Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

131. Deleties √

131.1

Dit hoofdstuk is onderverdeeld in de volgende afdelingen:

1. Algemene opmerkingen over deletie (§ 131.2–7)
2. Deletie van de zinskern (§ 131.8–26)
3. Deletie van een basiselement (§ 131.27–47)
4. Deletie van een secundair element (§ 131.48–57)
5. Deletie van een verbaal element (§ 131.58–63)
6. Deletie van een lidw. of lidwoordvervangend voornaamwoord (§ 131.63a–63b)
7. Extra problemen met betrekking tot deletie (§ 131.64–112)

Deletie van een element vindt alleen plaats als dit element aanwezig is in een neven- of ondergeschikte zin, en corefereert met een element in de matrixzin. De matrixzin zullen we Z1 noemen, en de neven- of ondergeschikte zin met het te deleren element is Z2. Een willekeurig element in Z1 heet X1, een willekeurig element in Z2 heet X2.

131.2   ad § 131.1   A. Algemene opmerkingen over deletie

Onder deletie verstaan we het weglaten van een zinsdeel dat in de onderliggende structuur duidelijk aanwezig is. Het werkw. kette in (1) vereist syntactisch gezien een object; als in de oppervlaktestructuur een object ontbreekt, mogen we dus aannemen dat het gedeleerd is. Daarentegen kan het werkw. trempe in (2) heel goed op intransitieve wijze gebruikt worden: in de onderliggende structuur bestaat geen object en daarom is hier géén sprake van deletie maar slechts van "afwezigheid":1

131.3

De hoorder herkent deletie alleen als zodanig, als (i) hij uit de structuur van Z2 kan opmaken dat er een element ontbreekt dat syntactisch en semantisch niet gemist kan worden, en (ii) hij uit een context kan opmaken wat de betekenis van dit element is. Dikwijls wordt die context in een samengestelde zin gegeven, zoals in § 131.2 (1), waar sprake is van een nevenschikking. Maar de context kan ook in een gesprekssituatie gegeven zijn, zoals in (vergelijk ook § 131.8):

131.4

De context waarbinnen deletie begrijpelijk en dus zinvol is, is altijd te vinden in één pragmatisch domein. Dit begrip is reeds behandeld in § 130.7–10, met betrekking tot pronominalisatie. Evenals bij pronominalisatie, wordt er ook bij deletie een vorm van coreferentie vereist. In § 130.11 zijn 3 soorten van coreferentie uitgelegd: strikte, gedeeltelijke en semantische coreferentie. Deletie is alleen mogelijk bij strikte coreferentie, ofwel: een element X2 kan alleen gedeleerd worden indien dit refereert aan exact dezelfde entiteit of groep van entiteiten; dit is in § 130.11 punt 1. gesymboliseerd door: X1⇔X2. Is er sprake van gedeeltelijke of semantische coreferentie, dan is alleen pronominalisatie van X2 mogelijk.

131.5

Is er sprake van semantische coreferentie, dan is deletie van X2 niet op zijn plaats; een dergelijke deletie zal dan opgevat worden als uitdrukking van strikte coreferentie, die niet altijd even logisch is. Vergelijk de pronominalisatie in a. met de deletie in b.:

Zin b. is semantische onzin omdat de strikte coreferentie die door het gedeleerde object na zolle wordt gesuggereerd, betekent dat een bepaalde hoeveelheid geld door twee verschillende personen op twee verschillende plaatsen tegelijk bewaard wordt. Dit is fysiek onmogelijk. In a. kan het object tem aan een andere hoeveelheid geld dan die van Zâfte refereren. Dit is logisch.

131.6

De regel dat een gedeleerd element altijd een strikte coreferent moet zijn, wordt in slordige spreektaal wel geschonden, vooral als het generische uitspraken betreft waarin de corefererende elementen een algemeen karakter hebben en niet direct naar concrete entiteiten verwijzen, zoals in:

Strikt genomen drukt deze zin uit dat er een bepaalde verzameling detectives bestaat die altijd door Petriy gelezen worden, maar nooit door mij. In de praktijk zal deze zin echter zo begrepen worden dat Petriy als liefhebberij "detective lezen" heeft, en ik niet. Deze verwarring wordt nog in de hand gewerkt doordat in Z2 het werkw. paine is gebruikt, dat niet alleen een vervanger van trempe in Z1 kan zijn (zie § 130.11 voetnoot 3) maar ook de "drager" van het hier niet uitgedrukte object dat refereert aan de meer abstracte uitspraak "altijd veel detectives lezen" (zie § 132.123–125).

131.7

Het is altijd het tweede coreferentiële element dat gedeleerd wordt, hoewel er in archaïsche poëzie ook wel voorbeelden te vinden zijn van deletie van X1 in plaats van X2. X1 en X2 zijn dan altijd zinskernen, bijvoorbeeld:

1	Uit Fylaex ef een ef koffon blofer Yzlât (Sage van Fyla en het dode paard).
2	Brûe: soort stamppot met groente, fruit, en vlees of vis.

131.8   ad § 131.1   B. Deletie van de zinskern

Deletie van de zinskern is de meest algemene en meest natuurlijke vorm van deletie. In sommige gevallen is deze deletie zelfs verplicht. Als we de zinskern die voor deletie in aanmerking komt K2 noemen, kunnen we de volgende zogenoemde coreferentiële verhoudingen onderscheiden (zie ook § 130.12–13 voor de uitleg van dit begrip):

1. K2 corefereert met K1 (zinskern in Z1; § 131.9–22)
2. K2 corefereert met B1, C1 of Z1 (niet-kern in Z1, of [deel van] inhoud van Z1; § 131.23–26)

131.9   ad § 131.8   a. K2 corefereert met K1

Als Z1 en Z2 een syntactische verbinding hebben en K2 is strikt coreferent met K1, wordt sterk de voorkeur aan deletie van K2 gegeven, zowel in de schrijftaal als in de spreektaal:

131.10

Is een syntactische verbinding afwezig, dan is deletie van K2 een typische spreektaalvorm:

In deze voorbeelden is deletie van K2 acceptabel omdat Z2 in logisch en pragmatisch opzicht onmiddellijk aansluit op Z1. In (2) en (3) heeft spreker A reeds een corefererende K1 geproduceerd, zodat K2 door spreker B weggelaten mag worden. Als K2 níét corefereert met K1, kan K2 evenmin gedeleerd worden; vergelijk (3) met:

131.10a

Het subjectspoor ef (zie § 132.65–66) is semantisch "leeg" en heeft dus ook geen antecedent. Er kan dan evenmin sprake zijn van coreferentialiteit als ef in de matrixzin en in een bijzin voorkomt, en daarom kan het ook niet gedeleerd worden. De b-varianten zijn dan ook ongrammaticaal:

131.11

Deletie van K2 is verder typisch spreektaal als Z2 een relatieve bijzin is, met een betr.vnw. aan Z1 verbonden. Het betr.vnw. moet altijd een niet-kern zijn:

Let op de toevoeging van de objectmarkeerder enn in het laatste voorbeeld. Deze is nodig omdat mit vanwege de def.tijd-inversie vóór het werkw. staat, en daarom als kern opgevat zou kunnen worden. Dit is uitgelegd in § 131.69.

131.12

Let op het verschil tussen deletie van een corefererende K2 als in (1b), en samentrekking van twee identieke pers.vnw.n. als in (2b):

Tussen (1b) en (2b) bestaat alleen een prosodisch verschil: in (1b) volgt er achter do een pauze (orthografisch uitgedrukt door een komma), en in (2b) is de vocaal in do verlengd ([do:], blijkt niet uit de officiële spelling). Zie verder § 130.52–53.

131.13

Deletie van K2 is níét mogelijk als Z2 na deletie slechts uit een predicaat met betr.vnw. zou bestaan, zoals:

131.14

Met name in de schrijftaal wordt deletie van K2 onder coreferentie met K1 zo gewaardeerd dat men graag een passiefconstructie toepast om corefererende kernen te krijgen, zodat K2 gedeleerd kan worden (zie ook § 92.20–25): bijvoorbeeld:

In (2) heeft de passivisering als bijkomend voordeel dat de ambiguïteit in de actieve variant (refereert do nu aan "Sulf" of aan "Qurt"?) opgeheven is.

131.15

Als Z2 een werkw. met het suffix -lira bevat, dat in de plaats van een betr.vnw. of van het voegw. den treedt, dan is deletie van K2 archaïsch en/of poëtisch, en dient het in normaal taalgebruik vermeden te worden. Merk op dat K2-deletie wel acceptabel is als Z2 een performatieve zin met het voegw. den is, of een relatieve bijzin met een betr.vnw. is. Vergelijk (zie ook § 125.43):

Merk op dat het achterwege laten van deletie ongewenst kan zijn, omdat een uitgedrukte kern in Z2 ook een disreferente lezing kan uitlokken (refererend aan een ander dan Petriy):

Als deletie van K2 leidt tot een zin van slechts één woord (alleen de intransitieve -lira-vorm) dan is deletie hoe dan ook ongrammaticaal. Dit wordt in § 131.80 uitgelegd.

131.16

Extra aandacht verdienen constructies met een ambiject. Een ambiject ontstaat door gedeeltelijke promotie van een kern in Z2 naar de objectfunctie in Z1; een ambiject is daarom zowel K2 als O1 (zie § 127.13–14), en ze komen alleen voor als Z2 een performatieve -lira-constructie is, als vervanger van het voegw. den. Deletie van een ambiject is in gesproken en geschreven taal goed mogelijk, maar de kans op ambiguïteit is groot. Vergelijk de volgende voorbeelden: in (1) wordt K2 gedeleerd, wat een archaïsch/poëtische constructie oplevert (zoals uitgelegd in § 131.15); in (2) is K2 gedeeltelijk gepromoveerd tot ambiject, en nu is deletie ervan ook in moderne schrijf- en spreektaal correct:

Het verschil tussen (1b) en (2b) is minimaal: in (1b) worden duidelijk twee zinnen onderscheiden, want er is een pauze tussen Z1 en Z2 (in de geschreven taal uitgedrukt door een komma). In (2b) is zo'n pauze geheel afwezig en krijgt Z2 het karakter van een bepaling bij Z1.

131.17

Ambijecten, zoals bedoeld in de vorige paragraaf, zijn heel natuurlijk als Z1 reeds ondergeschikt is in een groter verband, en Z2 kort is. Als voorbeeld kan constructie (1) dienen:

De twee opvolgende den-bijzinnen in (1) zijn niet fraai en daarom wordt er de voorkeur aan gegeven om een van beide den-zinnen te vervangen door een -lira-constructie. Omdat den in de betekenis van 'om te' níét door -lira vervangen kan worden (zie § 123.32–34), blijft als enige alternatief over:1

Nu kan het vette gress als kern bij essarelira gepromoveerd worden tot object bij ðulente. Het is dus een ambiject geworden, en kan nu gedeleerd worden:

In (3b) heeft essarelira syntactisch gezien het karakter van een adverbiale bepaling bij ðulente gekregen. In semantisch opzicht gaat het hier om een ondergeschikte bijzin.

131.18   Spoorpassieven

In § 91.6 is uitgelegd dat de sporen blul en hyg in subjectloze spoorpassieven meestal in geïnverteerde toestand optreden: zij staan op de kernpositie (maar zijn géén kern) en het object of de echo volgt hierachter (en is nog steeds kern). In Standaardspokaans kennen we dus de volgende constructies (de kernen zijn onderstreept):

131.19

Omdat in sommige gevallen en in de dialecten van Liftka de inversie achterwege mag of moet blijven, is deletie van de kern in Z2 wél mogelijk (zie ook § 91.14–14e).1 Vergelijk de inversie in a. met de inversieloze variant in b. (de zinskernen zijn onderstreept):

De met Δ gemerkte voorbeelden zijn in sommige gevallen ook in de standaardtaal mogelijk (§ 91.14–14e). Zo is (1b) correct als antwoord op de vraag "wat gaat er straks met het raam gebeuren?" (§ 91.14a).
De ongrammaticale deletie in a. is te verklaren vanwege het "zwakke" karakter van de kern, zoals ook uitgelegd in § 92.40 en § 92.48–51. Als de inversie achterwege blijft, zoals in b., blijft de kern "sterk" en is deletie in Z2 wel mogelijk. Die "zwakheid" blijkt ook uit de passieve vorm van het pers.vnw. die bij inversie toegepast moet worden.

131.20

In de volgende voorbeelden heeft een van de nevengeschikte zinnen een actieve vorm en de ander een spoorpassief. Ook nu weer kan K2 gedeleerd worden als deze corefereert met K1, en inversie achterwege blijft (de b-zinnen; de zinskernen zijn onderstreept):

Het is nu niet alleen de "zwakke" kern in de a-zinnen die deletie onmogelijk maakt, maar ook de afwezigheid van een parallelle zinsstructuur. In de b-zinnen staat zowel K1 als K2 vóór het predicaat, wat voor een parallelle constructie zorgt.1 In de a-zinnen staan K1 en K2 níét beide achter of voor het predicaat.

131.21   Gedeverbaliseerde constructies

Kerndeletie is ongrammaticaal in deverbaliseringsconstructies die een performatieve den-bijzin vervangen (de kern als genitief; zie ook § 126.19):

131.22

Daarentegen is deletie van K2 heel natuurlijk in deverbaliseringsconstructies die als fundament in een voorz.bep. of als basiselement bij niet-performatieve werkw.n optreden (zulke deverbaliseringen kennen geen variant met een den-bijzin):

131.23   ad § 131.8   b. K2 corefereert met B1, C1 of Z1

Deletie van K2 is onmogelijk als K2 corefereert met een niet-kern in Z1 (dus met B1 of C1), of met de inhoud van (een deel van) Z1:

De algemene regel is: als K2 ontbreekt bestaat er coreferentie tussen K2 en K1. Voorbeeld (1) zal dan ook zo geïnterpreteerd worden dat Hamja niets van de zaak afweet. Zin (2) krijgt de onzinnige betekenis dat de brief op slot zit, en zin (3) heeft de vreemde betekenis dat mijn pas een "vervelende zaak" is.

131.24

Ook de volgende voorbeelden zijn ongrammaticaal. In (1) gaat het om deletie van een objectkern (K2) in een passieve zin, die corefereert met het object (B1) in een actieve zin. In (2) corefereert de objectkern (K2) met de entiteit in een voorz.bep. (C1):

131.25

Dat de grens tussen een ongrammaticale zin en onverzorgde spreektaal niet altijd duidelijk te trekken is, blijkt uit de volgende uitspraak van een Spokanische minister:

Dat de minister het pers.vnw. mittof wegliet, waarmee hij aan de gehele voorgaande zin had moeten refereren, kan hier beschouwd worden als een elliptische vorm. Zie ook § 131.6 voetnoot 1.

131.26

Bekijk de volgende gesprekssituatie:

Bij dit – grammaticaal correcte – gesprekje lijkt sprake te zijn van deletie van K2 zoals in § 131.23 verboden werd. Dat het antwoord van Bâste toch correct is, komt doordat de kern gress (ik) niet gedeleerd is vanwege coreferentie met een niet-kern in de vraag van Ârnt, maar vanwege de toepassing van de regel die zegt dat in vlotte spreektaal het pers.vnw. gress wel weggelaten mag worden; zie § 131.65.

131.26a

Deletie van K2 is soms wél mogelijk als deze corefereert met een bez.vnw. in K1. Bijvoorbeeld:

Vanwege het bez.vnw. kult in (1) kunnen we begrijpen dat de gedeleerde kern kirro moet zijn. Evenzo is kost in (2) een indicatie dat de gedeleerde kern hier gress moet zijn. Zulke deleties zijn met name in de spreektaal correct als het om een redengevende bijzin gaat (in het Nederlands te vertalen met een infinitiefcomplement). Zie ook § 123.39–40.

131.27   ad § 131.1   C. Deletie van een basiselement

Deletie van een basiselement (een niet-kern) is in vrijwel alle gevallen een typisch spreektaal-verschijnsel. We kunnen hier de volgende coreferentiële verhoudingen onderscheiden:

1. B2 corefereert met K1 (zinskern in Z1; § 131.28–36)
2. B2 corefereert met B1 (basiselement in Z1; § 131.37–41)
3. B2 corefereert met C1 (secundair element in Z1; § 131.42)
4. B2 corefereert met Z1 ([deel van] Z1; § 131.43–47)

131.28   ad § 131.27   a. B2 corefereert met K1

Bij coreferentie tussen B2 en K1 is het voor de bespreking ervan handig om B2 op te splitsen in:

1. B2 als object en echo (§ 131.29–34)
2. B2 als subject (§ 131.35–36)

131.29   ad § 131.28   1. Deletie van een object of echo

Deletie van een object of echo in Z2 dat/die corefereert met de kern in Z1, komt voornamelijk in vlotte spreektaal voor:

131.30

Object of echo wordt niet gedeleerd als het werkw. ook zonder dit element een courante betekenis heeft, vergelijk:

Deletie van efs in (1b) en van ón eup in (2b) leidt tot de constructies in (1a) resp. (2a), elk met hun eigen betekenis. Deze constructies zullen nooit begrepen worden als vormen van deletie.

131.31

Sommige trans.werkw.n hebben een intrans. variant met een geheel andere betekenis. In dat geval is O2-deletie minder juist, omdat het dan lijkt of het werkw. intrans., en dus in een andere betekenis gebruikt wordt. Vergelijk:

Lezing a. is mogelijk als we bedare als trans.werkw. met de betekenis 'afsteken' opvatten, waarbij het object is gedeleerd. Lezing b. is eveneens mogelijk als bedare een intrans.werkw. met de betekenis 'brandstichten' is. De ambiguïteit van (1) kan het beste vermeden worden door in geval van betekenis a. voor pronominalisatie te kiezen:

131.32

Nog een voorbeeld:

Lezing a. is mogelijk als we spure als trans.werkw. met de betekenis 'opsporen' opvatten, waarbij het object is gedeleerd. Lezing b. is eveneens mogelijk als spure een intrans.werkw. met de betekenis 'speuren' is. De ambiguïteit van (2) kan het beste vermeden worden door in geval van betekenis a. voor pronominalisatie (2′a) of een synoniem (2′b) te kiezen:

131.33

Echo's kunnen nooit gedeleerd worden bij echo-transitieve werkw.n (waarbij dus altijd een object ontbreekt):

131.34

Echo's kunnen wel gedeleerd worden bij voltrans. werkw.n:

131.35   ad § 131.28   2. Deletie van een subject

Als X2 een subject is, hebben we uiteraard met een passieve zin te doen, want anders zou het subject een kern (dus K2) zijn. Ook deze vorm van deletie behoort tot de spreektaal:

131.36

Er bestaat een duidelijk syntactisch verschil tussen een passieve zin waarin het subject gedeleerd is (zoals in de vorige paragraaf), en een passieve zin waarin het subject ongespecificeerd is. Vergelijk (1) en (2) hierboven met:

In (1) en (2) is er sprake van een gewone subject-bevattende passiefconstructie; alleen is dat subject gedeleerd omdat het corefereert met K1. Daarentegen is Z2 in (1′) en (2′) een subjectloze passiefconstructie waarin het spoor blul moet worden toegevoegd (zie Blok 91.7). (1) en (2) zijn alleen acceptabel in vlotte spreektaal, terwijl (1′) en (2′) ook correcte schrijftaal zijn. De expliciete afwezigheid van een subject in Z2 van (1′) en (2′) wordt geïnterpreteerd als een disreferentie, zodanig dat (i) een ander dan Mârje verantwoordelijk gehouden wordt voor het feit dat ik niet uitgenodigd ben, en dat (ii) een andere instantie dan het Noodfonds voor de hulp aan de slachtoffers dient op te komen (wellicht de provinciale overheid die geld van het Noodfonds kan ontvangen).

131.37   ad § 131.27   b. B2 corefereert met B1

In vlotte spreektaal kan een basiselement in Z2 gedeleerd worden als dit corefereert met een basiselement in Z1. Hierbij gelden twee voorwaarden:

1. De semantiek van Z1+Z2 moet zodanig zijn dat een coreferentiële lezing van K1 en B2 uitgesloten is (immers, deletie van een element in Z2 vindt in eerste instantie plaats als dit element met K1 corefereert, zie § 131.27–35).
2. Beide basiselementen moeten dezelfde syntactische functie hebben (dus 2 objecten, zoals in (1)–(3), 2 echo's zoals in (4), of 2 subjecten zoals in (5)).

Subjecten als niet-kern komen uiteraard alleen in passiefconstructies voor. In de volgende voorbeelden is het op semantische gronden uitgesloten dat het gedeleerde element in Z2 aan K1 zou kunnen refereren; daarom mag hier coreferentie tussen B2 en B1 aangenomen worden:

131.38

De volgende voorbeelden kunnen zo geïnterpreteerd worden dat er sprake is van coreferentie tussen B2 en K1 (vet). Daarom wordt een coreferentiële interpretatie van B2 met B1 (onderstreept) uitgesloten:

131.39

In § 131.37 is vastgesteld dat deletie van B2 alleen mogelijk is als B2 en B1 dezelfde syntactische functie hebben. Deze restrictie zorgt ervoor dat de volgende zin alleen interpretatie a. heeft, maar nooit betekenis b. kan hebben:

Omdat in Z2 het object is gedeleerd, moet de coreferent in Z1 eveneens het object zijn; dit is "Moffain". De echo "Lerdu" kan dus nooit de coreferent zijn.

131.40

Omdat een subject zonder kernfunctie een basiselement is, worden de subjectsporen blul, hyg en cÿry in een spoorpassief eveneens als basiselement beschouwd. Het is mogelijk om dat spoor in Z2 te deleren als het eveneens in Z1 voorkomt, mits Z1 en Z2 een parallelle structuur hebben. Hoewel een subjectspoor een betekenisloos element is, wordt er bij deletie net gedaan alsof beide sporen met elkaar corefereren. Bijvoorbeeld:

In (1) staat de geïnverteerde vorm (standaardtaal) en in (2) blijft de inversie achterwege (voornamelijk dialect). In beide gevallen is deletie van blul in Z2 correct.

131.41

Vergelijk nu:

Blul-deletie in (1b) is voor de meeste Spokaniërs correct omdat Z1 en Z2 een parallelle structuur hebben, aangezien in beide de neutrale volgorde blul–P–O_K geldt. Maar de parallelliteit geldt níét voor de syntactische structuur, want Z1 is een hoofdzin met de determinant ker (hoewel), en Z2 is een ondergeschikte bijzin met het onderschikkingssuffix -ilomije. Dat is de reden dat sommigen de blul-deletie in (1b) minder correct vinden.
In (2b) is blul-deletie sowieso ongrammaticaal omdat een parallelle structuur wat betreft de volgorde ontbreekt: in Z1 staat immers de toekomende volgorde P–blul–O_K en in Z2 de neutrale volgorde blul–P–O_K .1

131.42   ad § 131.27   c. B2 corefereert met C1

Een basiselement in Z2 kan nooit gedeleerd worden als de coreferent een secundair element in Z1 is. Deze restrictie is een rechtstreeks gevolg van de voorwaarde die in § 131.37 is gegeven, namelijk dat beide coreferenten dezelfde syntactische functie moeten hebben. De volgende zin heeft daarom altijd interpretatie a., en nooit b.:

131.43   ad § 131.27   d. B2 corefereert met Z1

In vlotte spreektaal kan een basiselement in Z2 gedeleerd worden als dit corefereert met (een deel van) de inhoud van Z1. Hierbij geldt als voorwaarde dat de semantiek van Z1+Z2 zodanig is dat een coreferentiële lezing van K1 en B2 uitgesloten is (immers, deletie van een element in Z2 vindt in eerste instantie plaats als dit element met K1 corefereert, zie § 131.27).
Subjecten als niet-kern komen uiteraard alleen in passiefconstructies voor. In de volgende voorbeelden is het op semantische gronden uitgesloten dat het gedeleerde element in Z2 aan K1 zou kunnen refereren; daarom mag hier coreferentie tussen B2 en (een deel van) Z1 aangenomen worden:

In (1) resp. (2) corefereren de gedeleerde echo ón mittof (daaraan) resp. het gedeleerde subject pai mittof (daardoor) met de gehele inhoud van Z1, want het is semantische onzin om (1) zo te interpreteren dat je Lariy alleen aan zijn pas moet herinneren, of om er bij (2) van uit te gaan dat de vleermuizen de werkgroep wakker schudden.

131.44

In § 131.43 (1) is de deletie van de echo in Z2 duidelijk "voelbaar" omdat het werkw. kaftâge rast ón flaju (iemand aan iets herinneren) niet graag zonder uitgedrukte echo optreedt. Een zin als: ? Elsa kaftâge gress (? Elsa herinnert mij) is duidelijk "onaf".1
In § 131.43 (2) is de deletie van het subject in Z2 syntactisch aangegeven omdat passiefconstructies met een onuitgedrukt (ongespecificeerd) subject altijd een subjectspoor bevatten (zie ook § 131.36 en § 131.37 voetnoot 2. Vergelijk (2) met:

In zin (2′) wordt in het ongewisse gelaten door wie of waardoor deze werkgroep is wakker geschud.

131.45

Nog een voorbeeld:

Zowel a. de mittof-variant als b. de deletie-variant is ambigu:

1. Mittof kan aan de gehele inhoud van Z1 refereren, zodat Z2 beweert dat "Jôsiy en Jules elk jaar van plan zijn om met midzomer een tuinfeest te geven". Dit kan zo opgevat worden dat het elk jaar bij plannen blijft: er is nooit een tuinfeest.
2. Mittof kan ook aan de basisinhoud, ontdaan van elke modaliteit, refereren, zodat Z2 beweert dat "Jôsiy en Jules elk jaar een tuinfeest met midzomer geven, en dat ook dit jaar weer zullen doen".

Zie ook § 130.32–38 voor mittof en referentie aan een hele zin of deel van de zin.
Voor veel Spokaniërs is er wat betreft deze ambiguïteit een verschil tussen a. en b. Zij vinden dat het pers.vnw. mittof een "zwakkere" coreferentie uitdrukt dan deletie van dit pers.vnw. Daarom kan mittof gemakkelijker aan een deel van Z1 refereren, terwijl deletie primair wijst op coreferentie met de gehele inhoud van Z1. De aanwezigheid van mittof lokt dus eerder lezing 2. uit, en deletie ervan leidt tot lezing 1.1

131.46

Deletie van O2 onder coreferentie met Z1 is heel gebruikelijk bij een aantal elementaire werkw.n die een bepaalde geestelijke toestand beschrijven waarin iemand met betrekking tot de inhoud van een taaluiting verkeert. De meest algemene zijn:

131.47

Voorbeelden:

Zie ook § 70.40.

131.48   ad § 131.1   D. Deletie van een secundair element

De meeste secundaire elementen zijn optioneel toegevoegd aan een zinsconstructie. Als zo'n element in Z2 "corefereert met" (of liever: identiek is aan) een dergelijk element in Z1, dan is deletie van C2 weinig zinvol, omdat zo'n deletie niet onderscheiden kan worden van een simpele afwezigheid van het element. Vergelijk:

Deletie van jadâk tof in Z2 is niet te onderscheiden van gewone afwezigheid. Niets in Z2 van b. wijst erop dat er een tijdsbepaling is gedeleerd, dus nergens wordt meegedeeld dat de vrouw van Jânes elke dag boodschappen met de auto doet.1

131.49

Er is één vorm van deletie met betrekking tot secundaire elementen, die als zodanig ook herkenbaar is, en dat is de deletie van een fundament in een voorz.bep. Zo'n deletie leidt er immers toe dat het voorz. "naakt" in de zin verschijnt, en dat is een situatie die normaliter nooit voor mag komen (in het Spokaans moet een voorz. altijd gevolgd worden door een fundament, al is het maar een betekenisloze dummy; zie hiervoor § 132.16–18). Daarom zullen we in de volgende paragrafen voornamelijk voorz.bep.n als secundaire elementen behandelen. Ter illustratie geven we hier eerst enkele voorbeelden met pronominalisatie in de voorz.bep. (C2 = fundament van voorz.bep.):

C2 corefereert met K1:

131.50

C2 corefereert met B1/C1:

131.51

Het fundament van een voorz.bep. (hier met "C2" aangeduid) kan de volgende coreferentiële relaties aangaan:

1. C2 corefereert met K1 (zinskern in Z1; § 131.52–53)
2. C2 corefereert met B1 of C1 (basiselement of secundair element in Z1; § 131.54–56)
3. C2 corefereert met Z1 ([deel van] Z1; § 131.57)

131.52   ad § 131.51   a. C2 corefereert met K1

Als bij voorz.bep.n alleen het corefererende deel wordt gedeleerd blijft er een "los" voorz. over. Bij (1)–(5) uit § 131.49 resulteert dat in:

Deletie van een fundament dat corefereert met K1 (zodat een los voorz. overblijft) komt in het moderne Spokaans niet meer voor; het is zeer archaïsch (zie ook Evergreen, 1964), en marginaal ook wel poëtisch taalgebruik, zoals in (1′)–(3′). In een aantal gevallen is zo'n deletie geheel ongrammaticaal, en wel als de voorz.bep. het karakter heeft van een basiselement waarbij het voorz. als pseudo-determinant optreedt. Dit is het geval bij prepositionele werkw.n, zoals besproken in § 130.84–85. In (4′) staat het prep.werkw. kette ef xâros rifo rast (begrip hebben voor iemand); in (5′) vinden we ÿrôme na flaju (werken met iets). Bij zulke uitdrukkingen kan een voorz. evenmin "los" staan als de determinanten pai, enn en ón dat kunnen.

131.53

Als een voorz.bep. in zijn geheel wordt gedeleerd, is er geen enkele indicatie dat deze voorz.bep. er "ooit geweest is". De zinnen (1)–(5) resulteren dan in:

Het logische verband tussen Z1 en Z2 gaat in (1′′)–(5′′) ietwat verloren, hoewel we ons bij (4′′) nog kunnen voorstellen dat de zwervers klagen omdat niemand begrip voor die zwervers kan opbrengen. Dit komt doordat de idiomatische uitdrukking kette ef xâros (begrip opbrengen) bijna vanzelfsprekend aangevuld wordt met rifo rast (voor iemand). Hetzelfde geldt voor (3′′): hier ligt het voor de hand om aan te nemen dat de kasteelheer met de vazal weigert te spreken. Bij de andere drie zinnen is zo'n intuïtieve aanvulling (bijna) niet aanwezig.

131.54   ad § 131.51   b. C2 corefereert met B1 of C1

In § 131.52 is besproken hoe een fundament C2 marginaal gedeleerd kan worden als het corefereert met de kern in Z1. Als C2 corefereert met een niet-kern in Z1, is deletie vrijwel uitgesloten (uitzondering: zie § 131.55). Vergelijk § 131.50 (6)–(9) met:

131.55

In vlotte/onverzorgde spreektaal komt deletie van C2 soms voor als C1 en C2 hetzelfde voorz. (met identieke betekenis) bevatten. In dat geval is het voorz. in C2 altijd vervangen door het dode voorz. âs (zie § 132.144–145). We krijgen nu een constructie waarin âs "naakt", dus zonder fundament, optreedt. Vergelijk:

Het gaat in zinnen als b. altijd om strikte coreferentie: er is sprake van één tuin, waarin wij wel zitten, maar Firm en Tek nooit. Bij gedeeltelijke of semantische coreferentie komt deletie van het fundament bij âs ook in de spreektaal nooit voor (zie § 130.16).

131.56

Als C1 en C2 een corefererend fundament en een identiek voorz. hebben, maar de voorz.s behoren tot verschillende categorieën (hebben verschillende betekenissen), dan is deletie van het fundament in C2 onmogelijk. Het gebruik van het dode voorz. âs is in dat geval eveneens ongrammaticaal (§ 132.152–153). Vergelijk:

Furt (voor (locatie)) in Z1 en furt ([bestemd] voor (relatie)) in Z2 behoren tot twee verschillende categorieën,1 en daarom kan furt in Z2 niet vervangen worden door het dode voorz. âs.

131.57   ad § 131.51   c. C2 corefereert met Z1

Deletie van mittof (het pers.vnw. dat refereert aan [een gedeelte van] de inhoud van Z1) lijkt altijd ongrammaticaal als het voorkomt in een secundair element, vergelijk:

Hier refereert mittof aan de gehele vette situatie beschreven in Z1. Merk op dat de deletie-variant b. wel correct is (althans in zeer archaïsche taal), als we ons in de voorz.bep. een gedeleerd pers.vnw. voorstellen dat corefereert met K1, dus eup (zij) corefererend met Lerduex ef tubôs. Dan wordt de betekenis: "Lerdu is nu gescheiden want met haar kan hij niet leven". Zie ook § 131.52.

131.58   ad § 131.1   E. Deletie van een verbaal element

Als P1 (= predicaat in Z1) semantisch corefereert met P2 (= predicaat in Z2), kan P2 gedeleerd worden als er een parallelle zinsstructuur bestaat. Hiermee wordt bedoeld dat Z1 en Z2 uit dezelfde soort zinskern en dezelfde soort basiselementen zijn opgebouwd, en dat ook de volgorde hiervan identiek is. In (1) heeft zowel Z1 als Z2 de structuur S_K–P–O; in (2) vinden we de structuur O_K–S–P:

Merk op dat de afwezigheid van P2 in (1) de toevoeging van de objectmarkeerder enn noodzakelijk maakt.

131.59

Door de afwezigheid van P2 kan in Z2 geen tijd uitgedrukt worden: ten eerste is er geen verbaal element waaraan een tijdssuffix gehecht kan worden; ten tweede kunnen de tijdsinversies P–S_K–O en S_K–O–P niet zichtbaar gemaakt worden. Daarom wordt bij deletie van P2 aangenomen dat Z1 en Z2 dezelfde tempus hebben. Vergelijk § 131.58 (1) met:

131.60

Als in een actieve Z2 een object en/of echo ontbreken, of in een passieve Z2 een subject ontbreekt, is P2-deletie typisch spreektaal:

In het laatste voorbeeld is zowel het subject als het predicaat in Z2 gedeleerd. In de schrijftaal moet P2 in dergelijke gevallen als een spoor uitgedrukt worden, bijvoorbeeld:

Zie verder § 132.120–133.

131.61

Een parallelle zinsstructuur is alleen aanwezig als Z1 en Z2 nevengeschikt zijn. Bij onderschikking is er altijd sprake van een matrixzin en een ondergeschikte zin, dus van twee verschillende zinssoorten. Nu is er geen parallelle structuur, en kan P2 ook niet gedeleerd worden (maar wel uitgedrukt worden met een spoor als idem). Vergelijk:

Voor idem, zie § 132.37–42.

131.62

In § 130.39–40 is uitgelegd dat de pers.vnw.n ef en mit na een doelwerkw. of modaal hulpwerkw. kunnen refereren aan een eerder genoemd hoofdwerkw., bijvoorbeeld:

Als we het begrip "coreferentie" ruim opvatten kunnen we zeggen dat er in zulke zinnen sprake is van coreferentie tussen H1 (hoofdwerkw. in Z1) en H2 (hoofdwerkw. in Z2), waarbij H2 gepronominaliseerd is. Bij een aantal algemene doelwerkw.n en modale hulpwerkw.n mag H2 in de spreektaal ook gedeleerd worden, en wel bij:

131.63

Vergelijk de volgende voorbeelden met de gepronominaliseerde varianten in § 130.39:

(1′) en (6′) zijn hoe dan ook ongrammaticaal, omdat de werkw.n geldre en paine niet in de opsomming in § 131.62 voorkomen.
In § 130.40 is erop gewezen dat § 130.39 (4) en (5) voor veel Spokaniërs weinig acceptabel zijn omdat ef/mit syntactisch gezien moet refereren aan een infinitief (na het hulpwerkw.), terwijl er in Z1 alleen een finiete vorm als coreferent beschikbaar is.
Bij deletie lijkt het minder uit te maken of H1 nu een infinitief dan wel finiet is, want (4′) en (5′) zijn even acceptabel als (2′) en (3′). Overigens is deletie als in (2′)–(5′) hoe dan ook minder acceptabel dan pronominalisatie als in (1)–(6) in § 130.39.
Zie ook § 110.34.

131.63a   ad § 131.1   F. Deletie van een lidw. of lidwoordvervangend voornaamwoord

In nevenschikkingen is het mogelijk op een lidw., bez.vnw., aanw.vnw. of onbep.vnw. in het rechter lid weg te laten indien de twee nevengeschikte leden een semantische overeenkomst hebben, oftewel één "mentaal beeld" vormen. Bijvoorbeeld (het gedeleerde element is voorgesteld met Ø):

In (3) drukt het voegw. én een volzinsdeel uit waarbij beide bomen één mentaal beeld vormen en het daarom ook voor de hand ligt om aan te nemen dat ze beide achter de schuur staan (en niet alleen de kastanjeboom). Zie voor dit voorbeeld ook § 120.31 voetnoot 1.
In (4) wordt het mentale beeld bepaald door het feit dat de directeur en de boekhouder in één bedrijf samen fraude hebben gepleegd en ook tegelijk zijn gearresteerd. Vergelijk dit met:

In (4′) gaat het om twee mentale beelden: de zakkenroller en de fietsendief hebben beiden onafhankelijk van elkaar een misdrijf begaan, en wellicht zijn ze ook op verschillende momenten opgepakt. Daarom is het vette lidw. eft hier niet gedeleerd.

131.63b

Nog enkele voorbeelden:

In (1a) gaat het om één diefstal: armband en ketting zijn tegelijkertijd verdwenen. In (1b) ligt het voor de hand om aan twee diefstallen te denken, wellicht op verschillende locaties.
In (2a) wordt één mentaal beeld gevormd door deuren plus kozijnen die allemaal groen worden. De twee verschillende kleuren in (2b) zorgen voor twee mentale beelden en verhinderen de deletie van het vette lidw. ef.
In (3b) drukt de herhaling van het bez.vnw. groft uit dat de brieven en de e-mails als twee mentale beelden worden gezien; dit legt extra nadruk op het feit dat Lena geen enkel bericht wil lezen.

131.64   ad § 131.1   G. Extra problemen met betrekking tot deletie

Onafhankelijk van het soort element dat gedeleerd wordt of de coreferentiële verhouding waarbinnen het opereert, wordt de grammaticaliteit en aard van deletie bovendien bepaald door de volgende factoren:

1. deletie zonder dat er sprake is van coreferentie (§ 131.65)
2. problemen bij de def.tijd (§ 131.66–71)
3. problemen bij de toek.tijd (§ 131.72–74)
4. elementen die nooit gedeleerd kunnen worden (§ 131.75–79)
5. deletie in korte zinnen (§ 131.80–87)
6. deletie van K2 na causatiefconstructies (§ 131.88)
7. meer dan één deletie in Z2 (§ 131.89–101)
8. verschillende soorten bijzinnen met den (§ 131.102–112)

131.65   ad § 131.64   a. Deletie zonder dat er sprake is van coreferentie

Zonder dat er sprake is van coreferentie, mag in vlotte spreektaal het pers.vnw. gress (ik) in de functie van zinskern eventueel weggelaten worden. Voorwaarde is wel dat K2-deletie niet leidt tot een interpretatie dat K2 corefereert met K1:

Zoals uit deze voorbeelden blijkt, blijft deze vorm van deletie niet beperkt tot Z2, maar is toepasbaar in elke zin, samengesteld of niet. Dergelijke zinnen beginnen dikwijls met het voegw. den (dat), dat hier onvertaalbaar is. Zie ook § 131.26.

131.66   ad § 131.64   b. Problemen bij de def.tijd

De def.tijd kan uitgedrukt worden d.m.v. inversie, zodanig dat de ordening S_K–P–O verandert in S_K–O–P (zie Blokken 90.8–9). Het is duidelijk dat deletie van het object (O) deze inversie maskeert, want beide ordeningen worden dan S_K–P. In de volgende voorbeelden wordt getoond hoe de neut.tijd (in a.) en de def.tijd (in b.) na objectdeletie samenvallen (in c.):

De onderstreepte Z2's in de c.-zinnen zijn vanwege de afwezigheid van een object niet in staat om een def.tijd uit te drukken, en zullen daarom in principe als een neut.tijd volgens a. geïnterpreteerd worden. Willen we de def.tijd expliciet uitdrukken, dan zal objectdeletie achterwege moeten blijven.1

131.67

Nog een voorbeeld: nu wordt de def.tijd gemaskeerd omdat het subject in een passieve constructie is gedeleerd. De inversie van O_K–P–S naar O_K–S–P wordt onzichtbaar als S verdwijnt, want alleen O_K–P blijft over (zie ook Blokken 90.8–9):

De def.tijd kan in c. expliciet uitgedrukt worden door de vorm axalije.

131.68

In actieve bijzinnen waarin de def.tijd met inversie is uitgedrukt, leidt deletie van de subjectkern tot een constructie met alleen het object vóór het predicaat, zoals in:

In (1b) is er nog een semantische indicatie dat ef letra het object bij koldre-tijâ moet zijn, en niet het subject: "brieven" gooien nu eenmaal niet [iets] weg, maar worden weggegooid. Daarom kan (1b) hetzelfde betekenen als (1a).
Echter, in (2b) leidt weglating van het subject do tot de interpretatie dat belt frera het subject bij cÿrtirilóme is, en daarom kan (2b) alleen betekenen: 'hij zal Yvonn opbellen omdat haar broer [hem] helpt.'

131.69

Om te voorkómen dat zo'n vooraangeplaatst object als subject begrepen wordt, kan het altijd gemarkeerd worden met enn. Vergelijk (1b) en (2b) met:

Voor het gebruik van enn, zie ook § 90.15.

131.70

Een andere manier om een vooraangeplaatst object als zodanig te markeren (en om een kern-lezing uit te sluiten) is het gebruik van een pers.vnw. 2e niveau (zie ook § 70.64):

131.71

Voor veel Spokaniërs is de deletie van K2 in zinnen met een def.tijd-inversie typisch schrijftaal:

131.72   ad § 131.64   c. Problemen bij de toek.tijd

De toek.tijd kan uitgedrukt worden d.m.v. inversie, zodanig dat de ordening S_K–P–O verandert in P–S_K–O (Blokken 90.8–10). Het is duidelijk dat deletie van de kern (S_K) deze inversie maskeert, want beide ordeningen worden dan P–O. In de volgende voorbeelden wordt getoond hoe de neut.tijd (in a.) en de toek.tijd (in b.) gemaskeerd worden na deletie van K2 (in c.):

De onderstreepte Z2's in c. missen een kern en daarom kan er geen inversie uitgedrukt worden om een toek.tijd aan te geven. Daarom zullen deze zinnen altijd als een neut.tijd geïnterpreteerd worden. Willen we de toek.tijd expliciet uitdrukken, dan zal kerndeletie achterwege moeten blijven, of we moeten de toek.tijd uitdrukken met behulp van de determinant di en het verbale suffix -u (§ 111.55), zoals in: Petriy nert rafanavy, âl di gvârcu eft lelpiru jobiy.

131.73

Deletie van K2 kan ertoe leiden dat O2 abusievelijk geïnterpreteerd wordt als een zinskern welke achter het predicaat is geplaatst; dit drukt een toek.tijd uit. Vergelijk de ambiguïteit in:

De ambiguïteit is tot op zekere hoogte op te heffen door voor het object een pers.vnw. tweede niveau te kiezen (zoals in (1′)) of door enn toe te voegen (zoals in (2′)). In dat geval kan O2 nooit als K2 begrepen worden:

131.74

Deletie van O2 is ongrammaticaal in zinnen waarin de toek.tijd middels inversie is uitgedrukt:

Zinnen (1)–(6) zullen in eerste instantie geïnterpreteerd worden als zinnen in de neut.tijd waarin de subjectkern gedeleerd is, en waarin het element achter het werkw. een object is. Voor (1)–(6) gelden dan de volgende interpretaties:

Alleen interpretatie (2′) en (4′b) hebben een acceptabele betekenis. (1′), (3′) en (5′) zijn onaanvaardbaar vanwege een verkeerde combinatie van werkw. en subject. (4′a) kan in een bepaalde context acceptabel zijn, maar omdat er zonder zo'n context een logische verbinding tussen Z1 en Z2 ontbreekt, zal de hoorder geneigd zijn om voor interpretatie (4′b) te kiezen. Ten slotte, (6′) is onnatuurlijk omdat Lariy dood is. Bovendien ontbreekt hier net zo'n logisch verband tussen Z1 en Z2 als in (4′a).

131.75   ad § 131.64   d. Elementen die nooit gedeleerd kunnen worden

Sommige elementen hebben een bijzondere status waardoor deletie ervan in alle gevallen onmogelijk is. Het is soms ook niet duidelijk welke syntactische functie deze elementen in de zin innemen, of concreet, zijn ze nu kern, basiselement of secundair element? Probleemgevallen zijn:

1. wederkerende voornaamwoorden
2. resultatieve vormen
3. aangehechte passieve pers.vnw.n

131.76   ad § 131.75   1. Wederkerende voornaamwoorden

De wed.vnw.n sen[a], frart, efa en prap (zie Blok 72.3) worden nooit gedeleerd:

Merk op dat Z2 in (2) een nevenschikking op predicaatniveau bevat, volgens het schema: kirro sena {[râsilóme] UR [oimeterilóme]}. Zowel de kern kirro als het wed.vnw. sena valt buiten deze nevenschikking, en daarom is hier géén sprake van deletie: noch een tweede kirro noch een tweede sena is gedeleerd (zie § 120.24 en Blok 120.48 type II.c).

131.77   ad § 131.75   2. Resultatieve vormen

Objecten in de resultatieve vorm kunnen bij coreferentie niet gedeleerd worden. Het is niet van belang of die resultatieve vorm nu verplicht is bij een specifiek werkw. dan wel vanwege zijn speciale betekenis optioneel is toegevoegd. Vergelijk:

In a. kan de basisvorm tem of hifde (ze) gedeleerd worden, maar in b. kan het resultatieve pers.vnw. hiyfté niet gedeleerd worden.
Het is duidelijk dat een resultatief object nooit kan worden gedeleerd als de resultatief een specifieke betekenis uitdrukt, want door deletie zou deze specifieke betekenis verloren gaan, vergelijk:

131.78   ad § 131.75   3. Aangehechte passieve pers.vnw.n.

Passieve pers.vnw.n die met een filâsto aan het werkw. zijn gehecht en als zinskern fungeren (in Imperatieven en Consideratieven, zie § 110.46–47), kunnen in Z2 niet gedeleerd worden (het is de vraag in hoeverre zulke aangehechte pers.vnw.n "echte" zinskernen zijn):

Het is duidelijk dat bij deletie van K2 ook elke informatie over de Imperatief of Consideratief verloren gaat.

131.79

Als K1 bestaat uit een passief pers.vnw. dat aan het werkw. is gehecht, is deletie van K2 hoe dan ook ongrammaticaal:1

131.80   ad § 131.64   e. Deletie in korte zinnen

Deletie van een element wordt vermeden als dat tot gevolg heeft dat Z2 uit nog maar één woord (prototypisch het werkw.) bestaat. De volgende constructies zijn daarom ongrammaticaal:

131.81

Als Z2 na deletie van K2 bestaat uit een werkw. en een nevenschikkend voegw. dan is zo'n deletie acceptabel, bijvoorbeeld:

131.82

Nevenschikkingen vinden dikwijls plaats op een lager niveau dan dat van gehele zinnen. Constructies waarin ogenschijnlijk K2 is gedeleerd, zijn dan feitelijk nevenschikkingen van predicaten. Bijvoorbeeld:

In deze constructie vormen de twee werkw.n een nevengeschikt predicaat volgens schema (1a). Een nevenschikking op zinsniveau met deletie van K2 (zoals in schema (1b)) is hier dus niet het geval:

Het verschil tussen nevengeschikte predicaten en nevengeschikte zinnen komt nader aan de orde in § AT.148; voor nevenschikking in het algemeen wordt verwezen naar de Hoofdstukken 120 en 121.

131.83

Bestaat Z2 uit slechts een werkw. met een onderschikkend voegw. dan is deletie van K2 alleen in vlotte spreektaal acceptabel:

131.84

Toevoeging van een korte secundaire bepaling in Z2 maakt de deletie in vlotte spreektaal altijd acceptabel, omdat Z2 nu meer dan één woord bevat:

131.85

Langere secundaire bepalingen, of meer dan één bepaling, maken Z2 weer een stukje langer of "zwaarder", zodat de acceptabelheid nog meer toeneemt. Nu is kerndeletie ook in de schrijftaal toegestaan (hoewel door sommigen afgekeurd):

131.86

Alleen als Z2 geheel los staat van Z1, blijft kerndeletie ook bij zwaardere zinnen beperkt tot de spreektaal:

131.87

Geheel acceptabel is deletie van een element alleen als Z2 behalve een werkw. ook nog een of meer basiselementen bevat. Ook zeer korte zinnen zijn dan toegestaan, bijvoorbeeld:

131.88   ad § 131.64   f. Deletie van K2 na causatiefconstructies

Bij causatieve matrixconstructies kan men zich afvragen of een gedeleerde K2 nu corefereert met K1 (de Causer), dan wel met de Causee. Vergelijk (het passieve épe, en de kern eup (zij) in Z2 refereren hier beide aan de woordvoerster van de minister, die zelf mannelijk is, want anders had er menestera gestaan:

Zin (1) is voor alle Spokaniërs ambigu, want K2 (eup) kan corefereren met de Causee épe, maar kan ook refereren aan een niet nader genoemde vrouwelijke persoon.
Zin (2) is voor de meeste Spokaniërs níét ambigu, maar desondanks kan men van mening verschillen wat de precieze betekenis is. Voor sommige taalgebruikers betekent deletie van K2 dat deze kern corefereert met K1, en dat is ef menester. Hier geldt dus interpretatie a. Andere taalgebruikers zijn echter van mening dat (2) zo geïnterpreteerd moet worden dat de gedeleerde K2 corefereert met de Causee épe, dus dat alleen betekenis b. correct is.

131.89   ad § 131.64   g. Meer dan één deletie in Z2

In Z1 kan meer dan één element aanwezig zijn dat corefereert met een element in Z2 (in Z2 is dus ook meer dan één element aanwezig). In sommige gevallen kunnen meerdere elementen in Z2 gedeleerd worden, maar Z2 wordt dan wel erg kort, en de kans op ambiguïteit wordt erg groot. Bij de deletie van meerdere elementen zal de spreker er in principe van uitgaan dat K2 is gedeleerd onder coreferentie met K1, en dat O2 resp. E2 is gedeleerd onder coreferentie met O1 resp. E1. Verder zal deletie van meerdere elementen het gemakkelijkst gaan als Z1 en Z2 een parallelle structuur hebben – of in ieder geval: als de te deleren elementen in Z2 op dezelfde posities staan als de corefererende elementen in Z1. Zo'n dubbele deletie beperkt zich over het algemeen tot de spreektaal. Voorbeelden:

Omdat deletie van S2 en O2 in (2) alleen correct is als Z1 en Z2 een parallelle structuur hebben, mogen we aannemen dat O2 (= Ø₂) direct achter S2 (= Ø₁) hoort te staan, evenals O1 (= eft rofonos letra) direct achter S1 (= Elsa) staat, dus dat er zowel in Z1 als Z2 een def.tijd wordt uitgedrukt. Moet in Z2 een neut.tijd worden uitgedrukt, dan dient O2 expliciet achter het predicaat te blijven staan; deletie van O2 is dan niet correct. Vergelijk:

131.90

De tendens om meer dan één element alleen bij een parallelle structuur te deleren, zorgt ervoor dat Z2 in (1) als een toek.tijd begrepen wordt:

Z2 in (1) kan alleen begrepen worden als de deletie-variant van (2a), niet van (2b):

In (2a) vertonen Z1 en Z2 wat betreft de woordvolgorde een parallelle structuur (een toek.tijd-inversie); in (2b) zijn de woordvolgordes in Z1 en Z2 verschillend (zie ook § 131.41).

131.91

In de spreektaal kunnen O2 en E2 samen gedeleerd worden, waarbij P1 en P2 identiek zijn, zonder dat er van parallelle structuren sprake is:

Dat O2 en E2 in Z2 gedeleerd zijn, is duidelijk. Maar op welke positie ze hadden moeten staan, ligt feitelijk niet vast. Z2 zal begrepen worden als een minst gemarkeerde constructie, oftewel een neut.tijd met O2 en E2 direct achter het predicaat. Afhankelijk van de context had (1) ook zo begrepen kunnen worden dat O2 vóór het predicaat hoort, dus een def.tijd, volgens:

131.92

Voor veel Spokaniërs is een constructie waarin zowel O2 als E2 is gedeleerd (zoals in § 131.91 (1) en (1′)) niet erg natuurlijk. Zij geven de voorkeur aan een constructie waarin Z2 een element bevat dat corefereert met een deel van Z1:

In (2a) is in Z2 het dummy-werkw. paine gebruikt in combinatie met het object mittof dat corefereert met de onderstreepte delen in Z1. Dergelijke constructies zijn behandeld in § 132.128. Nu kan mittof in de spreektaal vervangen worden door ef of zelfs gedeleerd worden. Merk op dat (2b) en (1) in hun oppervlaktestructuur alleen verschillen in het werkw.: rafane vs. paine. Maar in de onderliggende structuur is een verschil: in (1) zijn in Z2 bij rafane het object ef purfillus pirâmer en de echo ón óps gedeleerd; in (2b) is bij paine een object gedeleerd dat aan een deel van Z1 (t.w. de onderstreepte elementen) refereert. Zie ook § 70.38–39, § 130.39–40 en § 130.43 voor het gebruik van ef in plaats van mittof.

131.93

Degenen die § 131.91 (1) onnatuurlijk vinden, en daarom de voorkeur geven aan § 131.92 (2), zullen de volgende constructie wel goedkeuren:

De aanwezigheid van een modaal hulpwerkw. in Z2 maakt de dubbele deletie van O2+E2 hier veel acceptabeler dan in (1). Dit komt omdat zo'n hulpwerkw. een nadere bepaling bij het hoofdwerkw. vormt en aldus de aandacht meer op het predicaat dan op O2 en E2 gelegd wordt. Of concreet bij (3): dát Yvonn het niet durft te vertellen krijgt meer nadruk dan wát ze niet durft te vertellen.

131.94

Deletie van P2 wordt liever vermeden als ook K2 reeds gedeleerd is. Vergelijk de correcte a-zin met de b-variant die hoogstens in vlotte spreektaal getolereerd wordt:

Voor idem, zie § 132.37–49.

131.95

Bekijk het volgende voorbeeld:

De taaluiting in (1) kan voortvloeien uit twee verschillende onderliggende structuren:

In (1′a) is sprake van twee nevengeschikte zinnen die samen een volzin vormen, waarbij K2 en O2 gedeleerd zijn. In (1′b) is sprake van twee nevengeschikte werkw.n die samen een volpredicaat vormen. Dit onderscheid is uitgelegd in § 120.17 (zin + zin) en § 120.24–25 (pred. + pred.).

131.96

Het maakt bij § 131.95 (1) niet uit welke onderliggende structuur we aannemen, want beide structuren zijn semantisch equivalent. Anders wordt het echter als er secundaire bepalingen (bijv. tijdsbepalingen) worden toegevoegd. Bijvoorbeeld:

In (2) refereert lelmo tof alléén aan koldre-tijâ, en refereert hols aan trempe. Er kan hier alleen sprake zijn van twee nevengeschikte zinnen waarbij K2 onder coreferentie met K1, en O2 onder coreferentie met O1, gedeleerd is. Hiervoor geldt structuurschema (2′a). Schema (2′b) is onjuist, omdat twee verschillende addit.bep.n een nevenschikking op predicaatniveau verhinderen:

Uit (2′b) blijkt dat de twee nevengeschikte leden trempe hols en koldre-tijâ lelmo tof geen van beide tot één niveau gerekend kunnen worden, want beide zijn een combinatie van twee aparte zinsdelen, en wel een predicaat + addit.bep. Dit is ongrammaticaal.

131.97

Bekijk nu de ambigue constructie:

Bij (3) zijn twee analyses mogelijk:

1. Lelmo tof refereert aan zowel trempe als koldre-tijâ, waarbij de werkw.n een volpredicaat vormen. Hier kan geen sprake zijn van K2- of O2-deletie, om het simpele feit dat er evenmin sprake is van een Z2.
2. Lelmo tof refereert alleen aan koldre-tijâ, waarbij sprake is van twee nevengeschikte zinnen met K2- en O2-deletie. Nevenschikking op predicaatniveau is hier onmogelijk, en wel om dezelfde reden als bij (2′b) hierboven.

131.98

Voor (3a) resp. (3b) geldt:

Dus alleen bij betekenis (3b) is er sprake van deletie. Dit impliceert dat afwezigheid van deletie altijd leidt tot interpretatie (3b), en interpretatie (3a) uitsluit:

Expliciete uitdrukking van O2 leidt er dus toe dat de tijdsbepaling lelmo tof níét refereert aan het werkw. trempe, ofwel: het "lezen" heeft niet vandaag plaatsgevonden, maar eerder. Voor een verdere analyse van nevenschikkingen wordt verwezen naar § AT.148.

131.99

Ook bij passieven is deletie van twee elementen in Z2 mogelijk. De volgende voorbeelden zijn voornamelijk spreektaal en de structuur in Z2 moet zo begrepen worden dat deze parallel is aan de structuur in Z1. Dit betekent bijvoorbeeld dat zowel Z1 als Z2 een passief moet zijn en dat de volgorde van S, O, E en P in beide zinnen identiek moet zijn (dus beide zinnen hebben neut.tijd, def.tijd of toek.tijd; en beide zinnen hebben óf O óf E als zinskern). Bijvoorbeeld:

131.100

Als Z1 en Z2 verschillende tijden uitdrukken (oftewel: een verschillende constituentenvolgorde hebben), is deletie van twee elementen niet mogelijk. Marginaal kan één element gedeleerd worden, voor zover de relevante constituentenvolgorde nog zichtbaar blijft. Vergelijk (2) uit de vorige paragraaf met:

In Z2 van (2′) drukt de aanwezigheid van het subject pai do achter het predicaat crulelitâ expliciet uit dat het hier om een neut.tijd gaat (contrasterend met de def.tijd in Z1).

131.101

In § 131.19–20 is uitgelegd dat deletie van een object- of echo-kern in een spoorpassief met inversie ongrammaticaal is omdat O of E maar een "zwak kerngevoel" heeft. Dit geldt uiteraard ook als er twee elementen worden gedeleerd. In plaats van (1a) moet (1b) gebruikt worden:

Deletie van blul is in Z2 correct, zoals uitgelegd in § 131.40.

131.102   ad § 131.64   h. Verschillende soorten bijzinnen met den

De volgende gebruiksmogelijkheden van het voegw. den zijn relevant met betrekking tot K2-deletie:

1. om een performatieve bijzin in te leiden (§ 131.103–107)
2. om een bijzin van doel of reden uit te drukken (§ 131.108–110)
3. om een bijzin in te leiden na een tussenvoegsel met een verbale afleiding van een pers.vnw. (§ 131.111–112)

In geval 1. gebruikt het Nederlands meestal het voegw. "dat"; in geval 2. kent het Nederlands een infinitiefcomplement met "om te" of "door te". Een zinskern in een den-bijzin wordt in principe nooit gedeleerd in geval 1., vaak gedeleerd in geval 2., en altijd gedeleerd in geval 3. We zullen alle gevallen nader onderzoeken.

131.103   ad § 131.102   1. Den in een performatieve bijzin

Het begrip "performatief" is behandeld in Hoofdstuk 123 over de grammaticale onderschikkingen. Als den een performatieve bijzin inluidt, is K2-deletie in principe mogelijk. In het algemeen geldt, hoe langer of "zwaarder" de bijzin is, hoe gemakkelijker de deletie gaat. Bij zeer korte bijzinnen komt K2-deletie vooral in de spreektaal voor:

131.104

In oudere literatuur wordt deletie van K2 in een den-bijzin afgekeurd, zeker in verzorgde schrijftaal. Ook Kojen-Pôt (1977) uit zijn bezwaren tegen deze vorm van deletie. In het hedendaagse Spokaans is een dergelijk deletieverbod niet meer te handhaven, omdat de praktijk anders uitpakt. Maar in het hedendaagse Spokaans is deletie wel af te raden indien er ambiguïteit met bijzinnen van doel of reden ontstaat. Dit wordt uitgelegd in § 131.110.

131.105

Sommige werkwoorden worden gevolgd door een performatieve den-zin zonder dat het performatieve aspect duidelijk waarneembaar is. Het kan dan gaan om een plan, neiging, poging of iets dergelijks dat in iemands hoofd speelt. Bij zulke zinnen wordt herhaling van de kern in Z2 als ongrammaticaal beschouwd (b-zinnen). Bijvoorbeeld:

131.106

Merk op dat (1)–(3) eigenlijk het midden houden tussen (i) een volledige performatieve bijzin en (ii) een zin met een doelwerkw. of modaal hulpwerkw., gevolgd door een infinitief:

131.107

Als er achter den in § 131.105 (1)–(3) nóóit een zinskern volgt, zouden vormen als quardere, klate en sterde wel als infinitief beschouwd kunnen gaan worden, zodat den feitelijk een synoniem van beri wordt, met als gevolg dat we in de toekomst zinnen kunnen verwachten als (analoog aan (ii)): Do zecofe beri quardere sener kinur tlokko, Gress trace beri klate Jân en Elsa cûnðiyte beri sterde.
Dentôr-Kurmân heeft in een artikel (1970) de ontwikkeling van de doelwerkw.n geschetst en komt tot de conclusie dat het moderne Spokaans veel meer doelwerkw.n (dus: werkw.n die gevolgd kunnen worden door beri + infinitief) kent dan het Oudspokaans, toen zulke doelwerkw.n nog gevolgd moesten worden door een finiete bijzin (al dan niet met gedeleerde zinskern). De werkw.n zecofe, trace en cûnðiyte lijken de laatste drie werkw.n in het Spokaans te zijn, die bezig zijn om een ontwikkeling naar doelwerkw. door te maken. Dentôr-Kurmân voorspelt dat het voegw. den een volwaardig synoniem zou kunnen gaan worden van de infinitiefmarkeerder beri, maar het lijkt ook goed mogelijk dat beri een vervanger wordt van den, zodra zecofe, trace en cûnðiyte "echte" doelwerkw.n zijn geworden.

131.108   ad § 131.102   2. Den in een bijzin van doel of reden

Een bijzin van doel of reden wordt in het Nederlands prototypisch uitgedrukt met een infinitiefcomplement, beginnend met "om te". Er is altijd sprake van coreferentie tussen het subject in Z1 en het begrepen subject dat bij de infinitief hoort. Voor het Nederlands geldt dat dit begrepen subject onuitgedrukt is. Het Spokaans gebruikt daarentegen een finiete constructie waarin het subject (of algemener: de zinskern) bij voorkeur gedeleerd is. Bijvoorbeeld:

In zin (3) is een passief noodzakelijk omdat K1 (ef sparots) moet corefereren met de gedeleerde K2. Het zijn de dennen die schaduw moeten geven, en niet Lerdu. Vergelijk de onlogische betekenis van de actieve variant:

131.109

Hoewel K2-deletie de voorkeur geniet als K2 per definitie aan K1 refereert (deze coreferentie is vastgelegd in de betekenis van het matrixwerkw.), blijft zo'n deletie in de spreektaal soms achterwege als er na den niet meer dan alleen een predicaat volgt, bijvoorbeeld:

In gebieden waar frequent gebruik wordt gemaakt van clitische pers.vnw.n (Zuid-Liftka, Tigof, Lomky; zie Blok 70.51), worden zulke clitische vormen ook gebruikt in zinnen als (1) en (2), dus:1

131.110

Soms kan een bijzin van doel of reden opgevat worden als een performatieve bijzin. Zie de ambiguïteit in:

In § 123.34 zijn een aantal manieren beschrijven hoe deze ambiguïteit is op te heffen. Hieraan kan nog toegevoegd worden dat voor velen de K2-deletie een duidelijke indicatie is dat alleen betekenis a. bedoeld wordt, terwijl betekenis b. expliciet gemaakt kan worden door K2 uit te drukken:

131.111   ad § 131.102   3. Den na een verbale afleiding van een pers.vnw.

In § 71.14 is behandeld hoe een verbale afleiding van een pers.vnw. kan dienen als tussengevoegde verduidelijking, herhaling, samenvatting of contrast. Na dit tussenvoegsel volgt altijd een bijzin met den of -lira. In deze bijzin is de zinskern verplicht gedeleerd, bijvoorbeeld:

Zie ook § 123.53.

131.112

De traditionele opvatting is dat het geverbaliseerde pers.vnw. gevolgd wordt door een syntactisch ondergeschikte bijzin. In zo'n opvatting is het gerechtvaardigd om aan te nemen dat K2 gedeleerd is, want elke bijzin wordt immers geacht een zinskern te bezitten. In meer recente literatuur (bijv. Jôntiy-Vnor (1993)) wordt de voorkeur gegeven aan een analyse die zegt dat den en -lira in zulke zinnen uitdrukking geven aan een vervolg van de matrixzin, en dat er van een bijzin geen sprake is. Voor (1) is de redenatie dan als volgt: de onderliggende constructie is:

Op de plaats van "Ω" wordt nu een kort zinnetje met een geverbaliseerd pers.vnw. tussengevoegd, met (1′′) als gevolg:

De onderbreking die er nu tussen de kern gress en het predicaat lye is ontstaan, moet als het ware weer ongedaan gemaakt worden door het predicaat expliciet met het voorafgaande deel van de zin te verbinden. Voor deze verbinding wordt dan het voegw. den gebruikt. Er is dus geen sprake van een echte bijzin, en derhalve kan er ook niet gesteld worden dat er een K2 is gedeleerd; er is slechts sprake van het niet-uitdrukken van K2.

Merk op dat er wel meer gevallen zijn dat den een pragmatische verbinding uitdrukt zonder een "echt" voegw. te zijn dat een bijzin inleidt, zoals in:

waarin den een soort verbinding legt met een niet uitgedrukt "ik ben van plan om ...".

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands