu (deze vorm)) met het hoofd verbindt. Een deverbalisering in de trant van (2b) wordt niet door iedereen goedgekeurd.

141.55   ad § 141.1   H. Deel van grotere verzameling

Om uit te drukken dat een entiteit deel uitmaakt van een grotere verzameling entiteiten, wordt het voorz. mip gebruikt. Het Nederlandse equivalent is meestal 'van':1

141.56

Als de mip-constructie zoals bedoeld in de vorige paragraaf een overtreffende of minste trap bevat, kan de voorz.bep. met mip ook onmiddellijk achter deze trap verschijnen. We hebben dan met een zg. adjectivische voorz.bep. te doen. Vergelijk het laatste voorbeeld in de vorige paragraaf met:

Andere voorbeelden:

We moeten deze voorbeelden dus zo interpreteren dat in (1b) mip ef cÿrt (van de klas) een bepaling vormt bij pûl oras (domste), en dat in (2b) mip Spooksoliy (van Spokanië) een bepaling vormt bij pâxbariy tom (minst vredelievend). Dit is analoog aan (3) waarin purfillus (verschrikkelijk) een bepaling vormt bij graviy (ernstig) (zie § 40.42):

141.57

Verwar deze mip-constructies niet met lÿ-constructies bij vergelijkingen:

In onverzorgde spreektaal komt in zulke constructies de voorz.bep. wel eens op de verkeerde plaats, zodanig dat de volgordes van a. en b. verward worden. We kunnen dan zinnen horen als:

141.58

Omdat zowel mip als lÿ de betekenis van 'uit' kan hebben, is het niet verwonderlijk dat deze twee voorz.s in slordig taalgebruik door elkaar gehaald worden in de constructies uit de vorige paragraaf. We kunnen dan zinnen horen als:

Vergelijk ook:

Zin a. is analoog aan b. gevormd, maar zowel syntactische als semantische onzin.
Voor mip en lÿ bij trappen van vergelijking, zie ook § 144.12–33.

141.59

Bij onregelmatige overtreffende en minste trappen is een adjectivische voorz.bep. de enige grammaticale mogelijkheid. Vergelijk:

141.60

Als de mip-bepaling erg lang of complex is, leidt plaatsing ervan achter de onregelmatige trap tot een slechte constructie, zoals in:

Daar achteraanplaatsing van de vette mip-bepaling eveneens tot een ongrammaticale zin leidt (apecc is immers een onregelmatige minste trap), kan (1) alleen grammaticaal gemaakt worden met behulp van een bepalingaankondigende constructie (§ 73.13–15): achter mip volgt een bep.aank.vnw., en de oorspronkelijke mip-bepaling volgt als relatieve bijzin achter de hoofdzin:

Een dergelijke – nogal complexe – constructie is echter wel formele schrijftaal.

141.61   ad § 141.1   I. Bezitsrelaties

Bezit wordt uitgedrukt door:

141.62   ad § 141.61   (b)  Voorzetsel rifo

Het voorz. rifo met als hoofdbetekenis 'van' is het meest algemene, minst gemarkeerde voorz. in het Spokaans. Het kan in bijna alle gevallen een gen.-constructie vervangen zonder dat dit grammaticale, stilistische of pragmatische consequenties heeft. Vergelijk:

141.63

Als een bezitsuitdrukkende bepaling (gen.- of rifo-constructie) antecedent is bij een relatieve -lira-constructie, ontstaat er een betekenisverschil omdat de -lira-bijzin altijd onmiddellijk achter het antecedent volgt. Vergelijk a. met b. (het antecedent is vet):

Zie ook § 124.42–43 voor dit verschil tussen gen.-constructie en voorz.bep.1

141.64   ad § 141.61   (c)  Voorzetsel pai

Het voorz. pai kan een bezitsrelatie uitdrukken als er tevens een "passieve relatie" gevoeld wordt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een samengesteld subst., waarvan het eerste lid een infinitief is, bijvoorbeeld:

De "passieve relatie" is te verklaren door aan te nemen dat een "woonhuis" een huis is om te "bewonen" en dat dit "bewonen" gedaan werd door Syrell Oleema, zodat het als "zijn eigen" huis fungeerde.

141.65

Vergelijk de verschillende vertalingen van "van":

In c. is er voor velen sprake van een translocationele situatie: de brief beweegt zich van de bron (mijn zuster) naar het doel (ikzelf). Maar sommigen zien in lÿ een meer abstracte uitdrukking van BETREKKING: de brief is afkomstig van mijn zuster. Zie ook § 140.120 voor rifonn en § 140.103 voor lÿ.

141.66   ad § 141.1   J. Voorzetselbepaling met additivisch karakter

Een stuk of 30 voorz.bep.n zijn zodanig geïdiomatiseerd dat zij het karakter van een additief hebben gekregen. De meest algemene zijn:

141.67

Over het algemeen treden de voorz.bep.n uit dit Blok op in een predicatieve context, dus analoog aan een pred.add. Daarbij is rechtse of linkse dislocatie gebruikelijk, omdat zulke voorz.bep.n als "zwaar" worden gevoeld. Bijvoorbeeld:

Rechtse dislocatie, zoals in de b.-zinnen, klinkt meestal het meest natuurlijk. In het laatste voorbeeld zorgt het korte object do ervoor dat rechtse dislocatie feitelijk de enige mogelijkheid is. Linkse dislocatie zoals in de c.-zinnen is vaak gemarkeerd (drukt bijvoorbeeld sterke emfase of contrast uit).

141.68

Sommige van deze voorz.bep.n kunnen ook adjectivisch optreden. Dit gaat met name gemakkelijk bij constructies die uit slechts twee woorden bestaan: een voorz. en een (lidwoordloos) subst. Vergelijk:

Uit het laatste voorbeeld blijkt dat dergelijke idiomatische voorz.bep.n ook aan de trappen van vergelijking kunnen deelnemen.

141.69

Als het subst. in een dergelijke voorz.bep. een lidw. draagt, wordt vooropplaatsing moeilijker, en vooropplaatsing wordt onmogelijk bij nog langere constructies. Vergelijk:

In deze gevallen kan de voorz.bep. beter als "echte" voorz.bep. achter het antecedent geplaatst worden:

Hier hebben we te doen met normale additivische voorz.bep.n zoals besproken in § 141.125–130.

141.70

Vanwege hun additivische karakter kunnen/moeten deze voorz.bep.n ook met lo gemarkeerd worden, volgens de regels gegeven in § 40.13–19. Vergelijk:

141.71

Als een voorz.bep. haar concrete betekenis behoudt (dus niet geïdiomatiseerd is), is toevoeging van lo nooit mogelijk, vergelijk:

Vergelijk ook de voorbeeldzinnen in § 141.129 en § 141.144.

141.72   ad § 141.1   K. Voorzetsels vs. andere woordsoorten

Er zijn ongeveer 190 voorzetsels. Zo'n 65 woorden die voorz. kunnen zijn, vallen tevens onder een andere woordsoort, zoals voegwoord, additief, determinant of teg.dw. Voorz.s die tevens als voegwoord kunnen optreden, zijn opgenomen in Blok 121.39 en verder behandeld in § 121.40–64.
Hieronder zullen we aandacht besteden aan voorz. die tevens als additief of teg.dw. kunnen optreden, en aan voorz.s die ook als determinant gebruikt worden.

141.73

Van alle voorz.s die tevens een add. CAT. III zijn (de traditionele bijwoorden, zie Blok 140.33) kunnen we aannemen dat de additivische functie aan een oorspronkelijk voorz. is toegevoegd. Deze gebruiksuitbreiding is een gevolg van het feit dat het voorz. eerst deel uitmaakt van een voorz.bep. met een semantisch vaag fundament (bijvoorbeeld ef (het)), waarna dit fundament achterwege kan blijven. De voorz.bep. die dan nog slechts uit een voorz. bestaat, wordt nu als additief opgevat. Vergelijk de aflopende semantische duidelijkheid van het fundament, met als resultaat dat het voorz. een bijwoord is geworden:

Vergelijk ook:

141.74

Echter, niet alle voorz.s hebben zo'n bijwoordelijke functie. Een vorm als kusamat (naast) kan alleen als voorz. optreden (maar er bestaat wel een apart add. CAT. III zerattat ([er]naast)). Vergelijk (1) met:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands is een bijwoordelijk gebruik van kusamat resp. naast ongrammaticaal (zie (2d)).1 Volgens Irenn Gâres (1989) komt dit doordat "naast" geen antoniem kent (vergelijk: tegenover "boven" staat "beneden"; tegenover "voorop" staat "achterop"), en daarom heeft het zin om deze plaatsbepalingen als bijwoorden te gebruiken. Tegenover "naast" staat niets, zodat een constructie als (2d) niet informatief kan zijn (dit impliceert dat (1d) alleen informatief is voor zover we hadden kunnen denken dat Petriy wellicht beneden woonde). Het bestaan van het add. zerattat ([er]naast) wijst er echter op dat antonimiteit niet echt een reden kan zijn.

141.75

Merk op dat in de volgende voorbeelden wél sprake is van antonimiteit, namelijk van "achter" vs. "voor":

Het bijwoordelijke gebruik van "achter" en "voor" is in het Nederlands correct, hoewel het meestal de specifieke betekenis van "in het achterste/voorste gedeelte van het huis" heeft, en het niet zonder meer "achter/voor een gebouw" betekent. In het Spokaans bestaat deze connotatie niet.
Daarentegen kent het Spokaans ook enkele voorz.s met een additivisch gebruik, zonder dat er sprake is van een antonimische oppositie, bijvoorbeeld:

141.76

Voorz.s die tevens als additieven CAT. I gebruikt kunnen worden, gedragen zich primair als additieven CAT. III (zie § 141.73), maar ze kunnen ook attributief optreden, zoals in:

Het is niet geheel duidelijk waarom sommige add.n tot CAT. III behoren, en andere tot CAT. I gerekend kunnen worden terwijl ze een vergelijkbare betekenis hebben.

141.76a

Enkele voorz.s hebben dezelfde vorm als een teg.dw. In dat geval is het niet altijd duidelijk of we met een voorz.bep. dan wel met een teg.dw.-constructie te maken hebben. Vergelijk:

In (1a) is sprake van een voorz., in (1b) lijkt de komma achter rapors uit te drukken dat we met een relatieve bijzin te maken hebben, met het predicaat bzeure (betreffen). Hoewel de syntactische constructies in a. en b. verschillen, is de betekenis zo goed als hetzelfde.

141.76b

Als een voorz. met het uiterlijk van een teg.dw. een (min of meer) gelexicaliseerde betekenis heeft, ontstaat er wel een betekenisverschil, zoals:

Zouden we in (2a) mippónzelira als teg.dw. opvatten dan was de onzinnige betekenis ® "dit probleem leeft bij veel mensen, die getuigen van talloze reacties". Zouden we in (2b) het teg.dw. als voorz. opvatten, dan was de zin ongrammaticaal, want er zou staan: * "ik vind, zijn daad getuige grote moed".

141.77

Het is soms niet duidelijk of een bepaald woord nu als voorz. optreedt, dan wel als een determinant of additief. Vergelijk:

Bij a. wordt algemeen aangenomen dat fes/fés een determinant is, analoog aan diverse determinanten die de relatie tussen een matrixzin en een met -ilóme gemarkeerde ondergeschikte bijzin aangeven (zie Blok 122.16 en § 122.68).
Ook in een zin als b. wordt tegenwoordig aangenomen dat het om de determinant fes/fés gaat. Een indicatie hiervoor is de emfatische vorm fés die naast fes bestaat, terwijl fes als voorzetsel deze variant niet kent. Maar tot ca. 1950 werd de fés-variant in b. afgekeurd omdat fes hier als voorz. werd beschouwd.

141.78

Hoewel wij in deze grammatica de moderne opvatting aanhouden dat er zowel in a. als in b. sprake is van een determinant, blijven verscheidene grammatici vasthouden aan het ouderwetse idee dat het in b. zou kunnen gaan om hetzij een voorzetsel hetzij een additief.
Zou fes/fés in b. een voorz. zijn, dan hebben we te maken met een additief (hier: hups) als fundament, wat ongebruikelijk is omdat een fundament vrijwel altijd een nominale constituent is. Toch komen we soms additieven als fundament in een voorz.bep. tegen, bijvoorbeeld:

Grammatici die fes/fés in b. (vorige paragraaf) als een additief zien, vergelijken fes hups (zo erg) met constructies als fit hupster (zo groot) of graviy mindefit (erg rood), waarin een add. CAT. I nader gespecificeerd wordt door een add. CAT. III. In fes hups zou fes dan een add. CAT. III zijn.
Zie ook § 133.74 voor de status van fes/fés. Ook § 132.64 en § 143.89–95 besteden hier aandacht aan.

141.79   ad § 141.1   L. Pai, enn en ón als voorzetsel of als determinant

De woorden pai, enn en ón zijn niet alleen de determinanten om respectievelijk een subject, een object en een echo te markeren (Hoofdstuk 90), maar kunnen ook als voorz. optreden.
Pai en ón zijn als productief gebruikte voorz.s in Blok 140.10 opgenomen. Het gebruik van enn als voorz. is zo marginaal dat dit woord niet in dit Blok is opgenomen.
De vraag of pai, enn en ón determinanten, dan wel voorz.s zijn, wordt ook behandeld in § 132.148–151.

141.80   Pai als voorzetsel

Soms komt een met pai gemarkeerde constituent in een blul-passief voor. Deze pai-constituent kan dan géén subject (agens) zijn (want anders zou blul niet aanwezig kunnen zijn). In dit geval is pai dus een "gewoon" voorz., bijvoorbeeld:

Vergelijk dit met:

waarin Dôrcâ-analyss het subject is.

141.81

Ook kan pai verschijnen zónder dat er van een passief sprake is:

Hier moet pai Eeriys Dôrcâ als impliciete agens gezien worden, namelijk degene die het artikel geschreven heeft.

141.82

In de constructie

is pai ef stûdents geen (met de determinant pai gemarkeerd) subject, maar een voorz.bep., want er is hier sprake van een bijstelling, niet van een relatieve bijzin. Zou het een subject zijn, dan was er sprake van een passief, maar dan had -lije moeten verschijnen, bijvoorbeeld:

141.82a

Ook ón kan soms als voorz. optreden, in plaats van als echo-markerende determinant. Vergelijk:

In de b-zinnen staat een prepositioneel werkw. (zie ook § 141.115–116).

141.82b

Soms verliest ón zijn determinant-status in een idiomatische uitdrukking. Vergelijk:

141.83

Ook in deverbaliseringen gedragen pai, enn en ón zich als "gewone" voorz.s, wat onder meer blijkt uit het feit dat ze door het dode voorz. âs vervangen kunnen/moeten worden. Dit is in § 126.10–20 en § 132.150 besproken. Vergelijk:

141.84

Bij deverbaliseringen (zoals farte > ef ÿfartos (lopen > het geloop); zie Hoofdstuk 126) blijft de intransitieve of transitieve structuur van het oorspronkelijke werkw. in tact. Dat wil zeggen, het subject wordt met pai gemarkeerd, het object met enn en de echo met ón. Alleen, bij deverbaliseringen gedragen pai, enn en ón zich niet als determinant, maar als voorz. Dat is in de vorige paragraaf besproken.
Naast deverbaliseringen kent het Spokaans ook genominaliseerde werkw.n, zodanig dat er een "echt" subst. ontstaat. Hiervoor wordt het suffix -os gebruikt (zie § 20.17–18). Bij zulke subst.n op -os is de (in)transitieve structuur van het oorspronkelijke werkw. níét meer in tact. Subst.n op -os kunnen in meer of mindere mate gelexicaliseerd zijn, zo vertoont ef echuos (het gepomp) in het geheel geen lexicalisatie, en daarom is dit subst. zo goed als synoniem met de deverbalisering ef lechuos (het pompen). Anderzijds is martijos (raaklijn) een zeer gelexicaliseerde afleiding van martije (raken aan), en heeft nauwelijks een semantische relatie met de deverbalisering ef ÿmartijos (het raken).

141.85

Als een subst. op -os weinig lexicalisatie vertoont, kan er dikwijls nog een agens bij gedacht worden, die de actie van het verwante werkw. uitvoert. Zo'n agens kan met het voorz. pai uitgedrukt worden. Vergelijk:

Bij een geringe lexicalisatie kan men zich afvragen of zo'n agens wel/niet mogelijk is, zoals bij:

Ef missos staat qua betekenis al zo ver af van het werkw. misse ([be]danken), dat een agentieve bepaling met pai voor velen onacceptabel is.

141.86

Wat in de vorige paragraaf gezegd is over een mogelijke agens bij een subst. op -os, geldt evenzeer voor een mogelijk object bij zo'n subst. Objecten bij een gedeverbaliseerd werkw. worden door het voorz. enn uitgedrukt. Maar bij een subst. op -os kan zo'n object alleen als een "erbij betrokken" element genoemd worden, en dan wordt het universele voorz. rifo gebruikt. Vergelijk:

In a. kan het object ef boerts al dan niet door de determinant enn gemarkeerd worden (voor de precieze regels, zie § 90.7). Bij de deverbalisering in b. wordt het object ef boerts met het voorz. enn aan het gedeverbaliseerde werkw. verbonden. In c. is vlemótos geen deverbalisering, maar een "echt" subst. Dit kan niet gevolgd worden door enn, ook niet als enn een voorz. is. Hiermee wordt het beperkte gebruik van enn in de hoedanigheid van voorz. geïllustreerd. In plaats van c. kan d. gezegd worden, waarin het subst. vlemótos middels het universele voorz. rifo met het potentiële1 object boerts verbonden wordt.2

141.87

Als een subst. met -os van een intrans.werkw. is afgeleid, kan er een agens bij genoemd worden in een voorz.bep. met pai. Dit verschilt niet met trans.werkw.n zoals uitgelegd in § 141.84. Maar een potentieel object is nu onmogelijk. Vergelijk (we gaan uit van niet-gelexicaliseerde subst.n op -os, omdat er anders hoe dan ook geen agens uitgedrukt kan worden):

In het Nederlands kan eventueel het voorz. van gebruikt worden, maar het Spokaanse equivalent rifo is in c. onmogelijk, omdat een woord als âng nog te veel als potentiële agens bij laeše gevoeld wordt. Bij toenemende lexicalisatie neemt dit "agens-gevoel" zo af, dat het universele rifo gebruikt kan worden, zoals in:

De gelexicaliseerde betekenis van natriychos (schimmel) (en niet "het beschimmelen") sluit uit dat er een agens bij gedacht kan worden. Daarom is c. ongrammaticaal. Daarentegen is d. correct.

141.88

In d. (§ 141.86) is het gebruik van rifo vanuit een Nederlands perspectief begrijpelijk, omdat het Nederlands hier van gebruikt, en rifo nu eenmaal prototypisch met 'van' wordt vertaald. Vergelijk nu:

Omdat wôlpie evenals vlemóte in § 141.86 een transitief werkw. is, gedraagt de nominale afleiding wôlpios zich analoog aan vlemótos, ofwel: het voorz. rifo geeft een verwijzing naar het object, en het voorz. pai naar het subject. Het gebruik van rifo en pai komt bij vlemóte overeen met van en door bij slachten. Maar bij wôlpie komt het gebruik van rifo en pai niet overeen met de voorz.s die bij ingreep horen. Dit komt omdat ingrijpen een intrans. prep.werkw. is, terwijl wôlpie gewoon trans. is.

141.88a

Vergelijk ook:

Nakirture is transitief, en daarom wordt in d. rifo gebruikt. In het Nederlands is berusten een prep.werkw. waarbij het voorz. in ook in d. gehandhaafd blijft.

141.89   ad § 141.1   M. Ÿr in plaats van (trans)locationeel voorz. + betr.vnw.

Als voorz.s van plaats (Blok 140.6) optreden in een voorz.bep. met een betr.vnw. als fundament, kan in de spreektaal de gehele bepaling vervangen worden door het betr.vnw. ÿr (waar), zoals in:

Omdat de vervanging door ÿr in de b-zinnen tot gevolg heeft dat alle semantische informatie uit het voorz. verloren gaat (behalve de informatie dat we met een plaatsbepaling te doen hebben), is het gebruik van ÿr alleen acceptabel als de verloren gegane informatie minimaal of voorspelbaar is. Dit betekent in de praktijk dat alleen die voorz.s door ÿr vervangen kunnen worden, die prototypisch (ofwel ongemarkeerd) zijn in de genoemde context. Daar men normaliter een auto op een parkeerterrein parkeert (en niet eronder of ernaast), zal alleen het voorz. kaf door ÿr vervangen kunnen worden. Daar men normaliter iets in een la stopt, zal ÿr in (2b) begrepen worden als de vervanger van fes. Daar men normaliter een deken gebruikt om onder te slapen, zal ÿr in (3b) begrepen worden als de vervanger van zjoba.

141.90

Zodra er aan een antecedent gerefereerd wordt met een minder prototypisch voorz., zal vervanging door ÿr achterwege blijven, omdat dan immers de informatie uit dit voorz. verloren gaat. Vergelijk (1) met:

De gemarkeerde informatie dat ik de auto naast, en niet gewoon op de parkeerplaats heb geparkeerd, dient behouden te blijven, en daarom kan kusamat té niet vervangen worden door ÿr.

141.91

In één geval kan ook een voorz.bep. die een richting uitdrukt door ÿr vervangen worden. Echter, in dit geval blijft het voorz. gehandhaafd. Het gaat altijd om het universele voorz. helkara (naar):

De b-varianten zijn voornamelijk spreektaal op Berref. In de rest van Spokanië wordt de voorkeur aan de c-varianten gegeven, omdat de b-varianten hier als archaïsch gevoeld worden.

141.92

Men zou verwachten dat de constructies met ÿr zich gemakkelijk kunnen uitbreiden tot andere voorz.s, omdat het voorz. immers gehandhaafd blijft, en daardoor de semantische informatie ervan niet verloren gaat. Vergelijk:

Varianten b. en c. verschaffen dezelfde informatie als a., maar toch komen zij in het Spokaans niet voor.1

141.93

Er zijn gevallen waarin de relatie tussen antecedent en betr.vnw. zo vaag is dat zelfs in de schrijftaal ÿr acceptabel is, bijvoorbeeld:

In (1) is de relatie met het station niet nader uitgedrukt, zo kan het een plaats zijn ("waarin"), een doel ("waarheen"), een bron ("waarvandaan"), een zijdelingse betrokkenheid ("waarlangs"), enz.
In (2) kent de vraagsteller die plek niet, en daarom is het evenmin duidelijk welk voorz. hier adequaat is: bij een kast hoort "in", bij een tafel "op", bij een vaas "naast" enz.

141.94

Vergelijk ook het volgende:

Achter kusamass en kusamiss volgt in meer officiële taal de locationele voorz.bep. kaf té (waarop), waarbij de betekenis van kaf zeer vaag is geworden (het antecendent van té is kusamass/kusamiss, maar het wordt niet gemarkeerd met ki!). In de spreektaal komen we ook het betr.vnw. ÿr zonder voorz. tegen.

141.95   ad § 141.1   N. Pers.vnw.n 1e en 2e niveau

De twee niveaus van pers.vnw.n zijn uitgelegd in § 70.55–64. Een aantal voorz.s kan alleen gecombineerd worden met pers.vnw.n 1e niveau, en een aantal alleen met die van het 2e niveau. Op twee na, behoren al deze voorz.s tot de categorie BETREKKING (Blok 140.10). Het gaat om de volgende voorz.s:

141.96

Bij alle andere voorz.s mag zowel het 1e als het 2e niveau gekozen worden.
Vergelijk:

141.97

Het voorz. piti (tegen; tot; aan) krijgt bijna altijd een pers.vnw. 2n; alleen in de spreektaal worden ook pers.vnw.n 1n gebruikt. Vergelijk:

Uitzondering: in de volgende uitdrukking staat er achter piti altijd een pers.vnw. 1e niveau:

Deze uitdrukking bevat onmiddellijk na het pers.vnw. een den-bijzin waarin het subject corefereert met dit pers.vnw. Daarom is dit subject gedeleerd. Maar het voorafgaande pers.vnw. (= fundament van piti-bepaling) wordt vanwege de voorspelbare coreferentie kennelijk al zo sterk als subject gevoeld, dat een pers.vnw. 1e niveau hier op zijn plaats is (die van het 2e niveau kunnen nooit als subject optreden).

141.98

Op Tigof en Lomky, waar pers.vnw.n achter een voorz. gereduceerd worden uitgesproken (en soms ook zo geschreven, zie § 70.50–53), wordt er lang niet altijd een pers.vnw. van het tweede niveau achter een voorz. gebruikt, ook al is dat bij sommige voorz.s in het Standaardspokaans verplicht, zoals bij quiquiy (ter ere van) of moôs (in het bijzijn van) (Blok 140.10). Bijvoorbeeld:

Omdat de dialectische varianten in a. niet als zodanig herkenbaar zijn (dat blijkt alleen uit de gereduceerde uitspraak van gress en óps), en een kritische lezer misschien mocht denken dat in deze constructies abusievelijk een pers.vnw. 1n gebruikt is, wordt de voorkeur aan variant b. gegeven, waar de gereduceerde vorm, en dus het dialectische aspect, ook in de schrijftaal tot uitdrukking komt.

141.99

Sommige voorz.s hebben een voegwoordelijk karakter en in dit geval is een pers.vnw. 1n bij een subject verplicht:

Constructies als Elsa ðônosef gress worden dan ook als extern meervoudig beschouwd, wat blijkt uit het meervoudige modale suffix:

Zie ook § 121.39–41.

141.100

Het voorz. tvokatiy vereist een pers.vnw. 2n, maar als het het karakter van een nevensch.voegw. heeft, moet er voor een pers.vnw. 1n gekozen worden indien het als subject optreedt. Vergelijk:

In a. gaat het om de nevenschikking ef bâlmerrs tvokatiy do dat in zijn geheel als subject optreedt. In b. staat de voorz.bep. tvokatiy zirrel als secundair zinsdeel buiten het bereik van het subject. Zie ook § 121.52.

141.100a

In frases als ér mip óps (een van hen); dur mip tu (drie van jullie), enz. (§ 141.55) lijkt het voorz. mip het karakter van een nevensch.voegw. te hebben. Ook nu kan alleen maar een pers.vnw. 1e niveau gebruikt worden als de gehele frase als zinskern optreedt:

Wel is mogelijk:

141.101

In § 70.56 is uitgelegd dat een pers.vnw. 2n noodzakelijk is om te voorkomen dat twee pers.vnw.n 1n die aan verschillende entiteiten refereren, identiek zijn, zoals in:

Bij de drie voorz.s die altijd een pers.vnw. van het 1e niveau vereisen (§ 141.95), ontstaat een conflict als tevens een 2e niveau verplicht is:

Variant a. is ongrammaticaal vanwege do₂ dat níét corefereert met do₁. En b. is ongrammaticaal omdat het voorz. fošiy een pers.vnw. 1n (dus alleen do) toestaat. Hier zit er dus niets anders op dan een van de pers.vnw.n te vermijden en het subst. te herhalen: Do ÿzjala fošiy ef monercô of Ef wethuder ÿzjala fošiy do.

141.101a   ad § 141.1   O. Deverbalisering in het fundament

Een infinitief kan nominaal gebruikt worden, oftewel hij krijgt het karakter van een subst. Zo'n nominaal gebruikte infinitief wordt altijd voorafgegaan door het bepaalde lidwoord ef. Dit is uitgelegd in § 50.35. Bijvoorbeeld:

141.101b

Een nominaal gebruikte infinitief kan meestal níét optreden als fundament in een voorz.bep. In dat geval is deverbalisering noodzakelijk, wat wil zeggen dat de infinitief voorzien wordt van een deverbaliseringscircumfix (zie Blok 126.5). Vergelijk:

Merk in voorbeeld (2) ook het gebruik van rifo en enn op. In (2a) wordt een "bezitsrelatie" tussen "omhakken" en "de eik" uitgedrukt; in (2b) wordt met enn een "objectrelatie" tussen "omhakken" en "de eik" uitgedrukt, zoals ook het geval zou zijn indien deverbalisering achterwege was gebleven, bijvoorbeeld in een constructie als ... janof Petriy axe enn ef ÿc ("... omdat Petriy de eik omhakt").
Zie ook § 126.61 en § 142.11.

141.101c

Waarom de voorbeelden in § 141.101a wel correct zijn en de a-zinnen in § 141.101b niet, heeft ook een semantische reden. Bij een zin als "wandelen is gezond" gaat het niet op een concrete SvZ waarin de actie van het "wandelen" wordt uitgevoerd. Maar bij "Elsa zingt luid tijdens het wandelen" gaat het om een SvZ waarin expliciet de actie van "wandelen" wordt beschreven.
Ook in voorz.bep.n die niet een concrete SvZ uitdrukken maar een meer algemeen kenmerk, is daarom soms een nominaal gebruikte infinitief mogelijk:

Daarentegen wordt bij een concrete SvZ de voorkeur aan een deverbalisering gegeven, zoals:

141.102   ad § 141.1   P. Resultatief in voorzetselbepalingen

Voorz.s die een grensoverschrijdende beweging uitdrukken (translocationele voorz.s), eisen een fundament in de resultatief indien dit voorz. tevens gebruikt kan worden om een plaats/beweging (locationeel) uit te drukken. Het gaat om de volgende voorz.s:

Het onderscheid tussen locationeel en translocationeel moet in het Nederlands dikwijls met verschillende voorz.s gemaakt worden, of met een extra toevoeging in de trant van heen of langs. In het Spokaans is de aan- of afwezigheid van de resultatief voldoende voor dit onderscheid. Vergelijk de basisvormen in a. met de resultatiefvormen in b.:

141.103

Als een aparte res.vorm voor het fundament ontbreekt, kan er ambiguïteit met betrekking tot de oppositie locationeel ~translocationeel optreden, zoals in:

We kunnen aan zillepip niet zien of dit nu de basisvorm of de res.vorm is. Om betekenis ii. expliciet weer te geven, kunnen we voor een "noodoplossing" kiezen met het pers.vnw. iyffe dat de resultatief van ef is: ef vogily zôle hogorit iyffe, meldelira ef zillepip (lett. "de vogel vliegt erover heen, zijnde het dak").

141.104

Enkele res.-vereisende voorz.s hebben een synoniem zonder resultatief, vergelijk:

Bij een mogelijke ambiguïteit kan nu voor het lange synoniem gekozen worden:

Zin b. heeft alleen een translocationele lezing: Tek bevindt zich ergens boven het dak (bijvoorbeeld op een boomtak), en valt dan omlaag zodat ze op het dak terecht komt. Zin a. heeft theoretisch twee lezingen, maar in de praktijk zal alleen de locationele lezing gelden: Tek loopt over het dak en valt dan.

141.105

Een bijzonder betekenisverschil tussen de aan- en afwezigheid van een resultatief is te vinden bij de volgende idiomatische uitdrukking:

Zin (1) is een net eufemisme voor "sterven"; daarentegen is de variant zonder resultatief een enigszins platte uitdrukking voor "dood zijn":

141.106   ad § 141.1   Q. Combinatie van twee voorzetsels

Soms kunnen 2 (of meer) voorz.s gecombineerd worden. Dit is vooral het geval met voorz.s van plaats en richting. Maar ook een combinatie van BETREKKING met een andere categorie is goed mogelijk. Zulke combinaties worden (prepositionele) samenvoegingen genoemd. Bijvoorbeeld:

141.107

De samenvoegingen in de vorige paragraaf moeten niet verward worden met de nevenschikking van twee voorz.s. Bij nevenschikking worden de twee voorz.s met een voegw. (bijvoorbeeld én) verbonden. Vergelijk:

In a. is sprake van twee locaties: een in het huis, en een naast het huis; in b. is sprake van één locatie, die extra nauwkeurig gespecificeerd wordt: niet alleen buiten het huis, maar bovendien ernaast.

141.108

De volgende constructie is ongrammaticaal:

want minkÿr vereist een resultatief (zoals tolôbâe) en lagitofot niet. Beide voorz.s zijn dus niet in één voorz.bep. samen te voegen. Een grammaticale variant van (1) zou kunnen zijn:

In (2) staan twee nevengeschikte voorz.bep.n waarvan de tweede de resultatieve vorm iyffe draagt.

141.109

In § 140.22 is uitgelegd dat sommige voorz.s een samenstelling van twee andere voorz.s zijn, bijvoorbeeld:

Het is niet gebruikelijk om twee aparte voorz.s samen te voegen als zo'n samenstelling reeds bestaat. In plaats van miplango zal dus nooit *mip lango gezegd worden.

141.110

Daarentegen hebben met name sprekers van het Krappa- en Ÿrofly-Spokaans de neiging om alle gecombineerde voorz.paren als een vaste samenstelling te behandelen.1 Vergelijk:

141.111

Samengevoegde of samengestelde voorz.s kunnen niet altijd met de Nederlandse equivalenten van deze voorz.s apart vertaald worden.1 Omdat het Nederlands zulke samenvoegingen en samenstellingen niet kent, zullen twee naast elkaar geplaatste voorz.s in het Nederlands als een sequentiële gebeurtenis geïnterpreteerd worden, in de zin van: eerst gebeurt er iets met betrekking tot het ene voorz. en daarna iets met betrekking tot het andere voorz. Het tweede voorz. beschrijft dus (een verandering van) een situatie die door het eerste voorz. bewerkstelligd is.
In het Spokaans daarentegen is er géén sprake van een sequentiële gebeurtenis, maar van gelijktijdigheid. Beide voorz.s beschrijven (een verandering van) dezelfde beginsituatie, en de eindsituatie moet gezien worden als het resultaat van de invloed die beide voorz.s samen uitoefenen.
We kunnen dit met het volgende voorbeeld verduidelijken:

Er zijn twee simultane gebeurtenissen: (i) de kat springt over de tafel heen, en (ii) de kat springt bovenop de tafel. De aanwezigheid op de tafel is dus feitelijk een soort "tussenlanding" tijdens de totale beweging van het over de tafel heen springen.
Zouden we (1) vertalen met 'De kat springt eerst op en dan over de tafel' dan wordt een sequentie uitgedrukt, in die zin dat de kat eerst bovenop de tafel springt, en er vervolgens overheen. In dat geval moet de kat dus in de tussentijd eerst weer van de tafel af zijn gesprongen!
De enige juiste vertaling van (1) is daarom: 'De kat springt [eerst] op de tafel en er [dan] weer vanaf.' Het totale effect van deze twee sequentiële gebeurtenissen is inderdaad dat de kat uiteindelijk over de tafel heen is gesprongen, maar dit kan in het Nederlands niet uitgedrukt worden.2

141.112   ad § 141.1   R. Trappen van vergelijking

Sommige voorz.s kunnen in een soort trappen van vergelijking gebruikt worden. Deze worden gevormd met de additieven:

Bijvoorbeeld:

Merk op dat vluf hier géén bepaling is bij het werkw. menkerate, zoals het in het volgende voorbeeld een bepaling is bij pitte:

In (1) is sprake van een identieke wijze van "hangen", maar een verschillende mate van "uit"; in (2) is sprake van een identieke mate van "naar", maar een verschillende intensiteit van "fietsen".1

141.113

Dat vluf in (1) bij het voorz. hoort, en in (2) bij het werkw., blijkt als we de zinnen in de toekomende tijd zetten, zodat het predicaat geheel links komt te staan (zie ook Blok 93.43):

De variant Menkerate vluf Elsa mip ef miflif is eveneens correct, maar betekent iets anders, namelijk 'Elsa zal vaker uit het raam hangen' ("meer hangen" = "vaker hangen").
De variant ? Pitte Elsa vluf helkara sener ÿrôm doet vreemd aan omdat de absolute betekenis van "naar" zich moeilijk in een vergrotende trap laat zetten (vergelijk dit met "doder", dat ook vreemd is omdat "dood" een absolute betekenis heeft).

141.114

Ander voorbeeld:

De toekomende variant * Zâre vluf do tarô ef garrent dus gress is fout omdat vluf hier een gradatie bij "wonen" aangeeft. Omdat "wonen" een absolute betekenis heeft (je woont wel of niet, maar nooit "een beetje") kan vluf geen bepaling bij zâre zijn, en is dus altijd een bepaling bij het voorz. tarô, dus correct is slechts: Zâre do vluf tarô ef garrent dus gress (Hij zal dichter bij het station wonen dan ik).
Het gebruik van danen (dichterbij) (vergr.trap van het additief tarô) als voorz. wordt niet als correct beschouwd, zoals in:

Wel is mogelijk: Do zâre danen dus gress (Hij woont dichterbij dan ik) Voor dergelijke vergelijkende constructies, zie § 143.16.

141.115   ad § 141.1   S. Prepositionele werkwoorden

Voorz.bep.n kunnen met een aantal werkwoorden een min of meer hechte eenheid vormen, die semantisch/idiomatisch is bepaald. We hebben hier met zogenoemde prepositionele werkwoorden (prep.werkw.n) te doen (§ 80.25–29). Zie ook § 91.15–20, waarin onderscheid is gemaakt tussen perifere voorz.bep.n en inherente voorz.bep.n.
De inherente voorz.bep.n vormen feitelijk een soort derde basiselement bij het werkw. (door Kojen-Pôt ook wel "pseudo-echo") genoemd. In een aantal gevallen komt een dergelijke bepaling inderdaad overeen met een echo, of liever gezegd: de basiszin gedraagt zich alsof er een echo in stond. Dit is onder meer goed te zien aan de positie van additieven, waarbij verwezen wordt naar de Blokken 93.17, 93.30 en 93.43.

141.116

Hieronder volgen – bij wijze van voorbeeld – ruim dertig werkw.n met een inherente voorz.bep., zodat we van prep.werkw.n kunnen spreken.1 Let op het abstracte karakter van deze voorz.bep.n; het is niet te voorspellen welk voorz. er gebruikt moet worden, en de basisbetekenis van dit voorz. is nauwelijks relevant voor een goed begrip van het prep.werkw:

141.117

In (1) staat het pred.add. geheel rechts (rechtse dislocatie), zoals blijkens Blok 93.17 in een toekomende tijd mogelijk is. In (2) staat het pred.add. vóór de voorz.bep., en wel omdat deze voorz.bep. perifeer is en buiten de basiszin valt, terwijl het pred.add. een element binnen de basiszin is. Voor de duidelijkheid is in (2) tussen {  } aangegeven wat de basiszin is. In (3b) ten slotte staat – als alternatief van (3a) – het pred.add. ná de voorz.bep., omdat deze bepaling inherent is en zich als een soort echo gedraagt (dus deel is van de basiszin):

In (1) hebben we te maken met het ectrans.werkw. kette ón (geven aan); in (3) staat het prep.werkw. uše gâšâ (gebruiken voor). Maar in (2) is er géén sprake van een prep.werkw. *trempe fes (lezen in). Zie ook § 72.12.

141.118

De voorz.bep.n die bij prep.werkw.n horen komen zo dicht mogelijk bij dit werkw. te staan. Overige voorz.bep.n komen meer in de periferie. Vergelijk:

In (1) is sprake van het prep.werkw. sûpriyse gâšâ (verrassen op/met), en daarom komt de gâšâ-bepaling onmiddellijk achter het object sener fosies. De tijdsbepaling fes ogust komt dan aan de periferie. Als de inherente gâšâ-bepaling aan de periferie geplaatst wordt, leidt dit tot een zeer gemarkeerde (volgens sommigen: feitelijk ongrammaticale) constructie, ondanks het feit dat de regels 2 en 4 (§ 141.131) zeggen dat concrete bepalingen vóór abstracte bepalingen staan, resp. dat korte voorz.bep.n vóór meer complexe voorz.bep.n staan; zie (1b).
In (2) is de situatie net andersom: de gâšâ-bepaling en de tijdsbepaling zijn beide perifeer, en daarom zegt regel 2 dat de meer concrete tijdsbepaling vóór de meer abstracte gâšâ-bepaling moet staan. Daarom is de grammaticaliteit van (2a) twijfelachtig.1 Zie verder § 141.131–144 voor de onderlinge positie van twee voorz.bep.n.

141.119

Vergelijk nu:

Het predicaat quilšote wordt gevolgd door een inherente fes-bepaling (vet), en een perifere plaatsbepaling (onderstreept). Het gaat hier om het prep.werkw. quilšote fes X (bedolven liggen onder X), waarbij X staat voor de materie waaronder iemand/iets ligt. Deze materie kan zich natuurlijk in een bepaalde locatie bevinden (zoals een hotelruïne). In a. bestaat die materie uit twee dingen: (i) puin, en (ii) modder. Beide zijn nevengeschikt in de bepaling {[fes ef klâk] UR [fes ef sti]}, waarbij het 2e fes vervangen is door het dode voorz. âs (zie § 132.144). Het voorz. fes in de onderstreepte plaatsbepaling kan níét door âs vervangen worden, omdat het hier om een voorz. van een heel andere categorie gaat. Bovendien kan deze plaatsbepaling niet vóór de inherente "materie"-bepaling geplaatst worden, zoals variant b. toont.

141.119a

Dat voorz.bep.n die bij prep.werkw.n horen het karakter van een basiselement hebben, blijkt ook uit de bijzinsconstructie in b.:

Zin a. is correct als we aannemen dat het vette element een gewone voorz.bep. is. Zin b. is eveneens correct omdat kluft als basiselement beschouwd wordt en het onderstreepte deel een pronominalisatiespoor is; geheel analoog aan:

Zie ook § 130.84–86 voor deze materie. Voor de constructies in c. en d., zie ook § 122.41–43.

141.120

De inherente voorz.bep.n bij prep.werkw.n vinden we dikwijls terug bij subst.n op -os (§ 20.17–18) of -ašo (§ 20.30) die van zulke werkw.n zijn afgeleid. Vergelijk:

141.121

Ook subst.n die op improductieve wijze van een werkw. zijn afgeleid, kunnen soms samengaan met een inherente voorz.bep.:

141.122   ad § 141.1   T. Plaats van voorzetselbepalingen in de zin

In § 93.82–90 is uitgelegd dat voorz.bep.n in principe onmiddellijk voor of onmiddellijk achter de basis1 van een zin staan:

De (vetgedrukte) locatie waar de gebeurtenis plaatsvindt staat normaliter aan het einde van de zin, maar bij emfase of contrast is ook een vooropplaatsing mogelijk (linkse dislocatie). Zie ook § 93.77 en § 93.88–90.

141.123

Een voorz.bep. kan daarentegen onmiddellijk achter het predicaat verschijnen als deze daarmee een idiomatische constructie vormt:

Vergelijk (1) met:

In de b-zinnen kunnen de vetgedrukte voorz.bep.n niet onmiddellijk achter het predicaat verschijnen, omdat ze daarmee geen idiomatische verbinding vormen.

141.124

Of een voorz.bep. samen met het predicaat een "idiomatische constructie" vormt, zoals genoemd in de vorige paragraaf, is niet altijd duidelijk. In (2) lijkt van zo'n idiomatische constructie geen sprake te zijn, want variant b. is ongrammaticaal:

Juist omdat het om idioom gaat, is de correcte vorm niet te voorspellen. Hiervoor kan het beste een woordenboek geraadpleegd worden.

141.125

Voorz.bep.n kunnen optreden als nadere specificatie bij een subst. (of subst.vervangend element), precies zoals additieven dat kunnen. In dat geval staat de voorz.bep. het liefst direct achter het subst. Vergelijk:

141.126

Let op de ambiguïteit van:

Bij lezing i. is de vette voorz.bep. een specificatie bij Rolls Royce; bij lezing ii. is de voorz.bep. een onafhankelijke constituent die de gehele gebeurtenis op een locatie specificeert. Indien Rolls Royce-oto om de een of andere reden niet meer aan het eind van de basiszin staat, zal bij lezing i. de voorz.bep. mee verschuiven, maar bij ii. blijft deze aan de periferie. Vergelijk:

141.127

Voorz.bep.n kunnen deel uitmaken van een subject, object of echo. In (1) is het vette deel het object, en de voorz.bep. fes ef kolai iystenôsta is hier een deel van (zie ook § 124.44):

141.128

Dat fes ef kolai iystenôsta samen met ki ef ardekirs als een volconstituent met de functie van object optreedt, en niet een losse voorz.bep. is die buiten het object valt, kan op twee manieren aangetoond worden:

1. als het obj. in de definitieve tijd door inversie vóór het predicaat komt te staan, verhuist de voorz.bep. mee. Vergelijk (1) met:

   Tu ki ef ardekirs fes ef kolai iystenôsta lardare bertert, gress mit lorerde hols.
   Je hebt de planten in de gele bakken, die ik gisteren gekocht heb, te veel water geven. (ik heb de planten gisteren gekocht)

2. in de passieve variant verhuist de voorz.bep. mee naar de kernpositie. Vergelijk (1) met:

   Ef ardekirs fes ki ef kolai iystenôsta lardarelije bertert pai tu, gress mit lorerde hols.
   Aan de planten in de gele bakken die ik gisteren gekocht heb, wordt door jou te veel water gegeven.   (ik heb de gele bakken gekocht)

Zou in (1) de voorz.-constituent fes ef kolai iystenôsta als apart staande voorz.bep. beschouwd worden, dan gaat het niet om de "planten in de gele bakken", maar om het feit dat "het water geven door jou in de gele bakken gebeurt".

141.129

Vergelijk ook nog de volgende zinnen: in a. hebben de vette elementen een adjectivische relatie (ze vormen een bepaling bij "stoel"), en deze elementen (1a) gaan na passivisering mee naar de positie van de zinskern (2a). In b. hebben de vette elementen een objectieve relatie (door de actie van het predicaat krijgt het object een bepaalde eigenschap), zodat zij na passivisering (2b) achter het predicaat verschijnen (zie ook § 93.19 en § 93.82–86):

In de b-zinnen kan lef vervangen worden door tjâg (vgl. § 141.144); in de a-zinnen kan dit niet.

141.129a

Bijgevoegde voorz.bep.n staan meestal achter een komma geheel rechts (rechtse dislocatie):

Zulke constructies kunnen ambigu zijn, zoals zin (3) (zie ook § 121.17–18): (i) mijn zuster zal mij helpen maar mijn vader zal mij niet helpen, of (ii) ik zal wel geholpen worden maar mijn vader zal niet geholpen worden. Deze ambiguïteit is op diverse manieren op te heffen: we kunnen de bijgevoegde voorz.bep. vervangen door een nevenschikking van zinsdelen (volobject: onderstreept), of we kunnen het dummy-werkw. paine (§ 132.120) toevoegen, bijvoorbeeld:

Merk op dat het enige verschil tussen (3) en (3′a) de afwezigheid van de komma in (3′a) is.
Zie ook de voorbeelden in § 121.56–57.

141.130

Complexe en/of lange structuren staan meestal meer aan de periferie dan eenvoudige en/of korte elementen. Daar een voorz.bep. meestal complexer en langer is dan een voorz.loze bepaling zoals een add., zal dit laatste element meestal tussen de voorz.bep. en de basis in staan:

141.131   ad § 141.1   U. Onderlinge ordening van voorzetselbepalingen

Er bestaat een "voorkeursordening" met betrekking tot voorz.bep.n, als er meerdere in één zin voorkomen. Als er geen reden is om een van de bepalingen vanwege een contrast- of emfase-werking geheel vooraan of achteraan de zin te plaatsen, dan gelden de volgende voorkeursordeningen:

141.132

De regels 1 t/m 3 kunnen in conflict zijn met 4 en 5, bijvoorbeeld: een plaatsbepaling kan langer zijn dan een tijdsbepaling. In dat geval zegt 1 dat plaats voor tijd moet komen, terwijl 5 zegt dat tijd (kort) voor plaats (lang) moet komen. Welke regel dan de overhand krijgt, hangt van diverse factoren af, zoals emfase of contrast, nieuwe informatie, ritme, stijl, enzovoort.
Merk op dat regels elkaar ook kunnen uitsluiten: als regel 3 (bron voor doel) ter sprake komt, zullen 1 en 2 irrelevant zijn, omdat bron en doel beide een plaatsbepaling, beide een tijdsbepaling, beide concreet of beide abstract zullen zijn. En omgekeerd, als er sprake is van een plaatsbepaling gecombineerd met een tijdsbepaling, zal regel 3 irrelevant zijn.
In de voorbeelden in de volgende paragrafen voldoen de a-zinnen aan de regels voor de voorkeursordening, en zijn daarom semantisch/pragmatisch ongemarkeerd. De b-zinnen zijn gemarkeerd omdat er niet aan de voorkeursordening is voldaan. Deze gemarkeerdheid kan zich manifesteren in een duidelijke uitdrukking van contrast of emfase (aangegeven met KLEINE HOOFDLETTERS), dan wel in een minder soepel of wellicht zelfs incorrect taalgebruik.

141.133

Merk op dat de afwijking van de voorkeursordening in de b-zinnen ertoe leidt dat nu de laatste (onderstreepte) voorz.bep. emfase of contrast krijgt. Hier is feitelijk sprake van rechtse dislocatie:

141.133a

Willen we in 1 hierboven de tijdsbepaling met contrast of emfase uitdrukken, dan kan deze geheel vooraan de zin geplaatst worden. Evenzo kan in 2 de bepaling "volgens zijn vrouw" met emfase/contrast vooraan geplaatst worden:

141.134

Ook in het volgende a-voorbeeld staat concreet voor abstract:

Maar nu lijkt deze volgorde gemarkeerd (ofwel: "in de werkkamer" heeft emfase), omdat de rifo-bepaling als inherente voorz.bep. bij pjôle opgevat wordt (het gaat om het prep.werkw. pjôle rifo flaju (praten over iets)). Daarom is de b-variant minder gemarkeerd:

141.135

In het volgende voorbeeld staan drie voorz.bep.n, elk met het voorz. fes (in). De meest natuurlijke (= minst gemarkeerde) volgorde is hier plaats – tijd – betrekking, want volgens regel 1 gaat plaats voor tijd, en volgens 2 gaat concreet voor abstract (we mogen hier aannemen dat "plaats" en "tijd" concreter zijn dan "betrekking"):

141.136

De volgende variant klinkt onnatuurlijk, omdat quiyrda vanwege de positie vóór treno voorgesteld wordt als een locatie, en treno dientengevolge als een tekstdrager waarin men kan lezen:

141.137

Wil men met een van de fes-bepalingen uit § 141.135 (1) extra emfase geven, dan kan deze het beste geheel naar voren gehaald worden, waarbij de volgorde van de overige twee gehandhaafd blijft zoals aangegeven in (1):

141.138

Bij de schending van de iconiciteit, zoals in 3 b., is de neiging groot om de tweede voorz.bep. als een "afterthought" door een komma van de matrixzin te scheiden:

141.139

Het vetgedrukte, complexe fundament bevat zelf ook weer een voorz.bep., namelijk kusamat ef torozaÿ (naast de rozenstruik). Zin a. loopt soepeler dan b., ondanks het feit dat a. regel 2 (concreet vóór abstract1) schendt.

141.140

Als het verschil in complexiteit minimaal is, kunnen andere ordeningsregels gaan prevaleren, zodat een complex fundament vóór een simpel fundament kan komen te staan:

Voor veel Spokaniërs is b. even correct als a., omdat b. voldoet aan regel 3 (bron voor doel), ondanks het feit dat de voorz.bep. met het complexe fundament vóór de simpele bepaling helkara hópsat staat.

141.141

Een relatieve bijzin die een fundament als antecedent heeft, komt het liefst direct achter dit fundament. Daar bijzinnen met een betr.vnw. altijd rechts van de matrixzin komen, verdient het de voorkeur om de voorz.bep. waarvan het fundament als antecedent optreedt, zo veel mogelijk naar rechts te plaatsen. Dus a. heeft de voorkeur boven b.:

141.142

Het fundament in de voorz.bep. krÿmiy ef zecesecÿr hent-pérsa-zemperiy coðaros is in complexiteit gelijkwaardig aan het fundament in kaf gôrfjôc rifo ef Kriyndâ-kordaecÿr miskân lydos. Beide voorz.bep.n behoren tot de categorie BETREKKING, en zijn daarom even abstract. Verder is er geen sprake van iconiciteit. Het enige criterium waarom zin a. soepeler is dan b., is daarom het feit dat kaf gôrfjôc rifo complexer is dan krÿmiy.

141.143

In het volgende voorbeeld valt "simpel voor complex" samen met de tendenzen "plaats voor tijd" en "concreet voor abstract":

141.144

Let op de volgorde van de drie voorz.bep.n in:

Het vette deel is een nadere bepaling bij "stoel" en staat er daarom logischerwijze direct achter. Het cursieve deel drukt het instrument uit waarmee het "bekleden" plaatsvindt, en het onderstreepte deel drukt het complement van "bekleden" uit.
Daar de vette bepaling onmiddellijk achter "stoel" moet verschijnen, komen de andere twee voorz.bep.n geheel rechts in de zin. Dat het instrument vóór het complement verschijnt, wordt ingegeven door de iconiciteit: eerst moet de hamer gebruikt worden alvorens het fluweel bevestigd is.

141.145   ad § 141.1   V. Uitbreking

Onder uitbreking verstaan we het verschijnsel dat het fundament van een voorz.bep. geheel vooraan de zin komt te staan, en de lege fundamentsplek in de voorz.bep. opgevuld wordt met een pers.vnw, volgens het schema:

Deze uitbreking is, in vlotte spreektaal, mogelijk als het fundament vanwege emfase of contrast een prominente positie aan het begin van de zin moet hebben, vergelijk:

141.146

Als een fundament uitgebroken is, wordt het pers.vnw. op de fundamentsplaats altijd gereduceerd uitgesproken (het voorz. krijgt de klemtoon). Eventueel kan dit ook zo geschreven worden (zie ook § 70.50–53):1

141.147

In principe staat de voorz.bep. van een uitgebroken fundament altijd aan het eind van de zin, maar soms kan die ook vooraan staan, direct na het uitgebroken element. In dat geval is het pers.vnw. op de fundamentspositie beklemtoond, en kan het zwak betoonde ef nooit gebruikt worden. Ef kan wel vervangen worden door bijvoorbeeld mittof of pana, die zonder probleem de klemtoon kunnen krijgen:

141.148

In een contrastieve constructie, waarin twee tegenpolen genoemd worden, kunnen eventueel twee uitbrekingen voorkomen. Vergelijk:

Merk op dat in beide varianten het dode voorz. âs gebruikt wordt ter vervanging van het eerder genoemde lef.

141.149

In meer formele schrijftaal komen de hierboven besproken uitbrekingen niet voor. Maar zij kennen een variant welke ook in de schrijftaal acceptabel is: hierbij wordt de gehele voorz.bep. vooraan de zin geplaatst, en vervolgens in gepronominaliseerde vorm herhaald. Vergelijk de b-zinnen in § 141.145 met:

141.150

Een typische stijlvorm in meer poëtische schrijftaal bestaat hieruit dat zowel de originele voorz.bep. als de gepronominaliseerde herhaling geheel vooraan geplaatst wordt. Dit is feitelijk een variant van de b-zinnen in § 141.147; vergelijk die met:

Zulke constructies herinneren aan die waarin op twee verschillende manieren aan één en dezelfde entiteit wordt gerefereerd, door middel van een elliptische onderschikking, zoals in:

Zie ook § 121.82 voetnoot 1.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands