Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

133. Determinanten √

133.1   Algemeen

Een determinant is een semantisch ongespecificeerd woord dat een bepaalde syntactische, pragmatische of semantische functie of verhouding markeert. We kunnen de volgende taken onderscheiden:

1. Een determinant markeert de semantische functie van een basiselement:

   Ef mimpit kettelije paiS Lerdu ónE Elsa.
   Het boek wordt door Lerdu aan Elsa gegeven.

2. Een determinant legt de logische relatie tussen een hoofdzin en een ondergeschikte bijzin vast:

   Gress maREDEN tinde fesért, ef bidalilóme.
   Ik blijf thuis omdat het regent.

3. Een determinant markeert de relatie tussen een element in de hoofdzin en een element in de bijzin:

   a.	Eup plâge ki ef riyn fes eft šifer skrenn, eup té erfe mip sener liftientur.
   	Ze bewaart de ring, die ze van haar grootmoeder heeft geërfd, in een zilveren kistje.
   b.	Eup plâge ef riyn fes ki eft šifer skrenn, eup té erfe mip sener liftientur.
   	Ze bewaart de ring in een zilveren kistje, dat ze van haar grootmoeder heeft geërfd.

4. Een determinant drukt pragmatische, modale of polaire eigenschappen uit, zoals emfase, gewoonte, vragen en negatie:

   Gress pitte ki fesért.	Ik FIETS naar huis toe. (i.p.v. lopen)
   Gress pitte ra fesért.	Ik heb de gewoonte om altijd naar huis te fietsen.
   Aftel tu pitte fesért?	Fiets jij naar huis toe?

5. Een determinant legt de semantische relatie tussen twee elementen vast:

   Óps leldâe lÿgiys, mârgrettas, qu jerrðes ur tûlpiys, tur qu mittof acÿr-ardekirs lâfse riyfain gesvint.
   Ze kweken anjers, margrieten, narcissen en tulpen, maar die bolgewassen (= narcissen en tulpen) verleppen altijd snel.

   (Weglating van het determinantenpaar qu ... qu zou betekenen dat ook de anjers en margrieten tot de bolgewassen gerekend zouden worden.)

6. Een determinant herstelt het rijmschema:

   Kost eits blôfe, kost fa ti fle.1
   Mijn ogen zakken, mijn oren klimmen.

133.2

De meeste determinanten determineren een bepaald woord of zinsdeel: zulke determinanten staan meestal vóór dit element, maar soms ook erachter, zoals ki en ra in § 133.1 punt 4. Bij enkele determinanten is een relatie met een bepaald woord of zinsdeel geheel afwezig. Zo wordt een vraag ingeleid door aftel, dat aan het begin van de zin staat (punt 4.), en wordt een rijmschema hersteld door een determinant op een positie waar dit schema een extra syllabe vereist, zoals in punt 6.
Determinanten zijn reeds verspreid over verscheidene hoofdstukken ter sprake gekomen, en we zullen hieronder alle vormen en mogelijkheden nog eens op een rijtje zetten, aangevuld met nog niet eerder behandelde bijzonderheden.
Ook komt de vraag aan de orde in hoeverre een bepaald element wel een "echte" determinant is. Zo heeft het wed.vnw. sen (zich) enerzijds eigenschappen die de categorie "wed.vnw." rechtvaardigen, maar anderzijds rechtvaardigt zijn gefixeerde positie onmiddellijk achter de zinskern, en zijn taak als reflexiefmarkeerder het gebruik van de term "determinant".

133.3   Behandeling van de determinanten

We kunnen de volgende (groepen van) determinanten (of determinant-achtige elementen) onderscheiden:

133.4   ad § 133.3   1. Determinanten pai, enn en ón

De functie van deze determinanten is:

Elk basiselement wordt door een van deze 3 determinanten gemarkeerd, tenzij dit basiselement de functie van zinskern heeft. In een actieve zin is het subject de kern, dus dan blijft pai achterwege. In een objectpassieve zin is het object de kern, en dan komt enn niet voor; in een echopassieve zin blijft ón achterwege. In een actieve zin blijft ook dikwijls enn achterwege. We volstaan hier met één voorbeeld (de onderstreepte elementen zijn de zinskernen):

In de volgende twee paragrafen zal nog het een en ander gezegd worden over het gebruik van enn, maar voor de rest wordt verwezen naar Hoofdstuk 90, waar deze elementaire stof wordt uitgelegd.

133.5

De object-determinant enn blijft in actieve zinnen in principe achterwege (dus zinnen waarin het subject de kern is).

Uitzonderingen:

1. Als de zin met een onderschikkend voegw. begint, is enn in de neut.tijd en toek.tijd optioneel, en in de def.tijd verplicht:

   neut.tijd:	Lerdu melde ûserstriy, janof do perde Ø/enn sener jobiy.
   	Lerdu is overspannen omdat hij zijn baan verliest.
   toek.tijd:	Lerdu melde ûserstriy, janof perde do Ø/enn sener jobiy.
   	Lerdu is overspannen omdat hij zijn baan zal verliezen.
   def.tijd:	Lerdu melde ûserstriy, janof do enn sener jobiy perde.
   	Lerdu is overspannen omdat hij zijn baan verloren heeft.

2. Als de zin met een secundaire bepaling1 of een nevenschikkend voegw. begint, is enn optioneel, maar aanbevolen indien het subject is gedeleerd, of het anderszins niet duidelijk is welk element als object optreedt:

   neut.tijd:	Fes ef kles do minkede Ø/enn ef riyn.
   	In het gras vindt hij de ring.
   	Hojelka tu riffe Ø/enn ef tjokâsknociyr?
   	Wanneer maak je de broodrooster?
   toek.tijd:	Fes ef kles minkede do Ø/enn ef riyn.
   	In het gras zal hij de ring vinden.
   	Hojelka riffe tu Ø/enn ef tjokâsknociyr?
   	Wanneer zal je de broodrooster maken?
   def.tijd:	Fes ef kles do Ø/enn ef riyn minkede.
   	In het gras heeft hij de ring gevonden.
   	Hojelka tu Ø/enn ef tjokâsknociyr riffe?
   	Wanneer heb je de broodrooster gemaakt?

   Ook een linkse extralocatie (§ 93.77b) wordt hier als secundaire bepaling beschouwd:

   neut.tijd:	Tranšô, do moje Ø/enn ef kles.
   	Bovendien, hij maait het gras.
   toek.tijd:	Tranšô, moje do Ø/enn ef kles.
   	Bovendien, hij zal het gras maaien.
   def.tijd:	Tranšô, do Ø/enn ef kles moje.
   	Bovendien, hij heeft het gras gemaaid.

3. Als de zin een -lira-constructie bevat die een betr.vnw. of het voegw. den vervangt, is enn in de neut.tijd optioneel, maar wordt het in de toek.tijd en def.tijd aanbevolen:

   neut.tijd:	Gress zerfe, do stindelira Ø/enn ef letra.
   	Ik zie dat hij de brief schrijft.
   toek.tijd:	Gress rajiyte, stindelira do enn/?Ø ef letra.
   	Ik hoop, dat hij de brief zal schrijven.
   def.tijd:	Gress rajiyte, do enn/?Ø ef letra stinde.
   	Ik hoop, dat hij de brief heeft geschreven.

Zie ook § 90.7.

133.6

In alle gevallen mag enn toegevoegd worden als de structuur van een zin zo complex of uitzonderlijk is dat het niet direct duidelijk is welk element als object optreedt. Ook kan toevoeging van enn ambiguïteit voorkómen in zinnen als:

In a. is apat een pred.add. dat iets zegt over de manier waarop Elsa Jân naar huis rijdt, in b. is apat een attr.add. dat een eigenschap van Jân uitdrukt. Merk verder op dat fesért optreedt als een obj.add. (gemarkeerd door lo, zie § 133.75) waarmee gezegd wordt dat Jân door de handeling van het "rijden" de eigenschap "thuis" krijgt: als Jân thuis is hoeft Elsa dat nog niet te zijn (die kan ergens anders wonen).1

133.7

We moeten een onderscheid maken tussen pai en ón als determinanten, en pai en ón als voorzetsels. Zo kan/moet een voorz. vervangen worden door het dode voorz. âs, maar een determinant niet. Vergelijk de a- en b-zinnen:

133.8

In (1a) wordt de passieve vorm félclelije (voorafgegaan worden) gevolgd door een subject dat als zodanig gemarkeerd is met de determinant pai; deze determinant wordt in de bijzin herhaald. In (1b) staat het actieve prep.werkw. félclare pai flaju (voorafgegaan worden door iets); nu moet pai in de bijzin vervangen worden door het dode voorz. âs.
In (2a) staat het echo-trans.werkw. marianare ón_DtE rast (trouwen met iemand); in de bijzin blijft de determinant ón gehandhaafd. In (2b) staat het prep.werkw. mariane ón_VZ rast (getrouwd zijn met iemand), en nu wordt het tweede ón door âs vervangen (zie ook Blok 90.28 voor prep.werkw.n met het voorz. ón). Zie ook § 132.148–149 voor dit verschil tussen determinant en voorzetsel.

133.9   ad § 133.3   2. Determinant ki

De determinant ki wordt in de volgende gevallen gebruikt:

1. in de combinaties terat ... ki (heel, erg) en oras ... ki (heel erg)  (§ 133.10)
2. als markeerder van het antecedent bij een betr.vnw.  (§ 133.11–12)
3. als markeerder van het fundament bij een losgeplaatst voegw.  (§ 133.13)
4. als markeerder van het antecedent van een pers.vnw. of lexicale variant  (§ 133.14–22)
5. als markeerder van een bez.vnw. dat corefereert met een genoemde constituent  (§ 133.23)
6. bij "extralocatie" (focus- en afterthought-constructies)  (§ 133.24–27)
7. als uitdrukker van contrastieve emfase  (§ 133.28–33)

In a. en b. is het gebruik van ki verplicht. In c. t/m g. is het gebruik optioneel. Gevallen d. en e. zijn typisch schrijftaal, en f. is typisch spreektaal.

133.10   ad § 133.9   a. Ki bij terat en oras

Ki in combinatie met de versterkende additieven terat en oras bepaalt de CAT. III-functie van terat en oras (zie § 43.12–14):

Zonder ki fungeren terat en oras als markeerders voor de trappen van vergelijking (Hoofdstuk 43):

133.11   ad § 133.9   b. Antecedent bij betr.vnw.

Een antecedent bij een betr.vnw. wordt met ki gemarkeerd, tenzij dit antecedent als zinskern optreedt (§ 124.5).1 Ki verschijnt altijd áchter de determinanten pai, enn en ón en áchter voorz.s (§ 124.9). Voorbeelden (betr.vnw. en antecedent zijn onderstreept):

133.12

Vergelijk ook:

In a. zijn alleen de iepen aangetast, in b. alleen de populieren, maar in c. beide boomsoorten. Het verschil tussen a. en b. kan feitelijk alleen uitgedrukt worden door een verschil in volgorde van de beide leden van de nevenschikking A ur kerru fit B.

133.13   ad § 133.9   c. Fundament bij losgeplaatst voegw.

Onder "losgeplaatst voegw." verstaan we de constructie waarbij het fundament dat bij het voegw. hoort (zoals ofisser bij folarra ofisser (welke medewerker)) op de oorspronkelijke object- of echopositie blijft staan, terwijl het voegw. aan het begin van de bijzin staat. Zo'n fundament kan met ki gemarkeerd worden indien er anders ambiguïteit zou optreden. Dit is bijvoorbeeld het geval in de volgende zinnen:

In zin a. gaat het om de constituent folarra ofisser (welke medewerker), waarbij het voegw. folarra op de verplichte initiële positie in de bijzin staat, en het fundament ef ofisser op de oorspronkelijke echopositie staat.
In zin b. gaat het om de constituent folarra fôrmeler (welk formulier), waarbij het voegw. folarra op de verplichte initiële positie in de bijzin staat, en het fundament ef fôrmeler op de oorspronkelijke objectpositie staat.
Zulke constructies worden verder behandeld in § 130.80–81.

133.14   ad § 133.9   d. Antecedent bij een pers.vnw. of lexicale variant

Een antecedent bij een pers.vnw. kan soms als zodanig door ki gemarkeerd worden als er anders ambiguïteit zou ontstaan. Vergelijk:

In a. bestaat er coreferentie tussen beide do's die beide een zinskern zijn. Deze prototypische coreferentie wordt in b. expliciet ongedaan gemaakt door de markeerder ki. In a. wordt de voorkeur aan deletie van het tweede do gegeven (§ 131.9).
Zie ook voorbeeld a. in § 130.16.

133.15

In het volgende voorbeeld wordt middels ki expliciet uitgedrukt dat het om de uitleg van Petriy gaat die de politie het aannemelijkst vindt:

Dit gebruik van ki wordt als formele schrijftaal gezien. Zie ook § 51.4 voetnoot 1.

133.16

Ki kan een element in Z1 markeren dat corefereert met een element in Z2, zodanig dat beide elementen als lexicale varianten optreden. Vergelijk (we nemen aan dat het bez.vnw. groft (zijn) hier refereert aan Saresten):

In a. is Saresten de sukkel die niets in de gaten heeft; in b. is het zijn vader.
Extra gecompliceerd is variant c. waarin ki geheel achterwege blijft. In principe kan K2 ef pârp aan welke persoon dan ook refereren (zelfs aan iemand die in het geheel niet genoemd staat in Z1, dit is het subschrift "4"), maar juist de afwezigheid van ki activeert de tendenzen-hiërarchie uit § 130.17, waarbij T2 als eerste tendens een rol kan spelen: K2 en K1 zijn dus coreferenten en c. moet daarom zo begrepen worden dat Dâne de sukkel is.

133.17

Ki duidt altijd op strikte coreferentie. Het volgende voorbeeld (een variant van § 133.16 a.) is dus ongrammaticaal, of op zijn minst semantische onzin:

Deze zin is raar omdat ki een indicatie is dat er aan de bijbehorende entiteit (Saresten) opnieuw gerefereerd zal worden in de volgende bijzin. Dit impliceert dat sest pârps (zulke sukkels) beschouwd zou moeten worden als strikte coreferent van Saresten. Wat er werkelijk bedoeld wordt, is dat er een bepaald type mens bestaat (omschreven als "sukkel") dat nooit iets in de gaten heeft, en dat Saresten tot deze groep van "sukkels" gerekend kan worden. Hier is dus sprake van gedeeltelijke coreferentie volgens het schema B1⇐K2 (B1 is een deelverzameling van de hoofdverzameling K2; zie § 130.11 punt 2.).

133.18

In § 133.46 wordt het gebruik van het determinantenpaar qu ... qu uitgelegd. We zullen hier slechts volstaan met de opmerking dat deze twee determinanten een refererende functie kunnen hebben, wat wil zeggen dat het ene qu een verzameling definieert, en het andere qu een lid van deze verzameling. Als ki in het voorbeeld van § 133.17 vervangen wordt door qu ... qu, wordt de constructie grammaticaal:

Hier wordt expliciet uitgedrukt dat Saresten gerekend wordt tot de verzameling van sukkels die nooit iets in de gaten hebben. Het gebruik van qu ... qu is overigens een typische schrijftaalvorm.

133.19

Vergelijk de ambiguïteit in (1) met de opheffing ervan in (2):

133.20

Merk op dat ki niet gebruikt kan worden om betekenis (1a) uit te schiften, want dan zou ki de zinskern moeten markeren, en dat leidt altijd tot een ongrammaticale constructie. Een expliciete uitdrukking van betekenis (1a) is daarom alleen mogelijk met behulp van passivisering, waarbij ef pôrtatjens een niet-kern wordt, en dan met ki gemarkeerd kan worden:

Zinnen als (3), waarin passivisering plaatsvindt om ki te kunnen toevoegen, teneinde dat element te kunnen markeren waaraan een element uit Z2 moet refereren, komen voornamelijk voor in doorwrochte schrijftaal, waarbij de schrijver zich al in een vroeg stadium een beeld heeft kunnen vormen van het verloop van de volzin.

133.21

Het antecedent van een lexicale variant of pers.vnw. kan natuurlijk nooit met ki gemarkeerd worden als Z1 en Z2 een gesproken sequentie vormen, waarbij verschillende sprekers betrokken zijn. Want hoe kan de spreker van Z1 reeds weten dat de spreker van Z2 een lexicale variant gaat gebruiken? De volgende sequentie (uit de roman Wâveta nunas (Verwijfde nonnen) van Lenne Ladi, 1985) doet daarom onnatuurlijk aan omdat hier gesuggereerd wordt dat Moederoverste (M) bij haar (retorische) vraag reeds wist dat zuster Orana (O) met de lexicale variant mittof vogilys zou gaan refereren aan fiysor én rôzet bûlfe en niet aan kafšoveliran én ytraiyn strûts:

133.22

Uit de context valt op te maken dat zuster Orana met "deze vogels" alleen op de stiekeme en geslepen raven doelt, en niet op de struisvogels of mussen (want eerder in het verhaal is Orana van achterbaksheid en geslepenheid beschuldigd). Kennelijk wist Moederoverste dat Orana aan die raven zou gaan refereren, anders was er geen reden geweest om het antecedent van "deze vogels" met ki te markeren. Of moeten we ki hier beschouwen als een soort leesteken dat de schrijver ten behoeve van de lezer toevoegt, en niet als een taalelement dat Moederoverste gebruikt?

133.23   ad § 133.9   e. Ki bij bez.vnw.

Zin (1) (herhaling van zin b. in § 130.31) is ambigu want óf Gyder is dood óf een andere man is dood, omdat Gyder áchter groft staat:

De ambiguïteit kan opgeheven worden door het bez.vnw. expliciet voor coreferentialiteit te markeren, met ki:

Merk op dat het reflexieve bez.vnw. sener, dat per definitie met de zinskern corefereert, in (2) niet gebruikt kan worden omdat dit bez.vnw. nooit vóór de zinskern mag staan (§ 51.18). Sener is in (2) echter wel bruikbaar (zelfs verplicht) als de woordvolgorde verandert; vergelijk:1

133.24   ad § 133.9   f. Linkse en rechtse extralocatie

Extralocatie, en het verschil met dislocatie, worden behandeld in § AT.96. Omdat extralocatie inhoudt dat een element buiten de zinsstructuur geplaatst wordt, ontstaat er in de matrixzin een onbezette positie. Deze positie kan nu met een "dummy" gevuld worden: een pers.vnw. indien het buitengeplaatste element nominaal is, en elementaire add.n als dus (dan) of k'ma (daar) als het buitengeplaatste element een tijds- of plaatsbepaling is. Indien de onbezette positie een basiselement (subject, object of echo) betreft, móét deze positie met een dummy opgevuld worden. Al deze "dummy's" mogen door ki gemarkeerd worden, ook als de dummy een zinskern is.1 Ki kan in dergelijke constructies nooit het zinsaccent dragen. Vergelijk (de dummy's zijn vet):

Zin (5b) is een voorbeeld hoe er voor een passieve vorm gekozen wordt omdat de extralocatie van Leon feitelijk ook een focus op Leon inhoudt, en er dan een voorkeur voor is om de focus als zinskern te presenteren.
Zie § 133.26 voor een analyse van (3b/c).

133.25

Bij rechtse extralocatie wordt een element als "afterthought" of "tail" aan de rechterzijde buiten de zin geplaatst, meestal nog voorafgegaan door een herhaling van het corefererende pers.vnw. of door een aanw.vnw. (zie ook § AT.96). In dat geval mag het rechts geplaatste element door ki gemarkeerd worden. Vergelijk de "afterthought"-varianten in b. hieronder met de "topic"-varianten in § 133.24 (1b)–(4b):

133.26

Ook in § 133.25 (1)–(4) kan ki nooit het zinsaccent dragen. Let op het onderstreepte ki in (3b) en (3c): dit is toegevoegd als markeerder voor emfase (§ 133.28); de eraan voorafgaande elementen mittof resp. kusama krijgen het zinsaccent, in het Nederlands uitgedrukt door de accenttekens op áá. Bovendien zorgt het clitische gedrag van ki ervoor dat in kusama het accent op de laatste lettergreep valt (alsof er één woord had gestaan: [kusamaki]; zie § 133.41). Verder kan er bij (3b/c) hetzelfde onderscheid gemaakt worden als bij § 133.24 (3b/c): in b. is het fundament buitengeplaatst, en de lege matrixpositie gevuld met een pers.vnw. In c. is de gehele voorz.bep. buitengeplaatst en de lege positie gevuld met het plaatsbepalende add. kusama (daar). Deze tweede oplossing is typisch spreektaal (en zou nóg spreektaal-achtiger worden als we kusama door k'ma of ta vervangen).
Merk ten slotte nog op dat ki in § 133.24 (3b) áchter het voorz. fes verschijnt (zoals ook al geconstateerd is in § 133.11).

133.27

Een rechtse extralocatie wordt gebruikt als de spreker zijn zin reeds heeft voltooid, en zich dan pas realiseert dat het een en ander niet duidelijk genoeg uitgedrukt is. Er volgt dan een "afterthought" die een onduidelijkheid in de zin nader specificeert. Omdat een rechtse extralocatie dus nooit van te voren voorzien wordt, kan de matrixzin ook geen elementen bevatten die zo'n extralocatie zouden kunnen aankondigen. Een markeerder als ki is dus per definitie altijd afwezig in de matrixzin. Vergelijk:

Zin (1d) doet onnatuurlijk aan, omdat het eerste (vetgedrukte) ki reeds markeert dat de zin gevolgd gaat worden door een rechtse extralocatie.1 Als de spreker reeds bij het zeggen van "eup" vermoedt dat het wellicht onduidelijk is aan wie dit pers.vnw. refereert, zou hij in plaats van "eup" direct al "Tek" gezegd hebben (zie (1a)). (1d) kan daarom alleen zo begrepen worden dat de spreker bewust in het ongewisse laat welke vrouw er een raar mens is, om dan na afronding van de zin met de verrassende oplossing te komen: het is Tek!

133.28   ad § 133.9   g. Contrastieve emfase

De determinant ki wordt in de spreektaal dikwijls gebruikt om contrastieve emfase uit te drukken. Ki staat meestal áchter het benadrukte element, en het zinsaccent ligt dan op dit element. Als het emfatische element een subst. of add. is, kan ki er ook vóór staan. In dat geval ligt het zinsaccent op ki. In de volgende voorbeelden is het element met zinsaccent onderstreept:

133.29

In alle voorbeelden van § 133.28 gaat het om een contrast: "niet A is het geval, maar B". Zo'n contrast kan in de taaluiting expliciet aanwezig zijn, zoals in (1)–(3), maar kan ook contextueel bepaald zijn, zoals in (4)–(7). Bij afwezigheid van zo'n contrast kan ki in de spreektaal als korte vorm voor terat ... ki (§ 133.10) begrepen worden. Vergelijk a. met b.:

Zie ook § 43.14.

133.30

In geschreven Spokaans, waar het zinsaccent niet wordt gemarkeerd, kan ambiguïteit optreden als ki tussen een add. en een subst. in staat, vergelijk:

Ligt het zinsaccent op ki, dan geldt interpretatie a., ligt het zinsaccent op fyg, dan geldt interpretatie b.

133.31

Dezelfde soort ambiguïteit is ook aanwezig bij:

Ligt het zinsaccent op ki, dan geldt interpretatie a., ligt het zinsaccent op trânslatere, dan geldt interpretatie b.

133.32

Het accentverschil zoals bedoeld in de vorige twee paragrafen, is gemakkelijker te begrijpen als we ki beschouwen als een prefix of suffix, en we kiezen monosyllabische add.n of subst.n:

Bij grumki ligt het accent op grum, maar bij kiléf ligt het accent op ki. Het cliticiserende gedrag van ki zorgt dus voor een accent-onderscheid dat zich ook handhaaft in die gevallen waarin accentregels niet relevant kunnen zijn omdat het add.n en subst.n betreft met meer dan 1 lettergreep. Zie verder § 133.41–45.

133.33

Vergelijk:

In a. is ki een emfase-determinant bij mikar, waarbij mikar het zinsaccent draagt. In b. vormt ki met terat een eenheid met de betekenis "heel" (§ 133.10); hier draagt terat het zinsaccent. Hoewel er hier voor het moderne Spokaans dus twee verschillende onderliggende structuren worden aangenomen (zie (1)), is ki historisch gezien zowel in a. als in b. een determinant bij mikar (zie (2)). In b. is het versterkende element terat nog toegevoegd.

In (1b) vormen terat en ki samen een discontinu element (weergegeven met de grijze achtergrondkleur).

133.34   Nevengeschikte zinsdelen die beide ki bevatten

Als de zinsdelen A en B nevengeschikt zijn, en ze eisen beide een ki-markering, dan kan dit op vier manieren gebeuren:

In de basisvorm wordt elk lid van de nevenschikking door ki gemarkeerd; in plechtige schrijftaal wordt het eerste ki door qu gemarkeerd en het tweede ki door een tweede qu "vervangen" (voor qu ... qu, zie § 133.59). In gewone spreektaal markeert ki de gehele nevenschikking (volzinsdeel); en in onverzorgde spreektaal wordt ki als een voorz. behandeld, zodat het de tweede keer door het dode voorz. âs vervangen wordt (§ 132.144).

133.35

In de volgende voorbeelden is (1) de basisvorm, (2) plechtige schrijftaal, (3) gewone spreektaal, (4) onverzorgde spreektaal:

133.36

Voor (1)–(4) gelden de volgende onderliggende structuren:

In (3)=(3′) is ki buiten de gehele nevenschikking geplaatst.

133.37

Echt ingewikkeld wordt het als ki toegevoegd wordt in een nevenschikking waarbij ook een van de determinanten pai, enn of ón aanwezig is, of bij een nevenschikking van twee voorz.bep.n. De verschillende posities van ki leiden tot 4 verschillende mogelijkheden, zoals aangetoond in de vorige paragraaf. Maar omdat de determinanten pai, enn en ón, en de voorz.s op twee verschillende manieren aan een nevenschikking kunnen deelnemen, zijn er totaal 8 verschillende mogelijkheden, zoals in de volgende stramienen is verduidelijkt:

133.38

In (1) is DV een onderdeel van zowel het linker als rechter lid in de nevenschikking; hier geldt het stramien DV A ◊ DV B (volbasiselement: type II.b, zie § 120.23 of volvoorz.bep.: type II.e, zie § 120.27).
In (2) staat DV buiten de nevenschikking volgens het stramien DV [A ◊ B] (nevenschikking van volfundamenten: type III.a, zie § 120.32–32a). In (1/2) a. t/m d. is ki ingepast volgens de 4 manieren uit § 133.34.
Omdat ki hoe dan ook áchter DV moet komen (§ 133.11) is (1c) ongrammaticaal. Wordt niet alleen ki, maar ook DV buiten de nevenschikking gehouden, dan hebben we met stramien (2c) te doen. Ook hier moet ki áchter DV staan. (1) en (2) gelden ook voor nevenschikkingen met voorz.bep.n, zie ook Blok 120.48 types II.e en III.a.
(1d) en (2d) zijn ongrammaticaal vanwege het dode voorz. âs in combinatie met DV. Bij (1) bestaat er dus geen specifieke spreektaalvorm, en "slechte spreektaal" komt noch bij (1) noch bij (2) voor (in vergelijking met de stramienen in § 133.34).

133.39

De volgende voorbeelden zijn gebaseerd op schema (1) in § 133.37: zin (1) is de basisvorm, (2) plechtige schrijftaal, (3) en (4) zijn ongrammaticaal:

Zin (3) is ongrammaticaal omdat ki vóór de determinant ón staat, en (4) is ongrammaticaal vanwege de combinatie van ón en âs. Âs als voorzetsel zorgt ervoor dat âs ef wethuder als voorz.bep. wordt opgevat, en dat is onverenigbaar met ón ef wethuder dat een echo is.

133.40

De volgende voorbeelden zijn gebaseerd op schema (2) in § 133.37: zin (1) is de basisvorm, (2) plechtige schrijftaal, (3) gewone spreektaal, en (4) is ongrammaticaal:

In deze voorbeelden is de echo-determinant ón vóór de nevenschikking "óf de inspecteur óf de wethouder" geplaatst, waarmee "inspecteur + wethouder" als één echo, dus één mentaal beeld wordt gepresenteerd. Hier wordt gesuggereerd dat de inspecteur en de wethouder gezamenlijk weigeren om de klacht in behandeling te nemen.
In de voorbeelden van de vorige paragraaf zijn twee echo's nevengeschikt, namelijk "[aan de inspecteur] + [aan de wethouder]". Dit geeft de indruk dat de inspecteur en de wethouder onafhankelijk van elkaar weigeren om de klacht in behandeling te nemen.

133.41   Clitisch gedrag van ki

Ki als emfasemarkeerder heeft de neiging om zich in de gesproken taal te hechten aan het element dat emfase moet hebben. Staat ki áchter zo'n element, dan gedraagt het zich als een suffix; staat het ervoor, dan gedraagt het zich als een prefix. Een suffix is in staat om bij polysyllabische woorden het woordaccent een lettergreep naar rechts te trekken; een prefix kan bij monosyllabische woorden het accent een lettergreep naar links trekken. Beide processen zijn een gevolg van het feit dat het accent altijd op de vóórlaatste lettergreep moet liggen (bij woorden met een gefixeerd accent geldt dit alles natuurlijk niet). Vergelijk:

Zulke clitische vormen zijn vooral mogelijk bij subst.n, add.n en voorz.s. In mindere mate ook bij eigennamen. Bij verbale constituenten komen zulke clitics echter niet voor.

133.42

In de volgende twee zinnen is geïllustreerd hoe ki hetzij als een soort suffix, hetzij als een soort prefix de accentueringen beïnvloedt:

133.43

Het cliticiserende gedrag van ki is niet bij iedereen even goed waarneembaar. Sprekers uit gebieden waar graag gebruik wordt gemaakt van clitische pers.vnw.n achter voorz.s (Zuid-Liftka, Tigof, Lomky; § 70.50–53) hebben meer neiging om ook ki als clitic te behandelen, dan sprekers uit andere gebieden. In verzorgde spreektaal wordt ki het liefst in het geheel niet als een clitic behandeld, maar als een apart woord dat géén invloed op de accentuering van de aangrenzende elementen uitoefent. Als ki een discontinu element met terat of oras vormt, verdwijnt het clitische gedrag van ki altijd (ook op Zuid-Liftka, Tigof en Lomky). In het volgende voorbeeld wordt ki dan ook duidelijk als apart woord uitgesproken, zonder dat het het accent van keša of 'nins beïnvloedt:

133.44

Hoewel ki op een clitische wijze uitgesproken wordt, is het níét correct om ki als suffix aan te hechten; het moet als een apart woord geschreven worden. Er is echter één uitzondering: als ki uitsluitend dient om emfase op een voorz. uit te drukken, mag het aan dit voorz. gehecht worden, als er bij het los schrijven ambiguïteit kan ontstaan omdat ki ook als antecedentmarkeerder kan worden opgevat:

Zouden we fes ki ef zeces schrijven, dan lijkt het of er nog een betrekkelijke bijzin volgt met een betr.vnw. dat aan ef zeces refereert.

133.45

Vergelijk:

Het aangehechte ki in kafki in a. geeft emfase op het voorz. kaf, om een contrast uit te drukken met een antonieme plaatsbepaling (zoals "onder langs").
Het betr.vnw. té kan in a. daarom alleen aan de zinskern ef keldus refereren.
In b. is ki een determinant bij ef tex. Het betr.vnw. té refereert dus aan ef tex, en niet aan de kern ef keldus.
Tussen a. en b. is een verschil in zinsaccent: in a. ligt dit op kafki, in b. op tex. Bij voorz.s met meer dan één lettergreep leidt aanhechting van ki altijd tot accentverschuiving, vergelijk fesdu ki [fesdu ki] en fesduki [fesduki]; vergelijk kusamat ki [kusamat ki] en kusamatki [kusamatki].

133.46   ad § 133.3   3. Determinantenpaar qu ... qu

De determinanten qu ... qu wordt altijd twee aan twee gebruikt, en kunnen de volgende functies hebben:

1. refererende functie: de entiteit of groep van entiteiten die met het ene qu gemarkeerd wordt, valt binnen de verzameling van entiteiten die met het andere qu gemarkeerd wordt (of is/zijn eraan gelijk); dit kan uitgedrukt worden met de formules:

   qu₁ A ... qu₂ B,  waarbij  A⇒B  of  B⇒A (gedeeltelijke coreferentie)
   qu₁ A ... qu₂ B,  waarbij  A⇔B (strikte coreferentie)

2. reducerende functie: het tweede qu vervangt een element dat identiek is aan het element achter het eerste qu; dit kan uitgedrukt worden met de formule:

   qu₁ A ... qu₂,  waarbij  qu₂=A

3. verbindende functie: het eerste qu staat vóór een adjectivisch gebruikt teg.dw. en het tweede qu markeert de positie in een relatieve bijzin waar het teg.dw. als betr.vnw.-vervangende -lira-constructie zou moeten staan; of: het eerste qu staat vóór een nevenschikking die in zijn geheel het antecedent is van een relatieve -lira-bijzin. Hiervoor kunnen de volgende formules gebruikt worden:

   qu₁ A-lira ... qu₂,  waarbij  qu₁=Ø  en  qu₂=A-lira
   qu₁ A ... qu₂ B,  waarbij  A=antecedent en B=bijzin

133.47   ad § 133.46   a. Refererende functie

Als qu ... qu een refererende functie heeft wil dit zeggen: de entiteit of groep van entiteiten die met het ene qu gemarkeerd wordt, valt binnen de verzameling van entiteiten die met het andere qu gemarkeerd wordt. De onderlinge volgorde van de door qu gemarkeerde delen is niet van belang, ofwel: de deelverzameling kan zowel voor als achter de hoofdverzameling staan. Bijvoorbeeld (de beide verzamelingen zijn onderstreept):

Merk op dat qu in tegenstelling tot ki ook in een zinskern voor mag komen.

133.48

Het eerste qu markeert de verzameling "bewoners van de Kerkstraat" en het tweede qu markeert de verzameling "bejaarden en blinden". Hierdoor begrijpen we dat de bejaarden en blinden tot de bewoners van de Kerkstraat gerekend moeten worden, ofwel "bejaarden en blinden" is een deelverzameling van "bewoners van de Kerkstraat". We hebben hier met een vorm van gedeeltelijke coreferentie1 te doen, zoals beschreven in § 130.11 punt 2.
Zouden we qu ... qu weglaten, dan kan (1) ook zo begrepen worden dat de bewoners van de Kerkstraat een andere groep personen is dan de bejaarden en blinden: de bejaarden en blinden wonen wellicht ergens anders, en staan geheel buiten de eis om een zebrapad aan te leggen.

133.49

In het volgende voorbeeld staat de deelverzameling vóór de hoofdverzameling:

Om aan te geven dat ook "koekoeken" tot de "vogels" gerekend worden (ofwel: "koekoeken" is een deelverzameling van "vogels") wordt er gebruikgemaakt van de refererende functie van qu ... qu.

133.50

In het volgende voorbeeld zou toevoeging van qu ... qu tot de foutieve mededeling leiden dat ook vleermuizen tot de vogels gerekend moeten worden. Hier blijft een dergelijke refererende markering dus bewust achterwege:

133.51

Als twee zinnen neven- of ondergeschikt zijn, en de kern in Z2 is een pers.vnw., dan wordt dit pers.vnw. in principe zo geïnterpreteerd dat het refereert aan de kern in Z1. Deze interpretatie kan ongedaan gemaakt worden door toevoeging van qu ... qu, zodanig dat het eerste qu het antecedent van het pers.vnw. markeert. Vergelijk § 133.47 (1) met:

Als een van de qu's aan een pers.vnw. refereert, is er bijna altijd sprake van een strikte coreferentie. In (2) is het niet duidelijk of "bewoners van de Kerkstraat" en "bejaarden en blinden" al dan niet dezelfde (deel)verzamelingen zijn. De meest natuurlijke interpretatie is dat het hier om twee verschillende groepen van mensen gaat.

133.52

Indien een pers.vnw. meer dan één keer in een zin voorkomt, kan worden volstaan met een qu-markering van alleen het eerste pers.vnw.:

De qu-markering van het eerste óps wordt voldoende geacht om aan te geven dat ook het tweede óps aan het onderstreepte deel refereert, want het ligt niet voor de hand om aan te nemen dat het tweede óps een ander antecedent zou hebben dan het eerste.

133.53

Bijzonder is het gebruik van qu ... qu in het volgende geval: het ene qu staat vóór een deel van een reeks of opsomming en het andere qu staat voor een element dat refereert aan dit deel van de reeks/opsomming. Vergelijk:

In a. wordt de gehele onderstreepte opsomming als het ware in twee delen gesplitst, waarbij acÿr-ardekirs alleen corefereert met jerrðes ur tulpiys. In b. werkt dit gebruik van qu ... qu niet omdat het eerste qu aan het begin van de opsomming staat en dus niet een grens tussen bolgewassen en andere gewassen markeert. Zin b. is weliswaar grammaticaal correct, maar semantisch niet omdat er gesuggereerd wordt dat ook anjers en margrieten bolgewassen zijn. De Nederlandse vertaling is ambigu, en alleen te begrijpen als de lezer weet wat bolgewassen zijn, en wat niet.

133.54

Ook in het volgende voorbeeld markeert het eerste qu een deel van de reeks, terwijl het tweede qu een element markeert dat met dit deel corefereert:

In de Nederlandse vertaling is "twee" toegevoegd, om duidelijk te maken om welke categorieën het gaat. Het Spokaans en het Nederlands verschillen dus op het volgende punt van elkaar: in het Spokaans wordt bij voorbaat al een scheiding in de opsomming gemaakt. Het eerste qu maakt ons erop attent dat aan wat er nu komen gaat verderop in de zin gerefereerd zal worden. Zo'n hint krijgt de Nederlandse lezer niet: deze moet eerst de hele zin tot zich nemen, om vervolgens in de eerder genoemde reeks de twee laatste elementen "eruit te lichten".

133.55

Als het eerste qu halverwege een reeks toegevoegd wordt, en het tweede qu een element markeert dat de desbetreffende elementen uit de reeks als het ware samenvat, dan wordt er wel gezegd dat qu ... qu hier een resumerende functie heeft. Wij hebben ervoor gekozen om deze resumerende functie te behandelen als een variant van de refererende functie. Soms is een "achterwaartse" resumerende functie mogelijk; in dat geval markeert het eerste qu de samenvatting, en zet het tweede qu de scheidslijn in de reeks, van waar af de samenvatting geldt. Bijvoorbeeld:

In deze zin geeft qu₂ een scheidslijn in de reeks personen aan. Uit qu₁ kunnen we opmaken dat de namen links van qu₂ de beeldhouwers moeten zijn, en rechts van qu₂ staan de schilders. Voor kunstkenners is dit gebruik van qu ... qu wellicht redundant en belerend, voor de gemiddelde krantenlezer kan het verhelderend werken. Zinnen waarin qu ... qu op een dergelijke manier is verweven, doen dikwijls nogal gekunsteld aan, en behoren zeker niet tot de spreektaal.

133.56

In alle voorbeelden in de vorige paragrafen ging het telkens om een groep of reeks van entiteiten waarbij een aantal entiteiten corefereert met een andere entiteit. Het gaat dus om gedeeltelijke coreferentie. Maar als het om één entiteit gaat die corefereert met een andere entiteit, is er altijd sprake van een strikte coreferentie, want één entiteit kan niet "gedeeltelijk" corefereren met een andere entiteit. Bijvoorbeeld:

In a. wordt expliciet uitgedrukt dat Petriy de broer van de spreker is (en niet Lerdu). In b. corefereert het pers.vnw. ef met ef telebôs. Vergelijk ook voorbeeld a. in § 132.156 en zin (3) in § 70.29.

133.57

Het volgende voorbeeld is ook in § 124.33 genoemd:

Hier wordt "entiteit" wat ruimer opgevat: het gaat namelijk om de gehele onderstreepte zin die corefereert met het betr.vnw. wân dat altijd aan een predicaat of een hele zin refereert.

133.58   ad § 133.46   b. Reducerende functie

Bij een reducerende functie treedt een van beide qu's niet op als markeerder van een element (entiteit of zinsdeel), maar komt qu in de plaats van het eerder genoemde element. Qu is hier feitelijk een spoor, en geen determinant:

Het tweede qu vervangt hier het gehele onderstreepte zinsdeel.

133.59

Nog enkele voorbeelden:

In (1a) markeert het eerste qu de gehele onderstreepte voorz.bep.; het tweede qu staat dan ook in de plaats van deze voorz.bep. In (1b) markeert het eerste qu alleen het fundament van de voorz.bep. Dit fundament wordt door het tweede qu herhaald, wat betekent dat het voorz. alsnog toegevoegd moet worden. Dit is in (1b) gebeurd met het dode voorz. âs.
In (2a) omvat het eerste qu het gehele onderstreepte deel; het tweede qu moet dus als ef brÿr cartôlks gelezen moet worden. Omdat in (2b) het tweede qu slechts brÿr herhaalt, moet er voor ef cartôlks een ander spoor gezet worden, in dit geval het pers.vnw. efs.
Zie verder nog § 133.35 (2) waarin het tweede qu in de plaats staat van ki.

133.60   ad § 133.46   c. Verbindende functie

Bij de verbindende functie koppelt qu ... qu een adjectivisch gebruikt teg.dw. en bijbehorende bepaling, als deze gescheiden staan, en feitelijk samen een relatieve bijzin vormen. In a. staat een constructie met een -lira-bijzin (onderstreept), en in b. is deze bijzin opgesplitst in twee delen: het teg.dw. en de rest:

Variant b. is alleen acceptabel in ambtelijke schrijftaal. Het gebruik van qu ... qu zoals in b. is een strategie om een lange -lira-bijzin áchter de hoofdzin te krijgen, om zodoende een breuk in de hoofdzin te voorkómen. De meest algemene methode hiervoor is echter om een betr.vnw. te gebruiken, zoals:

Zie ook § 100.50–60.

133.61

Van een verbindende functie is ook sprake als het eerste qu een antecedent markeert, waaraan een relatieve -lira-bijzin refereert die met het tweede qu is gemarkeerd. Dit is een methode om ambiguïteit op te heffen. Vergelijk:

Zin a. is in het Spokaans ambigu: is het alleen de roekeloze jeugd die anderen in gevaar brengt (vertaling i.), of gaat het om de trage bejaarden én de roekeloze jeugd (vertaling ii.)? Het antecedent bij de onderstreepte -lira-bijzin kan dus zowel alleen het rechter lid van de "of"-nevenschikking zijn, als beide nevengeschikte leden.
Toevoeging van qu ... qu in b. maakt duidelijk dat de gehele nevenschikking als antecedent optreedt. Willen we alleen het linker lid als antecedent markeren, dan kan de onderstreepte relatieve bijzin daar onmiddellijk achter geplaatst worden:1

Zie verder § 120.93–94 bij de behandeling van nevenschikkingen.

133.62   ad § 133.3   4. Determinanten ek en ra

De determinanten ek en ra zijn reeds behandeld in § 110.88–99. We brengen hier in herinnering:

Ek en ra komen altijd direct áchter het predicaat.

133.63

Vergelijk:

133.64

Ek en ra worden soms in ondergeschikte bijzinnen gebruikt om een onderschikkende determinant nader te specificeren. Vergelijk:

In a. wordt het accent gelegd op een beperkte periode dat Hâne praat: gedurende die periode kan ik niet werken. Zin a. impliceert dat ik weer aan het werk ga zodra Hâne zijn mond houdt.
In b. wordt er een verband tussen twee gebeurtenissen gelegd zonder dat de tijdsduur van (een van) die gebeurtenissen relevant is. Zie verder § 122.19–23.

133.65

Dat beri twee werkw.n koppelt die samen één predicaat vormen, en den een bijzin (eventueel zonder kern) vormt, blijkt onder meer uit de plaats van de determinanten ra en ek. De predicaten zijn onderstreept. Vergelijk:

Ra is hier toegevoegd om de determinant fara de betekenis 'als' te geven. In b. geeft Ø aan dat in de den-bijzin het subject verplicht is gedeleerd.

133.66   ad § 133.3   5. Determinant di

De determinant di is besproken in Hoofdstuk 111. Di wordt gebruikt om de toek.tijd uit te drukken, al dan niet gecombineerd met een speciaal suffix. Di wordt gevonden in de volgende constructies:

1. alleen di: een toek.tijd in korte spreektaal-zinnetjes; meestal is er ook een vorm van modaliteit (wens/belofte); zie ook § 111.61–62a:

   Siy, gress di trempe ef!	Ja, ik zal 't lezen!

2. di met toek.suffix -u: sterke uitdrukking van toek.tijd; meestal met modaal aspect (plan/belofte); zie ook § 111.57–60:

   Gress di trempu ef mimpit.	Ik zál het boek lezen.

3. di met toek.suffix -ui: toek.tijd IIe niveau (meestal plan in het verleden = werkelijk gebeurd feit in toekomst); zie ook § 111.85–97:

   Gress di trempui ef mimpit.	Ik zou het boek lezen. (en dat heb ik ook gedaan)

133.67

De determinant di wordt na elke finiete vorm herhaald, ook als twee finiete vormen beschouwd kunnen worden als één nevenschikking op zinsdeelniveau (§ 120.59 type II.c). Bijvoorbeeld:

Het modale aspect van (1) "voorspelling doen" en (2) "van plan zijn" zit opgesloten in de combinatie van di + -u; in het Nederlands is dit uitgedrukt met de toevoeging van "gaan". Let op het verschil in nevenschikking tussen (1) en (2): in (1) staan twee zinnen nevengeschikt (omdat het object nyses mosjeusz alleen bij het werkw. prelde hoort; in Z2 is de kern óps (= ef piratas) gedeleerd), in (2) staan twee predicaten nevengeschikt (omdat eft kleter topoitiynÿ object bij beide predicaten is). Dit kan als volgt verduidelijk worden:

133.68   ad § 133.3   6. Onderschikkende determinanten

Onderschikkende determinanten zijn behandeld in Hoofdstuk 122 (Blok 122.16), samen met de onderschikkende voegw.n. Het verschil tussen determinant en voegw. is geïllustreerd in de volgende voorbeelden:

Een voegw. leidt een ondergeschikte bijzin in, en deze bijzin kan zowel (1a) achter als (2a) vóór de matrixzin staan. Een onderschikkende determinant staat altijd vóór het matrixpredicaat en drukt de relatie tussen matrixzin en bijzin uit. De bijzin is als zodanig gemarkeerd met een suffix (in b.: -ilóme), en kan nooit vóór de matrixzin staan, zoals (2b) toont.

133.69

Oppervlakkig gezien zijn een voegwoord en een onderschikkende determinant synoniem aan elkaar, vergelijk janof en ma in § 133.68 (1). Het zou daarom voor de hand liggen om aan te nemen dat janof en ma beide de betekenis 'omdat' hebben, of om aan te nemen dat ze beide "semantisch leeg" zijn en alleen dienen als markeerder voor REDEN. De conventie wil dat janof behandeld wordt als een woord met een semantische inhoud, terwijl ma semantisch ongespecificeerd is, maar alleen de parameter REDEN aangeeft. Dit verschil wordt gereflecteerd in de volgende twee feiten:

133.70

Feit 1: een bijzin met een voegw. kan onafhankelijk van een matrixzin gebruikt worden, en heeft nog steeds een betekenis. Een bijzin na een ondersch. determinant kan nooit onafhankelijk gebruikt worden:

Merk op dat het antwoord van A2 een indicatie van REDEN mist. Deze indicatie zou in een matrixzin met ma gegeven moeten worden.

133.71

Feit 2: een voegw. kan gebruikt worden in een nevenschikking of geïsoleerde positie, en betekent dan nog steeds iets; een ondersch. determinant betekent "niets" als het niet verenigd is met een predicaat:

Vraag V2 is ongrammaticaal vanwege de nevenschikking ma oft ker (twee determinanten laten zich niet nevenschikken). Antwoord A2 is ongrammaticaal vanwege het geïsoleerde gebruik van de determinant ker. Zie ook § 144.74, waarin twee voegw.n in een vergelijkende constructie vergeleken kunnen worden, maar niet twee determinanten.

133.72

Ondersch.determinanten moeten herhaald worden als twee matrixzinnen nevengeschikt zijn, en ze beide een relatie met de ondergeschikte bijzin hebben:

In het laatste voorbeeld is ook de toek.determinant di verplicht herhaald (zie § 133.67).

133.73

Door een determinant juist níét te herhalen, kan duidelijk uitgedrukt worden dat alleen de tweede nevengeschikte matrixzin een onderschikkende relatie aangaat. Vergelijk:

Zin b. is vreemd, omdat de regen niet alleen de reden is dat Tek thuisblijft, maar ook dat ik wat brieven moet schrijven. In a. is het verband tussen de regen en mijn brieven schrijven afwezig.
Bij gebruik van een voegw. geldt altijd lezing b., dus dat is vreemd:

In zulke gevallen verdient het gebruik van een ondersch.determinant dus de voorkeur.

133.74

Let op het gebruik van fes/fés in de volgende constructies:

In (1a) staat de ondersch.determinant fes (met als variant fés), gevolgd door een bijzin met de markering -ilóme. Deze determinant drukt een GEVOLG uit.
In (1b) vinden we de idiomatische constructie fes/fés X, Y-lira (zó X dat Y) (= X bestaat in zo'n grote mate, dat Y het gevolg is). In (1b) is de status van fes/fés nogal onduidelijk. Een ondersch.determinant staat per definitie vóór het predicaat, en wordt gevolgd door een bijzin met een onderschikkingsmarkeerder (zoals -ilóme). Dat is in (1b) niet het geval.
Fes kan in (1b) evenmin het voorz. met de betekenis 'in' zijn, omdat graviy dan het fundament moet zijn, wat onmogelijk is omdat additieven nooit een fundament in een voorz.bep. kunnen zijn. Bovendien had fes in de hoedanigheid van voorz. bij herhaling vervangen kunnen worden door âs, bijvoorbeeld:

Daarom ligt het voor de hand om aan te nemen dat fes (met als variant fés) in b. een soort "vergelijkende determinant"2 is, waarbij de notie van "determinant" opnieuw als een soort prullenbak gebruikt wordt waarin alle woorden met een onduidelijke status gestopt worden.
Een andere mogelijkheid is dat we fes in dit geval beschouwen als een soort synoniem van fit (zo) (dus een add. van CAT. III, zie § 40.74). Constructies als (1b) worden verder besproken in § 141.77–78.

133.75   ad § 133.3   7. Determinant lo

De determinant lo markeert verplicht een objectief additief (zin (1)), en optioneel een subjectief additief (zin (2)). Bij subj.add.n is lo verplicht als er bovendien een pred.add. aanwezig is (zin (3)):

Dit is reeds besproken in § 40.12–18 en § 40.19. In de paragrafen hieronder wordt hieraan nog wat toegevoegd.

133.76

Lo is lang niet in alle gevallen een determinant die een subj.add. of obj.add. markeert. Zo kan lo ook een voorz. zijn (zie § 140.57–58), of een vergelijkende determinant (§ 143.112–141). Vergelijk de volgende constructies:

Normalerwijze vormt quista een bepaling bij het werkwoord tiffe (het "kennen" heeft de eigenschap "goed"). Dit wordt correct uitgedrukt in (1a). Als quista behandeld wordt als een obj.add. (zoals in (1b)), ontstaat een ongrammaticale constructie (want het is niet zo dat de eigenschap "goed" door de handeling van het "kennen" aan "Ôrs" wordt toegekend).
In de idiomatische constructie in (2a) is lo quista wel correct, in tegenstelling tot de lo-loze vorm direct achter het predicaat. Dit komt omdat we hier met een idiomatische constructie te maken hebben, waarin lo een vergelijkende determinant is met de betekenis 'zoals'.

133.77

De grens tussen lo als markeerder voor een obj.add. en lo als vergelijkende determinant is niet altijd even duidelijk te trekken. Vergelijk:

In (3) is lo doffiy duidelijk een obj.add., met lo als markeerder hiervoor, want hier geldt: door het "schilderen" krijgt het tuinhek de eigenschap "zwart". In (5) is lo habilem feitelijk een predicatieve bepaling: "handig" zegt iets over de manier van "aanpakken", maar het is geen bepaling bij "karwei". Hier kan lo alleen een vergelijkende determinant zijn, analoog aan zin (2a) hierboven. Zowel in (2a) als in (5) gaat het om een idiomatische uitdrukking oftewel een bijzondere combinatie van paine gevolgd door een teg.dw. Omdat er hier geen sprake is van een "echt" predicaat met een "echt" hoofdwerkw. wordt een regulier pred.add. direct achter het predicaat vermeden en verschijnt er een lo-bepaling aan het eind van de zin. (zie § 143.112){{{CHECK}}}.
Zin (4) zit tussen beide uitersten in: (a) enerzijds is "mooi" een bepaling bij het object "tuinhek", maar (b) anderzijds kunnen we niet zeggen: * door het "vinden" krijgt het tuinhek de eigenschap "mooi". Hier geldt de conventie dat lo als markeerder voor een obj.add. beschouwd wordt, ondanks het feit dat (b) onmogelijk is.1

133.78

Let op het verschil:

In a. is ef platiranu het object bij cônsidere, en lo hordâ een obj.add. In a. geeft de spreker Petriy's impliciete opvatting weer (Petriy hoeft zelf niet met zoveel woorden gezegd te hebben: "ik vind het mooi").
In b. is ef platiranu de subjectkern bij het koppelwerkw. melde, maar tegelijkertijd het object bij cônsidere: ef platiranu is hier een ambiject (zie § 100.92–95). Er is sprake van een hoofdzin (Petriy cônsidere ef platiranu) en een performatieve bijzin (ef platiranu melde hordâ). Nu geeft de spreker een expliciete uitspraak van Petriy weer (Petriy heeft gezegd, of althans duidelijk te kennen gegeven dat hij het schilderij mooi vindt).

133.79

Vergelijk:

In § 40.13 is uitgelegd dat een subj.add. met lo gemarkeerd mag worden als er anders sprake zou zijn van ambiguïteit omdat een subj.add. ook als pred.add. begrepen zou kunnen worden. In (1c) bestaat zo'n ambiguïteit niet en daarom is toevoeging van lo grammaticaal zeer twijfelachtig. Hiermee is tevens aangetoond dat sen geen "echt" object is, want was dat wel het geval, dan zou lo ošo correct geweest zijn omdat ošo (nat) begrepen zou kunnen worden als een obj.add. dat een bepaling bij sen vormt. In feite vormt ošo via sen een bepaling bij de subjectkern gress.

133.80

Vergelijk (1) hierboven met (2), waarin quandro (zelf) is toegevoegd:

(2a) is correct omdat quandro als "echt" object beschouwd kan worden, waarbij het obj.add. ošo een bepaling vormt, en zin (2b) is correct omdat quandro semantisch bij sen hoort en ošo via sen ... quandro een bepaling bij de kern gress vormt, analoog aan de situatie in (1b). Quandro wordt verder besproken in § AT.37–37d{{{CHECK}}}.

133.81

Het met lo gemarkeerde obj.add. volgt altijd ná het object (§ 40.19), maar als het object het onbeklemtoonde ef is, kan het obj.add. ervóór staan (zonder lo):

Echter, een obj.add. dat direct achter het predicaat staat, wordt niet als zodanig begrepen, indien het ook als pred.add. of subj.add. opgevat zou kunnen worden. Vergelijk:

Zin (2b) kan niet, analoog aan (1c), zo opgevat worden dat "slecht" een eigenschap van het object "de auto" wordt. In (2b) kan "slecht" alleen een pred.add. zijn met de betekenis "op slechte wijze".

133.82   ad § 133.3   8. Vrag.vnw. aftel gezien als determinant

Het vrag.vnw. aftel leidt niet alleen een directe ja/nee-vraag in, maar staat ook in een Quotatief (§ 110.80). Vergelijk:

Merk op dat in de Quotatief van b. een conjunctief op -ûs gebruikt moet worden (§ 150.164–165).

133.83

Aftel onderscheidt zich van de overige vrag.vnw.n doordat het semantisch "leeg" is; aftel dient alleen om aan te geven dat er een ja/nee-vraag volgt. Vergelijk aftel met het semantisch gespecificeerde vrag.vnw. hojelka (wanneer):

Een semantisch gespecificeerd vrag.vnw. als hojelka kan ook in een geïsoleerde positie gebruikt worden (vraag V1), maar aftel kan dat niet (vraag V2). Vergelijk (M = mededeling):

133.84

Voor veel grammatici is de betekenisloosheid van aftel een reden om dit woord tot de determinanten te rekenen. Het probleem bij een dergelijke benadering is dat aftel ondanks zijn determinant-status nog eigenschappen behoudt die typisch zijn voor vrag.vnw.n en voegw.n. Zo vereist aftel dat een object bij def.inversie met enn gemarkeerd wordt (zie ook § 133.5 punt 2.):

Was aftel een zuivere determinant, dan zou enn in b. nooit verplicht kunnen zijn. Wij zullen in deze grammatica aftel als vrag.vnw. en als voegw. behandelen, en vermijden om het onder de determinanten te rangschikken, omdat dit geen enkel voordeel met zich meebrengt, maar alleen voor verwarring zorgt.

133.85   ad § 133.3   9. Additief nert gezien als determinant

Het negatie-add. nert ontkent de aanwezigheid van de entiteit waar het voor staat. Staat nert voor het predicaat, dan wordt de gehele zinsinhoud ontkend. Vergelijk:

In (1) wordt de gehele SvZ (Stand van Zaken, § 110.3–14) PETRIY LEEST HET BOEK ontkend. In (2) wordt de aanwezigheid van "het boek" ontkend. Merk op dat nert in (2) als markeerder vóór het zinsdeel ef mimpit optreedt, en niet als een pred.add. of subj.add. onmiddellijk achter het predicaat, zoals vita in:

In (3) vormt vita een pred.bepaling bij trempe.

133.86

Omdat nert zelf geen semantische inhoud heeft, en bovendien altijd op een typische determinantenpositie staat (direct vóór het predicaat of vóór een ander zinsdeel) wordt nert wel een determinant genoemd. Daarmee onderscheidt nert zich van andere negatie-add.n, zoals noi, dat altijd op een typische add.-positie staat, zoals op de positie voor een pred.add. direct achter het predicaat:

In (4) is noi een pred.add., net zo als vita in (3) dat is. De betekenis van (4) is identiek aan die van (1), maar ánders dan die van (2).
Wij hebben ervoor gekozen om nert in eerste instantie te behandelen als een add. van CAT. III, precies zo als ook noi behandeld wordt. In een enkel geval kan het handig zijn om nert als "determinant" te bestempelen, bijvoorbeeld als de relatie tussen nert en andere determinanten ter sprake komt, zoals in § 133.100–102.
Voor negatie wordt verder verwezen naar Hoofdstuk 151.

133.87   ad § 133.3   10. Expletiefpartikels

De determinanten ti en la worden gebruikt als expletiefpartikels. Zulke partikels dienen om een extra lettergreep aan een zin toe te voegen die nodig is om een bepaald metrum in stand te houden. Dit komen we bij spreekwoorden, gezegdes, rijmpjes en (oudere) poëzie tegen. Naast de zogenoemde vaste expletiefpartikels ti en la kent het Spokaans ook nog variabele expletiefpartikels, die gevormd worden met behulp van reduplicatie, wat wil zeggen dat een syllabe uit het woord met het zinsaccent elders in de zin geredupliceerd wordt. Voorbeelden:

133.88

In de dichtstrofes in (1) en (2) zijn de vaste partikels ti en la gebruikt.
De klaagzang in (3) bevat de geredupliceerde vorm te: in regel c. is dit een prefix, in regel d. wordt dit herhaald omwille van het rijmschema.
In (4) staat een spreekwoord waarin de eerste lettergreep van arâbe is geredupliceerd, om achter de komma evenveel lettergrepen te krijgen als ervoor.
Voorbeeld (5) is een aftelrijmpje1 met een zeer bijzonder expletiefpartikel, omdat het tevens de meervouds-s bevat die eigenlijk achter hent had moeten komen. Het partikel zelf is de geredupliceerde vorm van de laatste lettergreep van tiffugs.

133.89

Een idiomatisch geval, dat weinig met een rijmschema te maken kan hebben, is de volgende populaire spreektaalvorm:

Het is hier niet uit te maken of ti nu een vast expletiefpartikel is, dan wel een gevolg is van reduplicatie van de eerste lettergreep van tiffe. Ook wordt wel gesuggereerd dat ti een verbastering is van ki om emfase uit te drukken (vergelijk § 133.28).

133.90   ad § 133.3   11. De wed.vnw.n sen[a], frart, efa en prap, gezien als determinant

De wed.vnw.n sen, sena, frart en efa (zie Blok 72.3) hebben een onduidelijke status, zodat er wat voor te zeggen is om ze als determinanten te beschouwen.
Op semantisch niveau gedragen de wed.vnw.n zich als een object of echo, maar op syntactisch niveau zijn ze eigenwijs: ze verschijnen standaard direct achter de zinskern of vóór (soms achter) het predicaat (§ 72.3a–3e), en het onderscheid tussen object en echo vervalt (§ 72.18–19). Vergelijk:

133.91

In (1c) staat lukte vóór de zinskern, en drukt daarmee een toek.tijd uit. Het wed.vnw. sen blijft direct achter de kern staan (wat in dit geval hetzelfde is als de objectpositie). In (2c) staat het object ef mimpit vóór het werkw. om een def.tijd uit te drukken. Ook nu weer blijft sen direct achter de kern staan. In (2d) verschijnt het wed.vnw. vóór het predicaat.
De gefixeerde positie van sen[a] onmiddellijk achter de kern of vóór het predicaat doet vermoeden dat dit wed.vnw. op de een of andere manier deze kern resp. dit predicaat voor de eigenschap "reflexiviteit" markeert, zonder als zelfstandig zinsdeel aan de zinsstructuur deel te nemen. Deze eigenschap van sen[a] brengt veel grammatici ertoe om dit woord een determinant te noemen.

133.92

Dat sen[a] geen "echt" voornaamwoord is, en het karakter van een determinant heeft, blijkt ook uit zijn gedrag in voorz.bep.n. Sen[a] kan zelf niet als fundament in een voorz.bep. optreden, maar moet altijd vervangen worden door de gereduceerde aangehechte vorm -siyn (§ 72.30):

Het lijkt wel of het sterke determinant-karakter van sen[a] een combinatie met een voorz. in de weg staat.1

133.93

Let op dat ón in de functie van echo-determinant geen voorz. is, en daarom niet gesuffigeerd kan worden met -siyn:

133.94

Wat hierboven gezegd is over sen[a], geldt ook voor de passieve variant prap (§ 72.25–29), die eveneens op de gefixeerde positie vlak achter de zinskern of voor het predicaat verschijnt:

133.95

Ook bij passieven zonder subject en bij valse passieven staat het wed.vnw. vóór het predicaat of direct achter de zinskern. Merk op dat bij valse passieven de zinskern semantisch gezien een subject is, maar zich syntactisch als object gedraagt:

133.96

Om het begrip "determinant" niet te veel te laten degraderen tot een vuilnisbak waarin alle onduidelijke gevallen gestopt kunnen worden, zullen we in deze grammatica vermijden om een element "determinant" te noemen, als een dergelijke kwalificatie niets bijdraagt aan de adequaatheid van de beschrijving van het Spokaans. In deze grammatica is het voor de bespreking van de woorden sen, sena en prap niet relevant om ze met de notie "determinant" te onderscheiden van de andere voornaamwoorden, en daarom zullen we ze "wed.vnw." blijven noemen.

133.97   ad § 133.3   12. Het lidw. ef, gezien als determinant

In § 50.35 is vastgesteld dat nominaal gebruikte infinitieven altijd door het bep.lidw. ef worden voorafgegaan:

133.98

Dit lidw. kan nooit vervangen worden door een ander lidw. (zoals eft of goe), of door een lidw.-vervangende constructie (zoals een aanw.vnw.). Vergelijk:

De vette lidw.-vervangende constructie in a. is ongrammaticaal, maar in b. wel correct. Merk ook op dat het verbale karakter van scemre in a. de subjectmarkeerder pai uitlokt, terwijl het subst. scemros in b. ook gecombineerd kan worden met een voorz.bep. met rifo.

Omdat ef wegens die onvervangbaarheid nooit een semantisch contrast kan uitdrukken met een ander element, drukt ef voor infinitieven feitelijk niets uit, behalve dan dat het de infinitief als zodanig markeert. Daarom geven sommige grammatici er de voorkeur aan om deze vorm van ef als een determinant (infinitiefmarkeerder) te beschouwen.

133.99

Er is nog een reden om het lidwoord-karakter van ef in (1) en (2) (§ 133.97) in twijfel te trekken, en ef daarom als determinant te beschouwen. Zou het een "echt" lidw. zijn dan is een infinitief als ef hiyste (het hoesten) een normaal nominaal element, waarvan we mogen verwachten dat het ook andere functies dan die van subjectkern kan aannemen, geheel analoog aan bijvoorbeeld het echte subst. ef hiystos (het gehoest, de hoestbui). Inderdaad kan ef+infinitief als object optreden, maar als echo wordt de zin zeer twijfelachtig, en als fundament in een voorz.bep. is de zin ronduit ongrammaticaal. Vergelijk het CONCRETE subst. hiystos in a. met de infinitief hiyste (hoesten) in b.:

Door aan te nemen dat ef in de b-zinnen geen lidw. is, maar een determinant, nemen we tevens aan dat hiyste hier geen echt nominaal basiselement is maar nog steeds een grote mate van "verbaliteit" bezit. Dit is dan de reden waarom (4b) en (5b) niet (geheel) correct zijn. Het valt buiten het bestek van dit hoofdstuk om te analyseren hoe deze "verbaliteit" en de ongrammaticaliteit van (5b) met elkaar samenhangen. Dit is te lezen in Kalâc-Marrée's artikel "The Spocanian Infinitive" (1989).

133.100   ad § 133.3   13. Ordening van determinanten

Veel determinanten worden onmiddellijk vóór het predicaat geplaatst. Omdat een zin meer dan één determinant kan bevatten, en er dus verscheidene determinanten tegelijk voor het predicaat kunnen verschijnen, moeten ze ook onderling geordend kunnen worden. De volgorde van de determinanten rondom het predicaat is in het volgende schema uitgedrukt:

De gehele reeks wordt als één zinsdeel beschouwd: het uitgebreide predicaat.

133.101

Het is onmogelijk om de reeks in het schema van § 133.100 met andere elementen te doorbreken. Bij inversie om de def.tijd of toek.tijd uit te drukken, doen alle elementen uit het schema aan de inversie deel:

Let ook op de vaste positie van het wed.vnw. sen[a] achter de kernen (1) óps en (2) Ôrs.

133.102

In de volgende voorbeelden zijn alle vier determinanten aanwezig:

De determinant ra geeft hier een gewoonte aan.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands