Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

100. Tegenwoordige deelwoorden √

100.1

In het hedendaags Spokaans wordt onder "tegenwoordig deelwoord" (teg.dw.) voornamelijk verstaan een al dan niet finiete vorm van een werkwoord dat gesuffigeerd is met -lira. In oudere vormen van het Spokaans, en ook nog dialectisch, komen ook nog andere teg.dw.-vormende suffixen voor. Zie hiervoor § 100.3.
Een met -lira verrijkt werkwoord heeft verscheidene syntactische en semantische functies, en daarom is de term "teg.dw." feitelijk veel te eng gekozen, en zouden we beter van "-lira-vormen" kunnen spreken. Desalniettemin houden we ons aan de conventie om een met -lira verrijkt werkwoord een "teg.dw." te noemen.

100.2

Teg.dw.n zijn in dit boek reeds verspreid aan de orde gekomen, waarbij de nadruk gelegd is op verscheidene semantische eigenschappen. In dit hoofdstuk zal met name de syntactische omgeving besproken worden waarin een teg.dw. kan optreden. Achtereenvolgens zullen de volgende teg.dw.-constructies behandeld worden, waarbij zal blijken dat er niet altijd een duidelijke grens tussen deze constructies is te trekken:

1. teg.dw. als uitdrukker van aspect en modaliteit (vanaf § 100.6)
2. teg.dw. met additivische functie (vanaf § 100.17)
3. teg.dw. als vervanger van betr.vnw. (vanaf § 100.50)
4. teg.dw. als vervanger van het voegwoord den (vanaf § 100.68)
5. teg.dw. als vervanger van de voegw.n fara, tussef en zuf (vanaf § 100.84a)
6. teg.dw. in idiomatische constructies (vanaf § 100.85)

Bovendien wordt er nog aandacht besteed aan:

7. promotie en demotie (vanaf § 100.88)

Maar allereerst volgt hier een kort historisch overzicht van de morfologie van de teg.dw.-suffixen.

100.3   Morfologie

De begin-l in teg.dw.-suffixen als -lira, -lire, -lirare en -lirÿne (en trouwens ook in passief-suffixen als -lije, -litâ, -lijos en -litâs) was in het Oerspokanisch nog de eindconsonant van de infinitief.
Alle infinitieven eindigden oorspronkelijk op -el, maar in de loop van de 11e eeuw is de eind-l weggevallen, vergelijk († = Oerspokanisch):

100.4

Bij één werkwoord is deze l niet weggevallen, maar heeft er paragoge plaatsgevonden: aan het Oerspokanische werkwoord mel (zijn) is een t toegevoegd (melt), maar dit gebeurde min of meer in dezelfde periode als de l-deletie, die ervoor zorgde dat het infinitiefkenmerk -e werd, met als gevolg dat ook de paragogische vorm melt van dit infinitiefkenmerk voorzien werd, waarbij verder de t stemhebbend werd, dus: melde. Het tussenstadium melt is hypothetisch, deze vorm is in geen enkele bron aangetroffen Bovendien werden de oude bronnen geschreven met Pegrevische letters, waarin het werkw. mel[de] altijd verkort genoteerd werd als (i.p.v. ).

100.5

In het Oerspokanisch bestonden de teg.dw.-suffixen -ira, -ire, -irare, -irÿne (en de passief-suffixen -ije, -ijos, -itâ, -itâs) welke aan de infinitief gehecht werden, dus: fartel + -ira > fartelira.

l-deletie heeft in teg.dw.- en passiefvormen echter níét plaatsgevonden, zodat het historisch gezien juist is als we zeggen dat de teg.dw.- en passiefsuffixen (l-loos dus) aan de verlengde infinitief gevoegd worden:

In slechts weinig grammatica's wordt echter de voorkeur gegeven aan het – historisch juiste – principe van "gewone" en "verlengde" infinitief. In de meeste grammatica's komen deze termen niet voor en wordt de l zonder meer bij de teg.dw.- en passiefsuffixen gevoegd (zoals wij hier ook doen), dus:

100.6   ad § 100.2   A. Tegenwoordig deelwoord als uitdrukker van aspect en modaliteit

Voor een precieze omschrijving van de begrippen "aspect" en "modaliteit" wordt verwezen naar Hoofdstuk 110. Wij stellen hier alleen vast dat een teg.dw.-constructie gebruikt kan worden om een progressief aspect en een exclamatieve modaliteit uit te drukken.

De progressief of "duurvorm" geeft aan dat iemand op een bepaald moment ergens mee bezig is (vgl. Engels "He is walking"), of dat een gebeurtenis of handeling op een bepaald moment aan de gang is ("It's raining at this moment"). Zie ook § 110.87a.
De exclamatief of "roepvorm" wordt gebruikt bij een spontane uitroep en drukt een extra emotionaliteit (verbazing, opgewondenheid, enthousiasme, ongerustheid ed.) van de spreker uit. In het Nederlands kan zo'n constructie gekenmerkt worden door toevoeging van "wat", zoals: "wat kom je laat!" of "wat een hoop mensen hier!". Zie ook § 110.65.
Hieronder zal alleen aandacht besteed worden aan een kort historisch overzicht van het gebruik van een teg.dw. in een progressieve en exclamatieve constructie, en aan enkele eigenaardigheden die meer te maken hebben met het feit dat we met een teg.dw.-constructie te doen hebben, dan met het feit dat het hier om een aspectueel of modaal zinstype gaat. Ten slotte zij vermeld dat de progressief en exclamatief op syntactisch identieke wijze gevormd worden; zij onderscheiden zich alleen in zinsmelodie (bevestigend ~ uitroepend) wat orthografisch tot uitdrukking komt in het gebruik van een uitroepteken bij de exclamatief.

100.7

De verbalisering die bij additieven optioneel is om een koppelwerkw. te vervangen (zie Hoofdstuk 44), was in het Oud- en Middelspokaans bij teg.dw.n verplicht om een "progressief" of "exclamatief" uit te drukken. Tot in de 17e eeuw bestonden de volgende paradigma's (waarbij [>] = "optioneel" en > = "verplicht"):

Voorbeelden († = 17e-eeuws Spokaans:)

Merk op dat het suffix -lirare eigenlijk niet gebruikt kan worden om een progressief uit te drukken: de notie van "beginnen met iets" is onverenigbaar met de notie van "[voortdurend] bezig zijn met iets". Zie ook § 100.11.

100.8

Tegenwoordig worden deze verbale teg.dw.-suffixen niet meer gebruikt. In plaats van -lire gebruikt men nu -lira, zodat een geverbaliseerd teg.dw. nu dezelfde vorm heeft als een niet-geverbaliseerd teg.dw.1 Vergelijk (× = modern Spokaans):

100.9

Kenmerkend voor exclamatieve constructies is het elliptische karakter, waarbij dikwijls een predicaat achterwege blijft ("Wat een hoop mensen!", "Wat schitterend!"). Om in de Spokaanse equivalenten hiervan de exclamatief toch met behulp van -lira te kunnen uitdrukken, wordt gebruikgemaakt van een "dummy"-werkwoord, in dit geval het koppelwerkw. melde, dat als drager van het suffix -lira optreedt, bijvoorbeeld:

Linguïsten zijn het er niet over eens of het additief ojic in (1) nu beschouwd moet worden als een soort subject bij meldelira, dan wel als een vooropgeplaatst subj.add., waarbij het subject ontbreekt. Zie ook § 70.43–44, § 132.77 en § 132.82. Zie verder § 132.107–109 voor het dummy-werkw. melde.

100.10

Om een exclamatief uit te drukken, hebben de suffixen -lirare en -lirÿne in het moderne Spokaans plaatsgemaakt voor de teg.dw.-vorm van een doelwerkw., gevolgd door een infinitief. In plaats van -lirare wordt het doelwerkwoord finne (beginnen) gebruikt, en in plaats van -lirÿne komen we tinde (blijven) tegen. Bijvoorbeeld (× = modern Spokaans):

100.11

Om een progressief uit te drukken, heeft het suffix -lirÿne in het moderne Spokaans plaatsgemaakt voor het doelwerkw. tinde, gevolgd door een predicatief teg.dw. Merk op dat noch het oude suffix -lirare, noch de moderne vervanger finne (beginnen) gebruikt kan worden in een progressieve constructie. Hieraan ligt een semantische restrictie ten grondslag: men kan niet tegelijkertijd met een handeling beginnen (uitgedrukt door finne) en deze handeling voortdurend aan het uitvoeren zijn (uitgedrukt door -lira). Bijvoorbeeld:

In (1) wordt expliciet uitgedrukt dat Petriy momenteel met bepaalde werkzaamheden bezig is, en zich daar niet van af laat brengen. Vergelijk dit met

dat ten eerste equivalent kan zijn aan (1), maar ook kan betekenen: "Petriy geeft zijn baan niet op". Nu wordt "werken" dus niet opgevat als een tijdens de taaluiting plaatsvindende bezigheid (actie), maar als "een baan hebben". Nog een voorbeeld:

100.12

Omdat werkwoorden als scemre (schreeuwen) en kette [helt] ([melk] geven) niet beschouwd kunnen worden als menselijke handelingen (acties) die bewust uitgevoerd worden of als een beroep/hobby kunnen worden opgevat, zijn (3) en (4) niet acceptabel. Dat (4) nog minder grammaticaal is dan (3), is toe te schrijven aan het transitieve karakter van kette.

En (5) ten slotte is geheel ongrammaticaal, of liever gezegd, semantische onzin, want ÿrômelira drukt uit dat Lerdu tijdens de taaluiting bezig is met werkzaamheden, terwijl finne tegelijkertijd uitdrukt dat Lerdu tijdens de taaluiting met de werkzaamheden gaat beginnen. Dit is een contradictie:

100.13

Als er een doelwerkw. aanwezig is, zijn er noch semantische, noch syntactische restricties om een progressief met een exclamatief te combineren, bijvoorbeeld:

Hierbij drukt -lira₁ de exclamatief uit, en -lira₂ de progressief. Toch zullen velen een zin als (1) liever vermijden, vanwege de opeenvolging van -lira-constructies. Zie ook § 100.87.

100.14

Let op dat in de 17e-eeuwse vormen de eind-e van -lire, -lirare en -lirÿne geen infinitief-e is, zoals de eind-e bij de koppelwerkw.vervangende suffixen -e, -are, -ÿne. Bij geverbaliseerde teg.dw.n komt een tempusdragend suffix dus in het woord (nl. op de plaats van de oorspronkelijke inf.-e); vergelijk:1

100.15

Ook in de moderne vormen kan de infinitief--e door een tempusdragend suffix uitgedrukt worden. Vergelijk:

In (1b) wordt impliciet gerefereerd aan een specifiek moment in het verleden dat de handeling van het huilen plaatsvond, bijvoorbeeld het moment dat de spreker de kamer binnenkwam waar juist gehuild werd. In (2b) kan bijvoorbeeld gerefereerd worden aan de wedstrijd die Ajax morgen tegen BC Heeriys speelt.
Zie verder ook Hoofdstuk 110 voor aspect en modaliteit in meer algemene termen.

100.16

De -lira-vorm van een aantal bewegingswerkw.n is ambigu, in die zin dat zij niet alleen een progressief kunnen uitdrukken, maar ook de wijze waarop iemand gekomen is, bijvoorbeeld:

Deze ambigue interpretatie geldt voor de volgende werkwoorden:1

100.17   ad § 100.2   B. Tegenwoordig deelwoord met additivische functie

Zowel Kojen-Pôt (1977) als Lântmân (1979) stelt dat een additivisch gebruikt teg.dw. in een attributieve relatie (of kortweg: een attributief teg.dw.) een incidentele of continue handeling uitdrukt, iets dat op een bepaald moment daadwerkelijk plaatsvindt. Een dergelijk teg.dw. kan dus niet gebruikt worden om een eigenschap, mogelijkheid of potentiële handeling (door Kojen-Pôt samengevat als "potentie") uit te drukken. Een "potentie" kan daarentegen met een samengesteld substantief uitgedrukt worden.1 Vergelijk:

Zie ook § 40.53.

100.18

Een enkele keer bestaat er een apart additief dat de "potentie" uitdrukt. Vergelijk:

100.19

Soms kan een additief eerst geverbaliseerd worden met -e, om er volgens een attr.teg.dw. van te maken dat een incidentele of continue handeling uitdrukt. Vergelijk de voorbeeldparen in § 100.18 met:

Met dergelijke attributieve teg.dw.n die van een geverbaliseerd additief gevormd zijn, moet voorzichtig omgesprongen worden omdat ze meestal een geforceerd karakter hebben, zeker als de verbalisering van het desbetreffende additief niet gebruikelijk is. Zie ook § 44.25.

100.20

In § 83.7 zijn enkele voorbeelden gegeven van verbale afleidingen van substantieven, met de betekenis "stoken", zoals:

Van dergelijke (intransitieve!) werkwoorden bestaat een teg.dw. met de gelexicaliseerde betekenis (met ... gestookt), bijvoorbeeld:

Deze gelexicaliseerde betekenis gaat alleen op voor een additivisch teg.dw. in een attributieve relatie.1

100.21

De teg.dw.n zoals behandeld in de vorige paragraaf hebben hun voorspelbare betekenis in alle andere syntactische omgevingen, zoals:

100.22

Hoewel de "stook"-werkwoorden uit § 100.20 intransitief zijn, zou men kunnen zeggen dat het substantief waar het teg.dw. een bepaling bij vormt, in semantisch opzicht het object is bij het werkwoord waarvan het teg.dw. is afgeleid. Of concreet: in een constructie als ef zjolarelira fradâs (de met kolen gestookte locomotief), is fradâs het semantische object bij zjolare (want datgene wat "met kolen gestookt wordt" is "de locomotief").
Een dergelijk teg.dw.-gebruik komt niet alleen bij bovengenoemde "stook"-werkwoorden voor, maar soms ook in combinatie met een transitief "dummy"-werkwoord, om een object bij een intransitief werkwoord mogelijk te maken. Het intransitieve werkwoord verschijnt dan als een attr.teg.dw. bij het object:

Zinnen (1)–(3) zijn feitelijk elk een combinatie van twee zinnen:

100.23

De verbale afleidingen van de pers.vnw.n (Blok 71.8) kennen een attributieve teg.dw.-vorm die op een bijzondere manier geïnterpreteerd wordt. Dit is uitgelegd in § 71.16. Wij volstaan hier met enkele voorbeelden:

100.24

Een attributief teg.dw. kan in een wederkerende constructie met een wed.vnw. (zie Blok 72.3) gebruikt worden. In (1) staat een voorbeeld van een gewoon transitief werkwoord, en in (2) staat een inherent wederkerend werkwoord (§ 72.4):

De grammaticaliteit van deze constructies is toe te schrijven aan het feit dat het wed.vnw. sen[a] samen met het predicaat één constituent vormt, die in zijn geheel als teg.dw.-constructie optreedt. We kunnen ons een procédé voorstellen in de trant van:

Vergelijk deze constructies met de reflexieve volt.dw.n in § 101.14.

100.25

Bij het inherent wed.werkw. prap fûðe (bij elkaar horen) kan het teg.dw. ook zonder een wed.vnw. gebruikt worden, maar de betekenis is dan enigszins gelexicaliseerd, vergelijk b. en c.:

100.26

Een wederkerend gebruikt teg.dw. met een attributieve relatie kan als een passief geïnterpreteerd worden indien het subject zakelijk is, en dus niet zelf als agens kan optreden. Vergelijk:

Voor deze passieve interpretatie van een wederkerende constructie wordt verder verwezen naar § 100.44 en § 91.30–33.

100.27

Een attributief teg.dw. kan echter géén wederkerige (reciproke) interpretatie hebben, uitgedrukt met een wig.vnw. (zie Blok 72.39). In (1) staat een ongrammaticale constructie met een attr.teg.dw.; in (2) staat de grammaticale variant met een ondergeschikte bijzin (zie hiervoor ook § 100.50):

De wig.vnw.n wâlkân en hédân vormen, in tegenstelling tot sen[a] in § 100.24, niet één constituent met het predicaat, maar vormen een zelfstandige constituent in de vorm van een object (§ 72.40). Daarom is (1) om dezelfde redenen ongrammaticaal als bijvoorbeeld: *ef ef oto luktelira efantys (de de auto wassende kinderen). Wel goed is: ef efantys, luktelira ef oto (de kinderen, die de auto wassen) (zie ook § 100.48).

100.28

Een teg.dw. kan, evenals een additief, een predicatieve relatie aangaan. Vergelijk het additief in de a-zinnen met het teg.dw. in de b-zinnen:

Hoewel de teg.dw.n in de b-zinnen syntactisch gezien een bepaling bij het predicaat vormen, hebben ze semantisch gezien tevens een relatie met het subject: het zijn immers de boerinnen die zwijgen, Lerdu die aarzelt en Petriy die rookt. Zie ook § 100.11 voetnoot 1.

100.29

In § 81.58–69 zijn de positionele werkwoorden behandeld. Vergelijk nu de volgende twee constructies, waarbij de a-zin een herhaling van (1b) uit de vorige paragraaf is:

In (1a) is sprake van de finiete vorm farte (lopen), die nader gespecificeerd wordt door het kenmerk "zwijgend". In (1b) daarentegen is sprake van de finiete vorm ÿlane (zwijgen), die nader gespecificeerd wordt door de positie "lopen", waarin dat zwijgen gebeurt. Hoewel de beide zinnen in (1) dezelfde Stand van Zaken kunnen uitdrukken, wordt in (1a) het accent gelegd op de handeling van het lopen, en in (1b) op de handeling van het zwijgen. Zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken (SvZ).

100.30

Let op de ambiguïteit in de volgende zin: het teg.dw. scemrelira kan zowel een predicatieve relatie hebben met nebuce (vertaling a.), als een attributieve relatie met Lerdu (vertaling b.):

De betekenissen a. en b. kunnen expliciet gemaakt worden door toevoeging van de objectsdeterminant enn:

Bovendien kan betekenis a. expliciet gemaakt worden door het teg.dw. achteraan de zin te plaatsen (rechtse dislocatie): Tek nebuce Lerdu scemrelira.

100.31

Een teg.dw. kan, evenals een additief, een subjectieve relatie aangaan. In dit geval wordt de determinant lo toegevoegd.1 Het teg.dw. kan op zijn beurt voorzien worden van een object (b-zinnen):

Let ten slotte op het subtiele onderscheid tussen het pred.teg.dw. in a. en het subj.teg.dw. in b.:

100.32

Als een subj.teg.dw. uitgebreid is met een voorzetselbepaling, blijft lo echter achterwege:

Let op dat er een relatie moet zijn tussen dat wat het teg.dw. uitdrukt en de eropvolgende voorzetselbepaling. Zin (1) dient zo geïnterpreteerd te worden, dat als er geen duin was, de boom ook niet "hellend" zou groeien. In (2) geldt: als Petriy niet over zo'n steile helling zou fietsen, zou hij ook niet zo hijgen. En in (3) geldt: als er geen rotsen waren, zouden de golven ook niet breken.1

100.33

Vergelijk zin (2) uit § 100.32 met:

In (4) ontbreekt de relatie tussen het teg.dw. en de steile helling: ook als er géén helling was, kan Petriy immers nog roken tijdens het fietsen. Er is hier dan ook geen sprake van een subjectieve, maar van een predicatieve relatie: uokkelira zegt iets over de wijze van fietsen, niet over een eigenschap die aan Petriy toegekend moet worden omdat hij fietst. Weglating van de bepaling kura ef uba plajue leidt in (4) dan ook niet tot de verplichte toevoeging van lo, want een pred.teg.dw. wordt (evenals als een pred.add.) nimmer met lo gemarkeerd, zoals we in § 100.28 gezien hebben:

100.34

Een subj.teg.dw. kan níét in combinatie met een koppelwerkw. (melde, pónze, tinde) gebruikt worden. In (1) staat een constructie met het "echt" (subjectief) additief ÿlanerÿ, maar in (2)–(4) is er sprake van het teg.dw. ÿlanelira:

In plaats van (2) kan wel gezegd worden: Do ÿlanelira (Hij is aan het zwijgen). Zin (4) is wel correct als progressief, maar dan is ÿlanelira geen subj.teg.dw., maar het predicaat. Progressieve vormen als Do ÿlanelira en Do tinde ÿlanelira worden besproken in § 100.8–12.
In plaats van de koppelwerkw.n pónze en tinde in (3) en (4) kan gebruikgemaakt worden van de hulpwerkw.n finne (beginnen), resp. tinde (blijven), met het infinitiefcomplement beri ÿlane:

Dergelijke constructies zijn reeds behandeld in § 100.11.
Uit het feit dat dezelfde soort constructies ter sprake komen zowel bij de progressief als bij het subj.teg.dw. kan opgemaakt worden, hoe de verschillende functies van -lira-constructies door elkaar lopen.

100.35

Een teg.dw. kan, evenals een additief, een objectieve relatie aangaan. In dit geval wordt de determinant lo toegevoegd. Het teg.dw. kan op zijn beurt voorzien worden van een object (b-zinnen):

Zin (3b) moet zo geïnterpreteerd worden dat het slaan door Petriy tot gevolg heeft dat Elsa de politie gaat waarschuwen, ofwel: de eigenschap "waarschuwende de politie" wordt door de handeling "slaan" aan "Elsa" toegevoegd. Vergelijk:

In (4) is het vetgedrukte deel een ondergeschikte bijzin, gevormd met een teg.dw. (zie § 100.50). In dit geval is de volgende interpretatie plausibel: Elsa waarschuwt de politie, en om die reden slaat Petriy haar.

100.36

Een vrijere interpretatie is noodzakelijk bij bijvoorbeeld:

In deze constructie wordt enerzijds het doel uitgedrukt om de brug te bouwen, en anderzijds de functie die deze bruggen hebben. Vergelijk dit met:

In a. wordt alleen het doel uitgedrukt, waarom het aannemingsbedrijf aan het bouwen is (ytende meldelira = 'teneinde'). Uit deze zin blijkt nergens dat het deze bruggen zijn die het ravijn zullen overspannen (al vertelt onze kennis van de wereld ons, dat zoiets het meest logische is).2 In b. wordt de functie van de bruggen uitgedrukt, maar nergens valt uit op te maken dat deze bouw ook plaatsvindt met het doel om het ravijn te overspannen.

100.37

Een teg.dw. kan, evenals een additief, een echoïsche relatie aangaan. In dit geval wordt de determinant lo toegevoegd. Het teg.dw. kan op zijn beurt voorzien worden van een object (b-zinnen):

Zin b. moet zo geïnterpreteerd worden dat het vertellen van de stommiteit die Petriy begaan heeft tot gevolg heeft dat Elsa hem nu uitlacht.

100.38

Constructies met een echoïsch teg.dw. worden niet door iedereen als correct beschouwd. Voor onder meer Kojen-Pôt (1977) geldt een soort "correctheidshiërarchie", die hij als volgt uitdrukt:

100.39

Uit het feit dat een als additief gebruikt teg.dw. samen kan gaan met een object (zoals geïllustreerd in de b-zinnen van § 100.31 en § 100.35) kan geconcludeerd worden dat zo'n teg.dw. nog iets van zijn verbale eigenschappen heeft behouden. Dit verbale karakter blijkt bovendien uit de mogelijkheid van een teg.dw. om een tijdsbegrip uit te drukken met behulp van een tijdssuffix (zie Blok 111.21). Bij een attributieve relatie is het uitdrukken van een tijdsbegrip heel goed mogelijk, vergelijk:

100.40

Bij alle níét-attributieve relaties lijken er semantisch-logische restricties te bestaan op het uitdrukken van een tijdsbegrip in een teg.dw. In een predicatieve relatie drukt het teg.dw. immers uit op welke wijze de handeling van het werkwoord geschiedt, wat impliceert dat de handeling van het teg.dw. tegelijkertijd uitgevoerd moet worden met de handeling van het predicaat. Zou de handeling van het teg.dw. een definitieve of een toekomstige lezing hebben, dan is deze gelijktijdigheid uitgesloten. En bij een subjectieve, objectieve of echoïsche relatie drukt het teg.dw. een eigenschap uit die als gevolg van de predicaathandeling aan het subject, object, resp. de echo moet worden toegekend. Als deze eigenschap een definitieve lezing heeft, zou dat betekenen dat de predicaathandeling tot gevolg heeft dat een bepaalde eigenschap in het verleden moest worden toegekend. Dit lijkt onmogelijk. Daarentegen is een toekomstig tijdsbegrip nog enigszins voor te stellen. Vergelijk:

100.41

Als het predicaat een definitieve of toekomende tijd uitdrukt, lijken er meer mogelijkheden te zijn om een niet-adjectivisch teg.dw. met een tijdsbegrip te verrijken. Vergelijk:

100.42

Tot halverwege de 16e eeuw (Middelspokaans) waren er aparte teg.dw.-suffixen in gebruik om een passief uit te drukken, vergelijk († = 16e-eeuws):

100.43

In modern Spokaans worden de met † gemerkte constructies vervangen door een relatieve bijzin:

100.44

Een objectpassief teg.dw. met -liraje dat een bepaling vormt bij een zaak kan in modern Spokaans soms ook vervangen worden door een reflexieve constructie: (4) is dan equivalent aan (1) uit § 100.42:

Dergelijke reflexieven zijn behandeld in § 91.30–33. Zie ook § 100.26.

100.45

Een teg.dw. in de functie van additief kan evenals een additief nader gespecificeerd worden door een adj.add. Vergelijk:

100.46

Bij attributief gebruikte teg.dw.n treedt het Principe van de Complexiteit in werking, zodra er adjectivische bepalingen toegevoegd worden. Dit principe is reeds ter sprake gekomen in § 93.81, en hieraan kan nu toegevoegd worden dat wij een complexe constituent met "zwaar" zullen kwalificeren, en een weinig complexe constituent met "licht". Nu geldt het principe: hoe zwaarder een adj.bep. is, hoe moeilijker deze vóór een attr.teg.dw. gebruikt kan worden. Adj.add.n van CATEGORIE III worden alle als licht beschouwd en leveren geen problemen op, zoals in (1). In (2) staat een iets zwaarder adj.add. (langer en met meer semantische inhoud) en ook dit is nog mogelijk. Het gewicht van de adjectivische bepaling in (3) echter maakt de grammaticaliteit van deze constructie twijfelachtig, en (4) is vanwege de zeer zware voorzetselbepaling ongrammaticaal:

Zie ook § 100.58.

100.47

Een correct alternatief voor (3) en (4) wordt geboden in de vorm van een relatieve bijzin (zowel een -lira-constructie als een betr.vnw.):

Voor (4′a) zie ook § 100.58.
Voor de vorming van relatieve bijzinnen wordt verwezen naar § 100.50 en Hoofdstuk 124.

100.48

Het Principe van de Complexiteit is ook relevant als er aan een attr.teg.dw. een extra bepaling in de vorm van een object of echo toegevoegd wordt. Zulke basiselementen zijn zo "zwaar" dat een dergelijke constructie hoe dan ook ongrammaticaal is. Vergelijk (4) uit § 100.46 met:

Ook voor deze constructies bestaat een correct alternatief in de vorm van een relatieve bijzin (§ 100.50):

100.49

In § 110.25 is uiteengezet dat de aanwezigheid van het suffix -lira de toevoeging van modale suffixen verhindert, wat betekent dat er gebruikgemaakt moet worden van modale hulpwerkw.n.
Bij de behandeling van relatieve bijzinnen (§ 124.59–62) en performatieve constructies (§ 125.40) is verteld dat -lira in principe achter het hulpwerkw. verschijnt, tenzij dit ontbreekt, dan verschijnt het suffix achter het hoofdwerkw. Dus:

Nu blijkt dat een combinatie van hoofdwerkw. en een met -lira gesuffigeerd hulpwerkw. ook als attributieve bepaling kan optreden. Vergelijk de a-zinnen hierboven met de b-zinnen:1

In de attributieve bepaling quxe kurrelira in (2b) verschijnt het hoofdwerkw. vóór het hulpwerkw. en bovendien blijft de infinitiefmarkeerder beri achterwege.
Voorts valt op dat (2b) even correct is als (1b), terwijl de grammaticaliteit van (3) twijfelachtig is:

Het in § 100.46 aangevoerde criterium dat het gewicht van een element bepaalt in hoeverre een attributieve positie grammaticaal is, geldt evenzeer bij (3): het element kusamass [én] ment quxelira is kennelijk zo zwaar dat (3) niet geheel correct is. Daarentegen toont de grammaticaliteit van (2b) aan dat quxe kurrelira kennelijk niet zwaarder is dan quxelira in (1b). Of in algemene termen: de combinatie van een modaal hulpwerkw. met een hoofdwerkw. is niet zwaarder dan het hoofdwerkw. alleen.

100.50   ad § 100.2   C. Tegenwoordig deelwoord als vervanger van betr.vnw.

In Hoofdstuk 124 worden de relatieve bijzinnen uitgebreid besproken. Daarom wordt hieronder voornamelijk ingegaan op de verschijnselen die typerend zijn voor de teg.dw.-constructies die in dergelijke bijzinnen gebruikt worden.
Kort samengevat: een relatieve bijzin kan in principe op twee manieren gevormd worden: (i) met een betr.vnw., en (ii) met een teg.dw.-constructie. Merk op dat als een relatieve bijzin met een betr.vnw. gevormd wordt, het antecedent in de matrixzin1 met ki gemarkeerd wordt (tenzij dit antecedent als zinskern optreedt). Bijvoorbeeld:

Zie ook § 44.25.

100.51

Een relatieve bijzin die een betr.vnw. bevat, staat altijd achter de matrixzin, terwijl een relatieve bijzin met -lira altijd onmiddellijk achter het antecedent verschijnt. Vergelijk:

100.52

Hoewel de betr.vnw.-constructies in de a-zinnen en de -lira-constructies in de b-zinnen van § 100.50–51 hier beide als varianten van een relatieve bijzin behandeld worden (zoals gebruikelijk is in Spokaanse grammaticabeschrijvingen), kan er in dit verband op gewezen worden dat de -lira-constructies die als relatieve bijzin optreden, feitelijk bijstellingen ofwel achtergeplaatste attributieve bepalingen zijn.1 Vergelijk de volgende constructies, waarbij (1) een herhaling is van (2) in § 100.46:

100.53

Omdat er een directe relatie bestaat tussen de complexiteit ofwel het "gewicht" van een element en de positie waar dit element staat (het Principe van de Complexiteit, zie § 100.46), is het elegant om aan te nemen dat de vette elementen in (1) en (2) van de vorige paragraaf qua functie identiek zijn, en dat alleen hun positie verschilt.1 Dat (1) en (2) even grammaticaal zijn (of met andere woorden: dat de positie van het attributieve element niet van belang is), is toe te schrijven aan het feit dat dit element noch als "licht" noch als "zwaar" gevoeld wordt. Hoe zwaarder het element is, hoe meer de neiging bestaat om het als bijstelling achter het substantief te plaatsen (zoals in (3′a) en (4′a) in § 100.47).
Evenzo geldt: hoe lichter een element is, hoe minder de neiging bestaat om het achter het substantief te plaatsen, met als uiterste consequentie dat het allerlichtste element, in casu een attr.teg.dw. zonder nadere bepaling, het liefst nooit achter het substantief geplaatst wordt:

100.54

Verder kan voorspeld worden dat adjectivische elementen met een zeer "licht" karakter, zoals dus (dan) (zie ook § 100.46 zin (1)), evenmin graag als bijstelling verschijnen:

100.55

Het Principe van de Complexiteit speelt géén rol bij de grammaticaliteit van relatieve bijzinnen die met een betr.vnw. gevormd zijn. Vergelijk (b. is geheel correct):

Als we de vetgedrukte elementen in (1) beide als een relatieve bijzin beschouwen (wat in Hoofdstuk 124 ook gedaan wordt), dan ligt er geen verklaring voor de hand waarom (1a) ongrammaticaal is, en (1b) geheel correct.
Beschouwen we blâcselira in (1a) als een bijstelling (= achteraan geplaatst attributief element) en té blâcse in (1b) als een relatieve bijzin, dan kan de ongrammaticaliteit van (1a) verklaard worden met behulp van het Principe van de Complexiteit. Zin (1b) is zonder meer correct omdat relatieve bijzinnen niet gevoelig zijn voor dit Principe.
Hoewel wij de voorkeur geven aan de opvatting dat een achteraan geplaatste -lira-constructie feitelijk een bijstelling is, zullen we de traditionele theorie blijven volgen die stelt dat achteraan geplaatste -lira-constructies relatieve bijzinnen zijn waarin het betr.vnw. door -lira vervangen is.

100.56

Als een attr.teg.dw. uitgebreid wordt met een object of een echo, dan moet er voor een bijzinsconstructie gekozen worden. Vergelijk de voorbeelden (4) en (5) uit § 100.53 met (en zie ook § 100.48):

100.57

Als een attr.teg.dw. uitgebreid wordt met een voorzetselbepaling leidt dit tot een ongrammaticale constructie (zie a.). Men kan nu hetzij een bijzinsconstructie kiezen (zie b.), hetzij de voorzetselbepaling áchter het hoofdwoord plaatsen (zie c.), hetzij de voorzetselbepaling geheel achteraan de zin plaatsen (zie d.). De eerste mogelijkheid (bijzin) is het minst gemarkeerd, en de laatste mogelijkheid (rechtse dislocatie) is archaïsch en komt men alleen nog tegen in ambtelijke taal:

100.58

Constructies als (1c) en (1d) (vorige paragraaf) leiden vaak tot ambiguïteit, omdat het niet altijd duidelijk is bij welk zinsdeel de voorz.bep. hoort. Vergelijk (1) met:

Zinnen (2c) en (2d) zouden ook zo opgevat kunnen worden dat de goedkeuring na de bespreking nog niet is gekomen. In de ambtelijke constructie (2d) kan deze ambiguïteit opgeheven worden door toevoeging van de determinanten qu ... qu (zie ook § 100.60):

100.59

Zeker als de voorzetselbepaling erg zwaar is, wordt de voorkeur aan een relatieve bijzin gegeven (zie b.). De ambtelijke constructie met rechtse dislocatie wordt niet beïnvloed door het gewicht van de voorzetselbepaling, omdat een zware bepaling hoe dan ook gevoelig is voor rechtse dislocatie. Vergelijk (1b)–(1d) uit § 100.57 met:

100.60

Als in een ambtelijke constructie met rechtse dislocatie de afstand tussen het teg.dw. en de bijbehorende bepaling erg groot wordt, of het is anderszins niet duidelijk dat er aan het eind van de zin nog een bepaling bij het teg.dw. volgt, kunnen teg.dw. en bepaling "gekoppeld" worden met het determinantenpaar qu ... qu (zie ook § 133.60). Vergelijk zin d. uit de vorige paragraaf met:

Zou het determinantenpaar qu ... qu achterwege blijven, dan ligt het meer voor de hand om fes ef slapelmit te beschouwen als een bepaling bij mosjeus (dus: "de oude, zieke vrouw in de zonnige slaapkamer").

100.61

In plaats van toevoeging van qu ... qu, zoals genoemd in de vorige paragraaf, wordt er in archaïsche/poëtische taal soms ook gebruikgemaakt van een herhaling van het teg.dw., maar nu in de vorm van een infinitief. Vergelijk d′. in de vorige paragraaf met:

100.62

In sommige idiomatische constructies moet een relatieve bijzin met -lira uitgedrukt worden, en is het gebruik van een betr.vnw. verboden. Dit is allereerst het geval bij causatiefconstructies, waarin het secundaire subject (ofwel de Causee) als bijzin uitgedrukt moet worden, vergelijk:

Het secundaire subject in een causatief kan in principe alleen een passief pers.vnw. zijn (zoals dôe in (1a)), omdat andere woordsoorten zo'n passieve variant niet kennen. Is het subject iets anders dan een pers.vnw. (zoals ef ÿksaner in (1b)), dan moet dit als een relatieve -lira-bijzin toegevoegd worden (met het "dummy-werkwoord" melde (zijn)). Zouden we de teg.dw.-constructie in (1b) vervangen door een bijzin met een betr.vnw., dan zijn er theoretisch twee mogelijkheden:

Mogelijkheid (2a) is ongrammaticaal omdat een bijzin met een betr.vnw. nooit binnen de matrixzin mag staan.
Mogelijkheid (2b) is weliswaar correct, maar betekent iets anders dan (1b) omdat het antecedent van té per definitie de zinskern in de matrixzin moet zijn, en dat is Petriy. Causatieven worden verder behandeld in Hoofdstuk 152.

100.63

Een subjectief of objectief additief drukt altijd uit dat de eigenschap door toedoen van de predicaathandeling ontstaat, bijvoorbeeld:

Als we willen uitdrukken dat (a.) Elsa in een zieke toestand rijdt, dan wel dat (b.) Jân in een zieke toestand naar huis gereden wordt, is een bijzin met het dummywerkwoord meldelira nodig:

100.64

Dergelijke additivische bijzinnetjes, die aangeven in welke toestand de predicaathandeling plaatsvindt, hebben een afwijkende woordvolgorde, want het additief staat vóór de -lira-constructie. Vergelijk (1b) in de vorige paragraaf met de "gewone" bijzin:

In (1b′) kan meldelira kinur vervangen worden door de betr.vnw.-constructie té melde kinur. In (1b) kan geen betr.vnw. gebruikt worden (met behoud van de afwijkende woordvolgorde):

Een -lira-bijzin als in (1b′) kan ook in andere tijdsvormen uitgedrukt worden, want Jân kan bijvoorbeeld ook ziek geweest zijn, voordat Elsa hem naar huis reed. In (1b) wordt een gelijktijdigheid uitgedrukt: Jân is ziek tijdens het naar huis rijden. Hier kan het "ziek zijn" niet op een ander moment plaats vinden dan het "rijden":

100.65

Het dummywerkwoord meldelira kan niet gebruikt worden in combinatie met een additivisch teg.dw., vergelijk:

In plaats van b. moet er een constructie gekozen worden waarin obezjerelira als attributief teg.dw. bij Elsa optreedt:

100.66

In idiomatische uitdrukkingen als lef lentas, reppelira ... (in termen van ...) en ..., meldelira jelp (... in de aanslag) kunnen de relatieve -lira-bijzinnen níét door een betr.vnw.-constructie vervangen worden. Vergelijk:

Zie verder § 100.85 voor idiomatische uitdrukkingen met een teg.dw.

100.67

Een relatieve bijzin kan níét met -lira uitgedrukt worden als dit suffix reeds om andere redenen aanwezig is, bijvoorbeeld om een progressief aspect uit te drukken (zie § 100.8 en § 110.87a). In dat geval is alleen een betr.vnw. mogelijk. Vergelijk a. waarin -lira het betr.vnw. vervangt, met b. waarin het betr.vnw. niet vervangen is, en -lira een progressieve interpretatie heeft:

Een betr.vnw. kan evenmin door -lira vervangen worden als -lira reeds gebruikt wordt in een idiomatische uitdrukking. Zie hiervoor § 100.86.

100.67a

Als een relatieve bijzin ondergeschikt geordend is aan een andere relatieve bijzin, wordt bij de onderschikking van de hoogste orde (dus bij de verbinding met de hoofdzin) bij voorkeur een betr.vnw. gebruikt, en -lira bij de onderschikking van de laagste orde. Een constructie met twee relatieve bijzinnen die beide met -lira zijn gevormd, is van twijfelachtige grammaticaliteit. Vergelijk:

Zie ook § 124.72a.

100.68   ad § 100.2   D. Tegenwoordig deelwoord als vervanger van het voegw. den

In de Hoofdstukken 123 en 125 worden de performatieve constructies besproken. Daarom gaan we hieronder voornamelijk in op de verschijnselen die typerend zijn voor de teg.dw.-constructies die in dergelijke constructies gebruikt worden.
Kort samengevat: een performatieve bijzin kan in principe op twee manieren gevormd worden: (a.) met het voegwoord den (dat), en (b.) met een teg.dw.-constructie (zie ook § 44.25):

100.69

Een performatieve bijzin die met het voegwoord den gevormd wordt, staat altijd achter de matrixzin, maar een performatieve bijzin die met -lira is gevormd mag zowel achter de matrixzin als onmiddellijk achter de "performer"1 verschijnen. Vergelijk (de "performer" is onderstreept):

Uit het toegevoegde vraagteken in (1b.ii) en in (2b.i) kan opgemaakt worden dat de keuze voor de positie van de -lira-bijzin niet geheel vrij is. Dat (1b.i) de voorkeur boven (1b.ii) geniet, en (2b.ii) boven (2b.i), is toe te schrijven aan het Principe van de Complexiteit (§ 100.46): in (1b) is de -lira-constructie do vreéðolira minder complex dan de constructie mešano ... gurt. Daarom verschijnt de -lira-constructie liever hiervóór.
In (2b) is de -lira-constructie ef ufiratjens dÿfielira veel complexer ("zwaarder") dan trufôe, en daarom verschijnt trufôe liever ervóór. Bovendien is er in (2b.i) sprake van drie breekpunten (gemarkeerd met de komma's), en in (2b.ii) van twee breekpunten. Ook dit kleinere aantal breekpunten heeft de voorkeur. Merk op dat het Principe van de Complexiteit niet relevant is bij de den-bijzinnen.

100.70

Als de matrixzin met het voorlopige subject (ofwel "dummy-subject") ef (het) begint, wordt in de spreektaal de den-bijzin soms vóór de matrixzin geplaatst, zodanig dat deze ef vervangt. Vergelijk (het Spokaans komt hier met het Nederlands overeen):

Een -lira-bijzin kan ef echter nooit vervangen:

Vergelijk ook § 70.41–43, en zie verder § 132.81–84.

100.71

Omdat de -lira-bijzin in staat is om de matrixzin open te breken, lijkt deze het karakter van een bijstelling te hebben (zoals ook reeds besproken is in § 100.52 met betrekking tot relatieve bijzinnen). Bijvoorbeeld:

In a. staat de bijzin met het voegw. den achter de matrixzin, maar in b. heeft de -lira-bijzin de matrixzin opengebroken.

100.72

Bovendien lijkt het voor de verklaring van een aantal syntactische constructies nuttig om aan te nemen dat de -lira-bijzin soms het karakter van een object kan hebben. Zie hiervoor § 90.33–36.1 Dat er een zeker verband bestaat tussen het optreden van een performatieve bijzin en het begrip "object" blijkt verder uit de mogelijkheid om zulke bijzinnen te deverbaliseren, zodanig dat zij een object bij de "performer" worden. Analoog wordt het optreden van een performatieve bijzin in verband gebracht met het begrip "subject". Zie verder Hoofdstuk 126.

100.73

Een performatieve bijzin kan níét met -lira uitgedrukt worden als dit suffix reeds om andere redenen aanwezig is, bijvoorbeeld om een progressief uit te drukken (zie § 100.8). In dat geval is alleen het voegwoord den mogelijk. Vergelijk a. waarin -lira het voegwoord den vervangt, met b. waarin den niet vervangen is, en -lira een progressieve interpretatie heeft:

Het voegwoord den kan evenmin door -lira vervangen worden als -lira reeds gebruikt wordt in een idiomatische uitdrukking. Zie hiervoor § 100.86.

100.74

Een -lira-constructie is onmogelijk als het werkwoord reeds verrijkt is met een passief suffix:

100.75

De aanwezigheid van een modaal suffix maakt een -lira-constructie eveneens onmogelijk, maar in dit geval kan er voor een modaal hulpwerkw. gekozen worden, zodat -lira alsnog toegevoegd kan worden (zie ook § 110.25). Vergelijk:

Volgens Kojen-Pôt (1963) zouden de b-zinnen, waarin -lira achter het modale hulpwerkw. komt, spreektaal zijn. Dat wordt tegenwoordig niet meer zo gevoeld.

100.76

Als de hoofdzin de vorm heeft van een Imperatief of Consideratief (door middel van een passief pers.vnw. dat met een filâsto aan het predicaat is gehecht), kan de -lira-variant niet gebruikt worden. Vergelijk:

De Imperatiefconstructie in (1b) en de Consideratiefconstructie in (2b) zijn ongrammaticaal omdat den hier vervangen is door -lira.1 Zie ook § 110.47a.

100.77

Als een performatieve bijzin ondergeschikt geordend is aan een andere performatieve bijzin, wordt den gebruikt bij de onderschikking van de hoogste orde (dus bij de verbinding met de hoofdzin), en -lira bij de onderschikking van de laagste orde:

Zie ook § 123.57.

100.78

De volgende varianten zijn dus in meer of mindere mate ongrammaticaal:

Een herhaling van den, zoals in (1), wordt nog wel als grammaticaal ervaren, maar is stilistisch minder geslaagd. Echt ongrammaticaal daarentegen is het gebruik van -lira bij de onderschikking van de hoogste orde, terwijl den de onderschikking van de lagere orde markeert, zoals in (3). Een constructie als (2), waarin een herhaling van -lira plaatsvindt, wordt op stilistische gronden als slecht Spokaans beschouwd, maar druist nog niet in tegen de grammaticaregels. Zie verder wat er over stijl is gezegd in § 100.87.

100.79

Een bijzonder geval is de volgende idiomatische uitdrukking waarin de den-bijzin van een lagere orde is dan de -lira-constructie:

Zie voor deze uitdrukking ook § 160.51.1 Ongrammaticaal is daarentegen:

100.80

Als twee performatieve bijzinnen nevengeschikt zijn geordend is een herhaling van den daarentegen acceptabel. Deze nevenschikking zal meestal met een nevenschikkend voegwoord uitgedrukt worden, maar in een vlotte stijl kan het voegwoord ur (en) achterwege blijven (zie § 121.81):

100.81

Dergelijke nevenschikkingen met een herhaling van -lira zijn daarentegen even onacceptabel als zin (2) in § 100.78:

100.82

Nevenschikking van twee performatieve bijzinnen is altijd ongrammaticaal als de ene bijzin met -lira en de andere met den gemarkeerd wordt:

100.83

Sommige idiomatische uitdrukkingen zijn ongrammaticaal of minder acceptabel als den vervangen wordt door -lira, zoals in:

100.84

Er bestaan ook idiomatische uitdrukkingen die ongrammaticaal of minder acceptabel worden als -lira vervangen wordt door den. Zoals in:

Esseðer geldt als een add. van CAT. III en wordt altijd aan het begin van de zin geplaatst.

100.84a   ad § 100.2   E. Tegenwoordig deelwoord als vervanger van de voegw.n fara,

tussef en zuf

De voegw.n fara (als) (§ 122.19), en tussef (terwijl) en zuf (toen) (§ 122.21), die alle een gelijktijdigheid uitdrukken, kunnen in een bijzin soms vervangen worden door een -lira-constructie, mits de bijzin aan de matrixzin voorafgaat, en het subject in de bijzin coreferent is met het subject in de matrixzin. In de bijzin wordt het subject dan niet genoemd. Vergelijk:

In (1a) en (2a) kan het corefererende subject in de matrixzin worden weggelaten; in de b-varianten kan dat niet omdat het subject reeds in de bijzin ontbreekt. Merk op dat in (1b) het subtiele onderscheid tussen zuf en tussef in (1a) wegvalt.

100.84b

Soms refereren het subject in de bijzin en het subject in de matrixzin aan verschillende entiteiten, zoals in:

Zulke constructies worden over het algemeen afgekeurd, maar komen in archaïsch/poëtisch taalgebruik wel voor.

100.85   ad § 100.2   F. Tegenwoordig deelwoord in idiomatische constructies

Er bestaan veel -lira-constructies met een geïdiomatiseerde betekenis, waarin de syntactische functie van het teg.dw. niet of moeilijk te determineren valt. Dergelijke constructies zijn onder te verdelen in twee groepen:

1. -lira-suffigering bij een willekeurig werkwoord, die binnen een bepaald syntactisch kader tot een geïdiomatiseerde betekenis leidt.
2. Een vaste combinatie van -lira met een specifiek werkwoord, die een geïdiomatiseerde betekenis heeft.

Voorbeelden bij 1.:

Voorbeelden bij 2.:

Een groot aantal van dergelijke constructies wordt behandeld in Hoofdstuk 160.
Idiomatische constructies waarin een ideoantoniem voorkomt, worden behandeld in Hoofdstuk 161.

100.86

Als -lira reeds deel uitmaakt van een idiomatische uitdrukking, kan -lira niet meer fungeren als vervanger van een betr.vnw of voegwoord. Vergelijk de a-zinnen waarin -lira een betr.vnw. of voegwoord vervangt, met de b-zinnen waarin zo'n betr.vnw. of voegwoord optreedt met een idiomatische -lira-vorm:

100.87

Een opeenhoping van -lira-vormen maakt de zin zwaar en traag: in dat geval wordt liever gebruikgemaakt van de b-zinnen dan van de a-zinnen:

100.88   ad § 100.2   G. Promotie en demotie

Als een constituent in een ondergeschikte bijzin zodanig van positie verandert dat het nu een element in de matrixzin wordt, spreken we van promotie. We moeten onderscheid maken tussen volmaakte promotie, waarbij de gepromoveerde constituent geen enkele syntactische band met de ondergeschikte structuur meer heeft, en onvolkomen promotie, waarbij de gepromoveerde constituent een ambivalent karakter krijgt omdat hij zowel op matrixniveau als op ondergeschikt niveau een syntactische band behoudt.

Het tegengestelde proces van promotie is demotie: hierbij verschuift een constituent van matrixniveau naar een ondergeschikt niveau. Ook nu weer kan er onderscheid gemaakt worden tussen een volmaakte en een onvolkomen variant.

100.89

Volmaakte promotie en volmaakte demotie hangen prototypisch samen met onderschikkende en relatieve relaties tussen zinnen. Wij zullen er in Hoofdstuk 127 verder aandacht aan besteden, als neven- en onderschikkingen behandeld zijn.
Daar onvolkomen promotie en demotie karakteristiek zijn bij -lira-constructies die een den-bijzin vervangen, worden deze verschijnselen hieronder behandeld.

100.90   Onvolkomen promotie

Het betreft hier vrijwel altijd de promotie van het ondergeschikte subject (zinskern), dat nu als matrixobject gaat optreden. Vergelijk a. met b.:

Het al dan niet schrijven van een komma tussen zerfe en do reflecteert de aan- resp. afwezigheid van een korte pauze in de spreektaal op die plaats. De mededeling "zij ziet dat hij komt" kent in het Spokaans dus twee varianten: (1a) waarin een pauze aangeeft dat er sprake is van een matrixzin, gevolgd door een ondergeschikte bijzin, en (1b) met een zodanige intonatie dat do bij het matrixpredicaat zerfe getrokken wordt, en arfinelira klinkt als een bepaling bij do, geheel analoog aan:

100.91

Bij een performatief werkw. als zerfe heeft de constructie met de onvolkomen promotie (zin (1b) vorige paragraaf) nog een extra betekenis, namelijk van een directe perceptie, oftewel: het subject neemt de door het teg.dw. uitgedrukte gebeurtenis op dat moment waar. Zin (1b) kan dan ook vertaald worden met 'Ze ziet hem komen'. Ook in het Nederlands is hier dus sprake van promotie, want het subject hij uit de bijzin dat hij komt is nu object bij zien geworden. Deze constructie staat bekend als accusativus cum infinitivo (AcI), een term die voor het Spokaans niet bruikbaar is omdat een accusatief niet bestaat en een teg.dw. geen infinitief is.

In het Nederlands is een dergelijke constructie alleen mogelijk bij perceptieve werkw. als "zien", "horen", "voelen" en dergelijke. In het Spokaans geldt die restrictie niet. Vergelijk de grammaticaliteit:

Zie verder ook § 127.26.

100.92

Het object-karakter van do in (1b) (§ 100.90) is syntactisch echter niet aan te tonen, want een aantal regels die typisch zijn voor een object, leiden bij het gepromoveerde do tot ongrammaticale constructies. We noemen hier vier gevallen, en maken telkens een vergelijk tussen een constructie met een "echt" object (in a.) en een met een tot object gepromoveerd subject (in b.):

1.  In de definitieve tijd staat het object vóór het werkwoord:

2.  Als een zin met een voegwoord begint, kan het object met enn gemarkeerd worden:

3.  Voor een object kan een pers.vnw. 2n gebruikt worden:

4.  Een object kan als kern optreden, zodat er sprake is van een passief:

100.93

Het subject-karakter van do in (1b) (§ 100.90) is syntactisch evenmin aan te tonen, want een aantal regels die typisch zijn voor een subject, leiden bij het gepromoveerde do tot ongrammaticale constructies. We noemen hier twee gevallen, en maken een vergelijk tussen een constructie met een "echte" bijzin (in a.) en een bijzin met een tot object gepromoveerd subject (in b.):

1.  In de toekomende tijd staat het subject achter het werkwoord:

2.  Een transitieve constructie kan gepassiviseerd worden; na de onvolkomen
      promotie is een passief niet meer mogelijk:

Bij passivisering zou het object ef efanty de functie van zinskern moeten krijgen, terwijl het subject do met pai gemarkeerd zou moeten worden. De promotie van het subject do in zin b. verhindert een passieve variant zoals in a., omdat do geen "echt" subject meer is.

100.94

Een ondergeschikt subject dat onvolkomen gepromoveerd is tot matrixobject, wordt traditioneel een ambiject genoemd. Zo'n ambiject is noch gevoelig voor typische subjectregels, noch voor typische objectregels, wat ertoe leidt dat zo'n element alleen deze ambivalente positie mag innemen als elke syntactische operatie die normaliter op hetzij een subject, hetzij een object, uitgevoerd kan worden, achterwege blijft. Constructies met een ambiject zijn dus alleen mogelijk (= grammaticaal) als aan de volgende voorwaarden is voldaan:

1. Zowel de matrixzin als de bijzin moet de basisordening S – P – O hebben.1
2. De matrixzin mag niet met een voegwoord beginnen.
3. Het matrixsubject en het ondergeschikte subject mogen niet uitgedrukt worden met hetzelfde pers.vnw.

100.95

De keuze tussen een al dan niet gepromoveerd subject, zoals geïllustreerd in (1) van § 100.90, is meestal vrij, mits er aan de voorwaarden (i)–(iii) in § 100.94 is voldaan. In sommige gevallen echter lijkt onvolkomen promotie verplicht te zijn. Afgezien van enkele gelexicaliseerde constructies, kan ook het werkwoord kirture genoemd worden, als dat een Permissief uitdrukt (zie § 81.18). Vergelijk:1

Ongrammaticaal is echter (vergelijk met (1b)):

Zie ook § 152.54–57.

100.96

Let op het verschil tussen de volgende twee constructies:

In a. is eup een echt object bij byte, en scemrelira is een obj.teg.dw. dat een eigenschap aangeeft die het object door toedoen van het "slaan" krijgt.
In b. is eup een onvolkomen gepromoveerd subject bij scemrelira; en scemrelira treedt op als finiet predicaat in een ondergeschikte zin.

100.97

Een ambiject heeft enerzijds een semantisch-syntactische subject-relatie met het ondergeschikte predicaat, en anderzijds een semantisch-syntactische object-relatie met het matrixpredicaat. Deze halfslachtige houding leidt ertoe dat de constituenten-cluster die gevormd wordt door {matrixpredicaat + ambiject + ondergeschikt predicaat} (in onderstaand voorbeeld onderstreept) niet opengebroken mag worden teneinde er andere elementen aan toe te voegen. Vergelijk:

Om b. en c. grammaticaal te maken moeten we beide zinnen terugbrengen tot een echte hoofdzin-bijzin-constructie waarin het ambiject weer "gedemoveerd" is tot een echt subject. Dit is uiterlijk slechts een kleine ingreep, die niet meer inhoudt dan het plaatsen van een komma. Vergelijk b. en c. met:

100.98   Onvolkomen demotie

Onvolkomen demotie komt in het moderne Spokaans niet meer voor, maar het verschijnsel speelde tot de 17e eeuw een belangrijke rol in deze taal, en heeft feitelijk aanleiding gegeven tot de onvolkomen promotie zoals die in het moderne Spokaans plaatsvindt. Om de aanwezigheid van dit laatste verschijnsel te kunnen begrijpen, is het nuttig om een historische blik te werpen op demotie. Met de term "Oudspokaans" bedoelen we hieronder met name het Spokaans tot de 17e eeuw (dus inclusief een beetje "Middelspokaans"). Deze taalvorm zal gemarkeerd worden met †.

100.99

In het Oudspokaans was het gebruikelijk om perceptieve werkwoorden ("zien", "horen" ed.) te voorzien van een object dat eventueel nader bepaald werd door een relatieve bijzin. Dergelijke werkwoorden konden niet gevolgd worden door een performatieve bijzin, zoals dat tegenwoordig het geval is. De volgende constructie drukte in het Oudspokaans dus twee verschillende dingen uit:

Evenals het moderne Spokaans, kende het Oudspokaans een relatieve -lira-constructie, zodat de variant van (1) is:

100.100

In de loop van de 17e en 18e eeuw zien we een ontwikkeling op gang komen om het object bij een perceptief werkwoord meer en meer te gaan beschouwen als het subject bij de relatieve -lira-constructie. We hebben hier dus te doen met demotie van het matrixobject, zodat (2) zich via het tussenstadium (3a) ontwikkelt tot (3b):

Zowel (3a) als (3b) heeft de beide betekenissen die ook voor (2) gelden. In het moderne Spokaans is (3b) de meest gangbare constructie met de meeste gebruiksmogelijkheden, terwijl (3a) marginaal toegepast kan worden. Het ligt daarom voor de hand om (3b) als basisvorm te beschouwen, waarvan (3a) met behulp van onvolkomen promotie is afgeleid. Historisch gezien vond de afleiding echter precies omgekeerd plaats.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands