Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

126. Deverbalisering √

126.1   Algemeen overzicht

Deverbalisering is een proces waarbij de structuur van een ondergeschikte bijzin zodanig gewijzigd wordt dat deze bijzin zijn verbale karakter kwijtraakt en een nominaal karakter krijgt, en een basiselement (§ 90.1–2) of voorz.bep. (§ 141.101a–101b) van de matrixzin1 wordt. Dit proces heet deverbalisering van de bijzin, en de uitkomst van dit proces zullen we een deverbaliseringsconstructie (deverb.-constructie) noemen.
In enkele gevallen wordt alleen het predicaat door de deverbalisering beïnvloed; alle andere zinsdelen behouden dan hun oorspronkelijke vorm.
Deverb.-constructies vinden we voornamelijk in de schrijftaal – alleen als ze het fundament in een voorz.bep. vormen, zijn ze ook in de spreektaal heel algemeen.

Deverbalisering moet niet verward worden met nominalisatie. Bij deverbalisering gaat het om een verlies van het verbale karakter van een predicaat of de constructie waarin dit predicaat staat. Bij nominalisatie gaat het om een morfologisch proces waarbij een woord, anders dan een subst., in een subst. verandert (zie Hoofdstuk 20 voor voorbeelden). Als we van het werkw. stinde (schrijven) het subst. stindos (geschrift) afleiden, is dat een nominalisatie. Als we van stinde de vorm ÿstindos (het schrijven) afleiden, is dat een deverbalisering: het is in feite nog steeds een werkwoord, maar het treedt op in een constructie met eigenschappen die bij een nominale constituent horen.

126.2

Eerste voorbeeld van het in § 126.1 genoemde proces:

Bij de deverbalisering in b. is de gehele den-bijzin zo getransformeerd, dat deze als object bij zerfe fungeert (vetgedrukte deel).

126.3

Tweede voorbeeld:

Bij de deverbalisering in b. is de gehele den-bijzin zo getransformeerd, dat deze (samen met tukst) als voorz.bep. bij ÿrgyre fungeert (vette deel). Merk op dat het spoor ef, dat in a. nodig is om het voorz. tukst een fundament te geven, in b. achterwege blijft (zie ook § 132.84b).

126.4

Om een zin te deverbaliseren, moeten de volgende stappen ondernomen worden:

1. De zinskern wordt een genitiefbepaling met het suffix -ex (of met -x, indien het te suffigeren woord op twee of meer vocalen eindigt en géén eigennaam is). Het meervoudssuffix -sz wordt gewijzigd in -st indien gevolgd door -ex (zie ook § 60.26). De genitief mag eventueel gevolgd worden door het lidw. ef. Voor de verbale genitief, zie ook § 60.59–61.

2. Basiselementen die geen kern zijn, worden als volgt gemarkeerd: met pai (voor subject), met enn (voor object) of met ón (voor echo); zie § 90.2.

3. Er wordt een deverbaliseringscircumfix rondom het hulpwerkw. of (bij afwezigheid van een hulpwerkw.) het hoofdwerkw. geplaatst. Bij passieve vormen is dit achter de infinitief, maar bij actieve vormen is dit de verkorte wortelstam (§ 82.2–5). De deverbaliseringscircumfixen zijn opgenomen in Blok 126.5.

126.5

Als een werkw. met een r begint wordt deze verdubbeld (dit om te voorkómen dat ÿ- + r als [ÿjer] uitgesproken zal worden; zie § 11.2).

126.5a

Bij een aantal werkwoorden die met ÿ beginnen, is deze klank te beschouwen als het oorspronkelijke prefix ÿ- zoals bedoeld in Blok 126.5. Dit is uitgelegd in § 84.40a. Formeel zouden dergelijke werkwoorden niet nog eens met een prefix voorzien moeten worden, omdat dit als een stapelvorm wordt beschouwd. In de praktijk wordt de historische betekenis van deze begin-ÿ echter genegeerd. Zo kunnen we van het werkwoord ÿpûle (rotzooien; hannesen) twee deverbaliseringsvormen afleiden, het formele ef ÿpûlos en het algemene ef lÿpûlos (het gerotzooi; gehannes).

126.6

Bij de volgende voorbeelden is met betrekking tot de transitiviteit de indeling van § 80.1–11 aangehouden. Let op de morfosyntactische relatie die er bestaat tussen -lije ~ -lijos, en -litâ ~ -litâs.1 De Nederlandse equivalenten voor de gedeverbaliseerde vormen zijn hetzij een infinitiefvorm, hetzij een met ge- gesuffigeerde stamvorm, beide voorafgegaan door het, zoals: lopen > het lopen, het geloop. Dit is een theoretische kwestie want in de praktijk worden Spokaanse deverb.-constructies vrijwel altijd vrijer vertaald.

126.7

De suffixen -lijos en -litâs "bevriezen" de infinitief-e welke aan deze suffixen vooraf gaat. Dit wil zeggen dat de infinitief-e niet veranderd kan worden in een tijdssuffix (-a, -o, -u, -ui), zoals overigens bij suffigering van een infinitief (of: neutrale tijd) wel mogelijk is (Blok 111.21). Vergelijk (a.) de mogelijkheid om het verbale element trempelije in de def.tijd te zetten, met (b.) de onmogelijkheid om dit te doen bij het nominale element ÿtrempelijos:

In het algemeen kan gesteld worden dat deverbalisering elke tijdsmarkering uitsluit (niet alleen de markeringen met een suffix, zoals in b., maar ook die middels de ordening van de basiselementen, zoals besproken in § 126.9).

126.8

Sommige linguïsten (o.m. Kojen-Pôt, 1977) beschouwen de infinitief-e die voorafgaat aan de deverbaliseringssuffixen -lijos en -litâs niet als een "bevroren" infinitief-suffix, maar als een onderdeel van deze deverbaliseringssuffixen, of met andere woorden, Kojen-Pôt en de zijnen gaan uit van een wortelstam welke gesuffigeerd wordt met -elijos resp. -elitâs. Door deze opvatting komt de deverbaliseringssuffigering van passieve werkw.n meer overeen met de deverbaliseringssuffigering van actieve werkw.n, welke immers óók aan de wortelstam plaatsvindt.

126.9

In deverb.-constructies is in principe1 slechts één ordening van basiselementen mogelijk, en wel:

waarbij P_DV staat voor "gedeverbaliseerd predicaat" (circumfigering volgens Blok 126.5). Vergelijk deze ordeningsschema's met die in § 90.4; het zal duidelijk zijn dat deverb.-constructies dankzij deze ene ordening alleen een neutrale tijd kunnen uitdrukken. Ofwel: de definitieve of toekomende tijd die uitgedrukt worden middels een wijziging in de constituentenordening gaan verloren bij deverbalisering. Vergelijk:

De deverb.-constructie die uit (1a) volgt, is identiek aan die welke uit (2a) volgt. Moet een definitieve of toekomende tijd per se behouden blijven, dan is deverbalisering niet mogelijk.

126.10   Zijn pai, enn en ón determinanten of voorzetsels?

Binnen de Spokanistiek is en wordt er veel gediscussieerd over de vraag of de elementen pai, enn en ón in een deverb.-constructie nog wel als "determinanten" (= markeerders voor resp. subject, object en echo) beschouwd moeten worden, of dat ze eerder als "voorzetsels" optreden. Gezien het nominale karakter van het predicaat, en de bijbehorende gen.bep., is er veel voor te zeggen om pai, enn en ón als voorz.s te beschouwen, zodat de met deze elementen gemarkeerde zinsdelen als voorzetselbepalingen optreden. Een indicatie voor de juistheid van deze opvatting is onder meer dat pai, enn en ón in nevengeschikte deverb.-constructies vervangen moeten worden door het dode voorz. âs (zie § 132.150), terwijl zo'n vervanging in de niet-gedeverbaliseerde variant ongrammaticaal is.

126.11

Vergelijk de a-zinnen waarin beide leden van de nevenschikking een identieke determinant bevatten, waarvan de tweede níét door âs vervangen kan worden, met de b-zinnen waarin het tweede identieke element door âs vervangen moet worden, omdat het een voorz. is:

126.12

Een ander argument om pai, enn en ón in deverb.-constructies als voorz.s, en niet als determinanten, te beschouwen, is gebaseerd op het feit dat een basiselement (waarbij bijvoorbeeld enn een determinant is) in een zin alleen van plaats kan veranderen om een andere tijdsvorm uit te drukken, terwijl het naar voren halen van een voorz.bep. wel mogelijk is om een contrast uit te drukken, maar nooit om een andere tijd weer te geven. Vergelijk:

In (1b) drukt het naar voren halen van enn ef letra een def.tijd uit; in (2b) gedraagt enn ef letra zich als elke andere voorz.bep. die naar voren gehaald wordt: er is nu sprake van een contrast, zodanig dat ik bijvoorbeeld niet vaststel dat Tek "de kwitantie" heeft weggegooid, maar (met nadruk) "de BRIEF". Zie § 141.122–130 over de plaats van voorz.bep.n, en § 141.79–88a over het onderscheid tussen pai, enn en ón als determinant en als voorz.

126.13

Ook de volgende twee zinnen geven een indicatie dat enn- en ón-constituenten in een deverb.-constructie als voorz.bep.n beschouwd moeten worden: zin a. is ongrammaticaal, omdat het object áchter de echo staat; dit is in strijd met Blok 90.8. Zin b. is daarentegen correct, omdat er voor voorz.bep.n geen syntactisch bedongen onderlinge volgorde bestaat:1

126.14

In § 141.131–144 wordt vastgesteld dat er ook voor voorz.bep.n een voorkeursordening bestaat, die de semantisch minst gemarkeerde variant uitdrukt. Elke afwijking van deze ordening voegt een extra semantisch/pragmatische component aan de zin toe, meestal een contrastieve. We kunnen stellen dat de schema's in § 126.9 de voorkeursordening binnen een deverb.-constructie weergeven, maar dat semantisch/pragmatische overwegingen variaties in deze ordening kunnen aanbrengen. Echter, in een deverb.-constructie is de neiging om de voorkeursordening te handhaven veel sterker dan bij "gewone" voorz.bep.n. Dit is toe te schrijven aan het feit dat vrijwel elke variatie in de voorkeursordening uitgelokt wordt door pragmatische overwegingen (contrast, emfase), en dat pragmatische verschijnselen typerend voor de spreektaal zijn. Omdat deverb.-constructies typerend voor de schrijftaal zijn zullen spreektaalverschijnselen er niet zo gauw in doordringen.

126.15

Voorz.bep.n zijn geen noodzakelijke constituenten in een zin: zij kunnen gemakkelijk achterwege blijven. Ditzelfde geldt voor de basiselementen in een deverb.-constructie, wat een indicatie is dat zij feitelijk voorz.bep.n zijn. Vergelijk a. waarin het achterwege blijven van een object alleen onder bepaalde voorwaarden gerechtvaardigd is (zie Hoofdstuk 130), terwijl de afwezigheid van een object in b. veel natuurlijker (en dus minder gemarkeerd) is:

Bij a. krijgt men het gevoel dat er iets "ontbreekt" en is men geneigd om te vragen "WAT vertelt Elsa dan?". Daarentegen drukt b. uit dat er sprake is van een situatie waarin Elsa [iets] vertelt, en dat ik het bestaan van die situatie vermoed. Wat Elsa vertelt, is niet relevant en dat dit object ongenoemd blijft, wordt niet als een tekortkoming in de taaluiting opgevat.

126.16

Nog duidelijker wordt het verschil tussen een basiselement in een niet-gedeverbaliseerde constructie en een voorz.bep. in een deverb.-constructie als we kijken naar het subject in een passieve zin. Zin a. is ongrammaticaal (omdat een passief zonder subject altijd het spoor blul moet bevatten; § 91.3–5 en Blok 91.7), terwijl b. correct is:

126.17

Omdat de oorspronkelijke zinskern in een deverb.-constructie veranderd is in een gen.bep., kan ook deze zonder meer weggelaten worden. Vergelijk de ongrammaticaliteit van a. met de geheel correcte constructie in b.:

126.18

Daar het subject in een deverb.-constructie achterwege mag blijven, zowel in de vorm van een pai-constituent (§ 126.16) als in de vorm van een gen.bep. (§ 126.17), zijn de volgende twee zinnen beide correct, en synoniem:

De passieve variant in a. is zeer formele schrijftaal, terwijl b. gewone schrijftaal of formele spreektaal genoemd kan worden.

126.19

Als in een ondergeschikte zin de kern corefereert met de matrixkern, wordt de ondergeschikte kern meestal gedeleerd (zie § 131.9 en § 131.15). Bijvoorbeeld:

Wordt de den-bijzin vervangen door een deverb.-constructie, dan moet de corefererende kern (nu als genitief) altijd uitgedrukt worden. Vergelijk de deletie in a. met de onmogelijkheid tot deletie in b.:

126.20

Merk op dat de genitief eupex in zin b. (vorige paragraaf) geen reflexieve variant kent, zoals een bez.vnw. die kent. Zin (1) is ongrammaticaal indien belt en eup corefereren; bij coreferentie moet belt vervangen worden door sener in (2):

126.21   Nevengeschikte zinskernen

Bestaat een zinskern uit een nevenschikking, dan krijgen beide nevengeschikte elementen een gen.suffix. Bovendien wordt het voegw. ur (en) vervangen door én. Dit gebruik van én is te vergelijken met het gebruik ervan tussen twee nevengeschikte groepen die beide door dezelfde relatieve bijzin bepaald worden (zie § 120.78 voorbeeld III.d). Vergelijk:

126.22   Wederkerend voornaamwoord

Het wed.vnw. sen[a] wordt in een deverb.-constructie door prap vervangen. Dit is behandeld in § 72.29, en daarom volstaan we met enkele voorbeelden:

126.23   Positie en meervoudsmarkering van additieven

Een pred.add., dat normaliter áchter het predicaat staat (§ 40.30), verschijnt in een deverb.-constructie ervóór, omdat het predicaat het karakter van een subst. heeft gekregen, met als gevolg dat het pred.add. nu een attr.add. is geworden (§ 40.5):

Zie ook het laatste voorbeeld in de vorige paragraaf.

126.24

Merk op dat ook pred.add.n CAT. III (d.w.z. add.n die slechts predicatief kunnen optreden; zie § 40.74) bij deverb.-constructies vóór het predicaat komen:

Ondanks het feit dat add.n CAT. III bij "normale" substantieven niet een attributieve functie kunnen hebben, lijkt dit bij gedeverbaliseerde werkw.n wel te kunnen (maar dat zijn dan ook geen "normale" substantieven). Sommige grammatici verwerpen de stelling dat add.n CAT. III als attr.add. optreden en gaan ervan uit dat er slechts van transportatie sprake is, oftewel: een pred.add. dat normaliter áchter het werkw. staat, komt er nu vóór staan (zonder dat het in een attr.add. verandert). Dit is uitgelegd in § 40.76.

126.25

In § 42.4 is uiteengezet dat pred.add.n op -iy en -lira het suffix -m krijgen indien er sprake is van een intern meervoud. Omdat een pred.add. bij deverbalisering een attr.add. wordt (zie vorige paragrafen), en het gedeverbaliseerde predicaat als enkelvoudig beschouwd wordt, verdwijnt het suffix -m. Merk op dat het in een niet-gedeverbaliseerde constructie de meervoudige zinskern is, die de meervoudsmarkering van het pred.add. uitlokt, terwijl het in een deverb.-constructie het predicaat is dat de enkelvoudige markering (= géén markering) van het attr.add. uitlokt (er is geen zinskern in een deverb.-constructie, want deze is een genitief geworden). Vergelijk:

126.26

Op dezelfde wijze als in de vorige paragraaf besproken, verdwijnt de markering voor het externe meervoud bij pred.add.n (zie ook § 42.16):

126.27

Een subj.add. dat evenals een pred.add. áchter het predicaat staat (§ 40.8), verschijnt bij deverbalisering vóór het predicaat. Wat dit betreft is er dus geen verschil met het gedrag van pred.add.n zoals beschreven in § 126.23–24. Subj.add.n gaan meestal samen met een koppelwerkw. Bijvoorbeeld:

126.28

Subj.add.n die bij deverbalisering vóór het predicaat verschijnen, verliezen hun eventuele meervoudssuffix. Wat dit betreft is er dus geen verschil met het gedrag van pred.add.n die bij deverbalisering een attr.add. worden (§ 126.25–26):

126.29

Subj.add.n mogen voorafgegaan worden door de determinant lo (§ 40.13), tenzij ze d.m.v. de koppelwerkw.n melde, pónze of tinde aan het subject zijn verbonden (§ 40.16). Een subj.add. dat gemarkeerd is met lo, mag ook achter een gedeverbaliseerd predicaat blijven staan:

126.30

Subj.add.n die met lo gemarkeerd zijn, en bij deverbalisering achter het predicaat blijven staan, mogen hun eventuele meervoudssuffix behouden, maar dit mag ook (evenals bij subj.add.n die voor het predicaat terecht komen (§ 126.28)) gedeleerd worden:

Omdat in niet-gedeverbaliseerde constructies het suffix -n verplicht is, blijft dit suffix na deverbalisering het liefst behouden. Het optionele karakter van -[e]s zorgt ervoor dat dit suffix na deverbalisering het liefst gedeleerd wordt.

126.31

Een obj.add. staat altijd onmiddellijk achter het object, gemarkeerd met lo (zie § 40.19). Deze positie blijft na deverbalisering gehandhaafd. Vergelijk:

126.32

Na deverbalisering behouden obj.add.n hun eventuele meervoudssuffix -n, maar het suffix -[e]s is zowel voor als na de deverbalisering optioneel:

126.33

In § 42.6 is uitgelegd hoe het suffix -m (en niet -n) gebruikt wordt bij attr.add.n op -iy of -lira, als ze een bepaling vormen bij de genitief van een intern meervoudig subst. Deze -n/-m wisseling vindt ook plaats bij de gen.-constructies die door deverbalisering ontstaan. Vergelijk:

126.34   Relatieve bijzinnen

Een deverb.-constructie kan in zijn geheel fungeren als antecedent bij een betr.vnw. Omdat zo'n constructie beschouwd wordt als behorend tot de categorie ABSTRACT, moet als betr.vnw. sem (Blok 124.3) gekozen worden.1 Eventueel mag de bijzin ook met -lira gevormd worden (zie § 124.46). Bijvoorbeeld:

Merk op dat de relatieve bijzinnen refereren aan de gehele (vette) deverb.-constructie, dus aan een complete situatie waarbij alle elementen uit die constructie betrokken zijn. De determinant ki in (2a) moet daarom vóór het eerste element van de deverb.-constructie staan (bij de -lira-bijzin in (2b) blijft ki achterwege).

126.35

Een relatieve bijzin kan nooit refereren aan slechts één element uit de deverb.-constructie, zoals in (3a) geïllustreerd wordt:

Willen we de bijzin té meldo fes ef feldariy laten refereren aan ef smurf, dan moet de deverb.-constructie teruggebracht worden tot een den-bijzin:

126.36   Onderschikking van deverb.-constructies

Het is mogelijk om twee deverb.-constructies onderschikkend in één volzin onder te brengen, zoals in c.:

Omdat een enkelvoudige deverb.-constructie voornamelijk schrijftaal is, wekt het geen verbazing dat een zin als c. uitsluitend in de geschreven taal aangetroffen zal worden. Overigens worden dergelijke aan elkaar ondergeschikte deverb.-constructies als in c. door velen afgekeurd. Vergelijk ook de twijfelachtigheid van zinnen met twee aan elkaar ondergeschikte -lira-constructies, als in (zie § 100.67a):

126.37

Zin b. hierboven is een voorbeeld van een deverb.-constructie die deel uitmaakt van een onderschikking, wat correct is. Daarentegen is een onderschikking die deel uitmaakt van een deverb.-constructie ongrammaticaal:

Variant a. is fout omdat deze de indruk geeft dat de den-bijzin een bepaling is bij ÿrðaage, terwijl deze in werkelijkheid bij tiffe/ÿtiffos hoort.1
Variant b. is in zoverre semantisch correct dat de den-bijzin inderdaad als bepaling bij ÿtiffos staat, maar de syntactische fout is hier dat de den-bijzin de onderstreepte matrixzin heeft opengebroken.2

126.38   Ambigue voorzetselbepalingen

Na deverbalisering is het soms niet duidelijk of een voorz.bep. bij de matrixzin hoort, dan wel bij de deverb.-constructie. Zin a. bijvoorbeeld kan afgeleid zijn van zowel b. als c.:

126.39

In a. kan fes ef mirrôr dus opgevat worden als een plaatsbepaling bij gress zerfe doex ef lûmaros enn ef nin, of als een plaatsbepaling bij het vetgedrukte deel. In dit laatste geval is fes ef mirrôr dus een deel van het object dat bij zerfe hoort. Geldt lezing b. dan kan a. gedisambigueerd worden door de plaatsbepaling geheel vooraan te zetten (d.); geldt lezing c., dan kan de plaatsbepaling binnen het bereik van het object vóór enn ef 'nin geplaatst worden (e.):

Merk op dat e. acceptabel is omdat enn als voorz., en niet als determinant, beschouwd wordt (§ 126.10–13). Voorz.bep.n kunnen immers op verschillende manieren onderling gerangschikt worden. Merk verder op dat zowel d. als e. gemarkeerd is: de bijzondere positie van fes ef mirrôr drukt een contrast of emfase uit.

126.40   Modale hulpwerkwoorden en doelwerkwoorden

Hoofdwerkw. en hulpwerkw. vormen bij de deverbalisering dikwijls een scheid.samst. waarbij het hulpwerkw., in gedeverbaliseerde vorm, het basiselement vormt.1 Bijvoorbeeld:

126.41

In wat formelere (schrijf)taal kan een scheid.samst. achterwege blijven en staat het gedeverbaliseerde hulpwerkw./doelwerkw. vóór de beri-infinitief.1 Vergelijk:

Zie ook § 110.26.

126.42

De b-zinnen in de vorige paragraaf verraden dat het gedeverbaliseerde werkw. het karakter van een echt subst. heeft gekregen. Dat woorden als ÿbladidos in (1b), ÿprobaros in (2b) en ÿhurtiyros in (3b) slechts het karakter van een echt subst. hebben, maar het niet voor 100% zijn, blijkt uit het feit dat er nog steeds een infinitiefcomplement met beri kan volgen. Dit is bij een zuiver subst. onmogelijk, vergelijk de b-zinnen met:

waarin bladidos en probaros abstracte subst.n zijn, en hurtiyo concreet is.1

126.43

Merk op dat er bij hulpwerkw.-constructies sprake is van een gescheiden suffigering: het hoofdwerkw. behoudt -lije resp. -litâ, en het hulpwerkw. krijgt -os. Vergelijk:

126.44

In constructies met een positioneel werkw. wordt bij deverbalisering alleen het handelingswerkw. gedeverbaliseerd, en blijft het posit.werkw. ongewijzigd:

Zie verder § 81.58–69.

126.45   Koppelwerkwoorden

Als een koppelwerkw. (Hoofdstuk 102) gevolgd wordt door een subst. (of eigennaam) in de hoedanigheid van pred.comp. (§ 102.3), wordt deverbalisering tegenwoordig in het algemeen goedgekeurd:

Dergelijke constructies golden tot omstreeks 1950 nog als grammaticaal twijfelachtig, met name bij het koppelwerkw. melde. Zie hiervoor de analyse in Jôntiy-Vnor (1996).

126.46

Subst.n die niet nader bepaald worden door een lidw. (zie § 102.2) hebben meer het karakter van een add., en in dat geval is deverbalisering ook in het hedendaags Spokaans (nog) niet goed mogelijk:

Zie ook § 102.6 waarin besproken wordt dat dit soort constructies evenmin een passief kennen.

126.47

Deverbalisering is niet correct indien het koppelwerkw. pónze gevolgd wordt door syliy (§ 102.15–17):

126.48   In welk soort constituenten kan een deverb.-constructie voorkomen?

Een deverb.-constructie kan in de volgende soorten constituenten voorkomen:

1. als matrixobject (§ 126.49–56)
2. als matrixsubject (§ 126.57–59)
3. als matrixecho (§ 126.60)
4. als fundament in voorz.bep. (§ 126.61–63)
5. ter vervanging van bep.aank.vnw. (§ 126.64–72)
6. ter vervanging van infinitieven na doelwerkw.n (§ 126.73–76)
7. na kaltrosqunn (vanwege) (§ 126.77)
8. in idiomatische uitdrukkingen (§ 126.78)

Deze 8 gevallen worden in de volgende paragrafen behandeld.

126.49   ad § 126.48   1. Deverb.-constructie als matrixobject

126.50

Omdat een deverb.-constructie als "echt" object op matrixniveau optreedt, is er een passivisering mogelijk, zodanig dat dit object de zinskern wordt. Zulke passieven zijn in geschreven taal heel correct, mits de constructie niet al te gecompliceerd is. Zin (1b) is goed, maar (2b) doet nogal geforceerd aan, tenzij deze dient als (ietwat omslachtig) antwoord op de vraag "Wat hoor jij elke dag?":

In de spreektaal zijn dergelijke passieven zeer ongebruikelijk (maar dat zijn gedeverbaliseerde constructies toch al enigszins).

126.51

Sommige werkw.n vereisen een object in de resultatieve vorm (zie § 62.17).
Als het object bestaat uit een deverb.-constructie, is het niet mogelijk om deze resultatief morfologisch te markeren (zie ook § 61.33). Vergelijk:

In a. staat de resultatief merfot (van merfos (leugen)). Zo'n resultatiefmarkering is niet mogelijk in (b.) de den-bijzin, of in (c.) de hieruit voortkomende deverb.-constructie (*ÿmerfot).

126.52

Vergelijk ook:

In a. staat de resultatief lajetot (van lajetos (scheldpartij)); in c. is een resultatief van ÿlajetos (*ÿlajetot) niet mogelijk.

126.53

Verscheidene linguïsten echter houden vol dat een gedeverbaliseerd werkw. niets anders is dan een abstr.subst. Ook in dat geval valt het ontbreken van een (gemarkeerde) res.vorm te verklaren, want in § 61.32 b. is geconstateerd dat de resultatief van een abstr.subst. op -os nooit gemarkeerd is.
Formeel dient echter een onderscheid tussen beide opvattingen gemaakt te worden, want als we een gedeverbaliseerd werkw. beschouwen als een bijzondere werkw.-vorm, dan geldt: een gedeverbaliseerd werkw. kent geen res.vorm. Als we zo'n werkw. beschouwen als een abstr.subst. dan geldt: een gedeverbaliseerd werkw. heeft een ongemarkeerde res.vorm.
Gevers toont in zijn artikel "Nominalization of Spocanian verbs"1 (1979) aan dat het verloop van diverse theoretische taalbeschouwingen beïnvloed wordt door de keuze tussen de noties "ongemarkeerde res." en "geen res.".2

126.54

Een deverb.-constructie kan uiteraard alleen als matrixobject fungeren, als het matrixwerkw. transitief is. De volgende den-bijzinnen zijn daarom niet in een deverb.-constructie te veranderen:

126.55

Het bijzondere van deverb.-constructies is dat zij ook kunnen fungeren als object bij semtrans.werkw.n. In § 80.3 is uitgelegd dat semtrans.werkw.n alleen een "leeg object" bij zich kunnen hebben. Deze bewering moet feitelijk zo gelezen worden dat semtrans.werkw.n "onechte objecten" bij zich kunnen hebben. Hoewel in dit hoofdstuk herhaaldelijk blijkt dat deverb.-constructies beschouwd moeten worden als "echte" objecten, zijn ze dat in historisch opzicht niet. Oorspronkelijk waren deverb.-constructies een soort "semi-objecten" die niet in staat waren om deel te nemen aan typische object-processen als kerntoekenning, inversie (om een def.tijd uit te drukken), enzovoort. Deze halfslachtige status maakte deverb.-constructies echter wel geschikt om als "onecht" object bij semtrans.werkw.n op te treden. In de loop der eeuwen hebben zulke deverb.-constructies zich tot "echte" objecten ontwikkeld, maar de mogelijkheid om met semtrans.werkw.n te combineren, hebben zij nooit verloren.

126.56

Bijvoorbeeld:

126.57   ad § 126.48   2. Deverb.-constructie als matrixsubject

Indien er in een matrixzin een "echt" subject ontbreekt, is deverbalisering een geschikt middel om een subject te creëren: een gedeverbaliseerde den-bijzin heeft immers het karakter van een basiselement, dat in staat is om een subjectspoor te vervangen:

126.58

Als een deverb.-constructie optreedt als subject bij een trans.werkw., is er een passivisering mogelijk, zodanig dat het object de kern wordt. Ook nu geldt weer dat zo'n passivisering bij een gecompliceerde constructie geforceerd aandoet (vgl. § 126.50):

De laatste voorbeeldzin met de twee "in elkaar geschoven" passieven is stilistisch niet erg fraai, en kan daarom beter vermeden worden.

126.59

Vergelijk de deverb.-constructie in a. (herhaling van (1) uit de vorige paragraaf) met de den-bijzin in b.:

Terwijl a. een geheel correcte passivisering is, is de variant met de den-bijzin vreemd. Dit is toe te schrijven aan het feit dat de determinant pai doet vermoeden dat er een subject zonder kernfunctie aanwezig is. Zo'n subject is in a. in de vorm van een deverb.-constructie inderdaad aanwezig, maar in b. staat een perf.bijzin, die nooit als "echt" subject kan optreden. Vandaar dat pai in b. een "dummy"-fundament heeft in de vorm van het vetgedrukte ef. Dit betekent dat pai hier als een voorz. (en niet als een determinant) behandeld is, want (i) alleen bij voorz.s is een dummyfundament mogelijk als er een echt fundament ontbreekt, en (ii) een determinant kan nooit in een zin verschijnen als er geen element is dat "gedetermineerd" moet worden (en zo'n element is er niet, want anders zou ef niet kunnen verschijnen). Het feit dat pai in b. behandeld wordt alsof het een voorz. is, verklaart het vreemde, zo niet ongrammaticale, van b. Daarom wordt de voorkeur aan a. gegeven. Zie ook § 132.84a voor dergelijke dummyfundamenten.

126.60   ad § 126.48   3. Deverb.-constructie als matrixecho

Zin a. is om precies dezelfde redenen vreemd als b. in § 126.59, namelijk dat een determinant behandeld wordt alsof het een voorz. is. Om zo'n verkeerde behandeling te vermijden, moet dus het vetgedrukte spoor ef in a. verdwijnen, en dat kan alleen als er een "echte" echo verschijnt, die de aanwezigheid van de markeerder ón rechtvaardigt. Dit is het geval in b.1 Zie ook § 132.84a voor dergelijke dummyfundamenten.
Merk op dat niet alle verschijningen van ón wijzen op een determinant. In § 90.25–31 is behandeld in welke gevallen ón als voorzetsel beschouwd moet worden. Als ón een voorz. is, kan het natuurlijk zonder problemen een dummyfundament in de vorm van ef bij zich hebben. Zie hiervoor de volgende paragrafen.

126.61   ad § 126.48   4. Deverb.-constructie als fundament in voorz.bep.

Vergelijk de a-zinnen met de vette dummy als voorz.-fundament, met de b-zinnen waarin de gehele deverb.-constructie het fundament vormt:

Terwijl zin a. in § 126.60 vreemd is, is a. hieronder correct, want nu treedt ón op als voorz., zodat het (vette) dummyfundament ef gerechtvaardigd is.1

126.62

Een deverb.-constructie als fundament in een voorz.bep. wordt wel gebruikt bij zogenoemde tekstcohesie, wat wil zeggen dat er eerst een Stand van Zaken (SvZ) met betrekking tot een werkw. geïntroduceerd wordt, waarna aan deze SvZ gerefereerd wordt door de gedeverbaliseerde vorm van dit werkw. (zie ook § 110.3 voor de definitie van SvZ). Bijvoorbeeld:

De deverb.-constructie ûqu ef laxos is feitelijk een elliptische vorm van:

De bezwaren van de bewoners beperken zich dus tot het omhakken van de eiken in de Kerklaan. Ze hebben geen bezwaren als er andere bomen (in andere straten) worden omgehakt. Vergelijk (1) nu met (2):

In (2) refereert axe-ÿrôms (hakwerkzaamheden) aan een hak-handeling in het algemeen. Dus in (2) wordt beweerd: welke boom de gemeente ook omhakt, en waar dit ook gebeurt, de bewoners zijn ertegen.

126.63

Nog een voorbeeld van tekstcohesie:

Met de gedeverbaliseerde vorm ÿdefôliyelijos wordt gerefereerd aan de gehele voorafgaande beschreven Stand van Zaken. In bovenstaand voorbeeld wordt bovendien geïllustreerd hoe een den-bijzin ook een deverb.-constructie kan bevatten (en dus niet alleen vervangen hoeft te worden door een deverb.-constructie).1

126.64   ad § 126.48   5. Deverb.-constructie ter vervanging van bep.aank.vnw.

Bijzinnen (met een betr.vnw.) die volgen op een matrixzin waarin het bep.aank.vnw. nem (degene [die]; datgene [wat]) voorkomt, kunnen soms gedeverbaliseerd worden, en wel zodanig dat de gedeverbaliseerde bijzin verschijnt op de plaats van het bep.aank.vnw. Omdat dit bep.aank.vnw. in de deverb.-constructie verdwenen is, moet het betr.vnw. in de bijzin (dat corefereert met het bep.aank.vnw.) door een pers.vnw. of zelfst.vnw. vervangen worden. Bijvoorbeeld:

Hoewel het object bij idequppe in b. grammaticaal gezien het onderstreepte stusex ef ÿcÿrtiros enn gress is, wordt semantisch gezien de referent van het vette stus[ex] als object beschouwd.
Merk op dat het onmogelijk is om in een deverb.-constructie een tijdsvorm uit te drukken (uitgelegd in § 126.9). In b. kunnen we dus niet zien of diegene mij geholpen heeft, nu helpt of zal helpen. Is de uitdrukking van tijd niet uit de context te halen en moet de tijd expliciet worden uitgedrukt, dan is een deverb.-constructie niet mogelijk en moeten we kiezen voor variant a.
Bep.aank.vnw.n worden uitgebreid behandeld in § 73.13–23.

126.65

Omdat noch nem noch té in a. voor een geslacht gemarkeerd is, kan "degene" in a. aan zowel een mn. als een vr. entiteit refereren (er bestaan geen geslachtsgemarkeerde varianten van nem en té). In de gedeverbaliseerde variant b. hebben de geslachtsonafhankelijke vormen té en nem plaatsgemaakt voor het eveneens geslachtsonafhankelijke zelfst.vnw. stus. Omdat degene die taaluiting b. produceert waarschijnlijk wel bekend is met de persoon die geholpen heeft, ligt het meer voor de hand om in b. niet stusex te gebruiken, maar een geslachtsgemarkeerd pers.vnw. als doex (van hem) of eupex (van haar).1

126.66

Nem hoeft niet per se een object te zijn, het kan ook als een echo of een fundament in een voorz.bep. optreden. In zin a. is nem een echo, in b. een fundament:

126.67

Indien nem als zinskern optreedt, kan de bijzin soms gedeverbaliseerd worden en op de plaats van het bep.aank.vnw. verschijnen; dit geldt echter als zeer ambtelijke schrijftaal en wordt in het algemeen als weinig grammaticaal ervaren:

De twijfelachtige grammaticaliteit is onder meer te verklaren door aan te nemen dat er in (1a) en (2a) geen sprake is van "echte" relatieve bijzinnen met een betr.vnw., maar van zinnen met een pers.vnw. of een zelfst.vnw. Alleen als nem géén zinskern is, is er sprake van echte relatieve bijzinnen met een betr.vnw.
Merk op dat in (1b) en (2b) het grammaticale subject bij paine resp. idequppe de gehele onderstreepte constructie is, terwijl het semantische subject alleen het vette stus[ex] resp. do[ex] is.

126.68

Wat in de vorige paragraaf gezegd is, geldt in nog sterkere mate voor nem als kern in een passieve zin, bijvoorbeeld:

Dergelijke constructies dienen vermeden te worden.

126.69

In § 126.64 voorbeeld b. vereist het werkw. idequppe een object dat verwijst naar een persoon (die dus "belazerd" kan worden). Omdat dit alleen het vette stusex kan zijn (en niet de gehele onderstreepte deverb.-constructie) wordt b. begrepen als een variant van a., dus als vervanger van een constructie met een bep.aank.vnw. Vergelijk dit met een zin waarbij niet alleen het vette subject maar ook de gehele onderstreepte deverb.-constructie in semantisch opzicht begrepen kan worden als een object bij het matrixwerkw.:

Zin (1) is niet alleen de gedeverbaliseerde variant van (2a), maar ook van (2b):

Omdat het deverbaliseringsproces bij den-bijzinnen als (2b) algemener is dan dat bij nem-constructies als (2a), zullen de meeste Spokaniërs zin (1) opvatten als een variant van (2b) (dus betekenis (1) ii.). Pas als zoiets op semantische gronden onmogelijk is, zullen zij aan een variant van een nem-constructie denken (zoals bij a. en b. in § 126.64).

126.70

Ook de volgende deverbalisering is ambigu:

want deze kan afgeleid zijn van zowel (4a) als (4b):

Omdat zinnen waarin nem als zinskern optreedt, niet goed vervangen kunnen worden door een deverb.-constructie (zie § 126.67), en het meer voor de hand ligt dat een deverb.-constructie een den-bijzin vervangt (zie § 126.69), zal zin (3) bij voorkeur geïnterpreteerd worden met betekenis (4a).

126.71

Vergelijk ook de volgende twee deverb.-constructies:

De meest voor de hand liggende interpretatie van a. is vertaling i., omdat a. de gedeverbaliseerde variant van c1. kan zijn, maar niet van c2.:

De meest voor de hand liggende interpretatie van b. is vertaling ii., omdat b. de gedeverbaliseerde variant van d2. kan zijn, maar niet van d1.:

Zin c2. is ongrammaticaal omdat de den-bijzin vereist dat het matrixwerkw. performatief is (zie Hoofdstuk 125); zin d1. is (zo goed als) ongrammaticaal omdat "ontkennen" een performatief werkw. is, en zich dus nauwelijks laat combineren met een object "waarnaar men kan vragen".

126.72

In alle gevallen geldt dat een zin met het bep.aank.vnw. nem het beste vervangen kan worden door een deverb.-constructie als de zin redelijk eenvoudig is. Zinnen met veel extra bepalingen, passieve zinnen of zinnen die zelf al ondergeschikt zijn, worden liever niet vervangen. Bijvoorbeeld:

Variant (1b) is niet grammaticaal omdat nem als kern in een passieve zin staat en de bijzin bovendien de bepaling lo serio bevat, die in de onderstreepte deverb.-constructie op een vreemde manier ertussen is "gepropt".
Variant (2b) is niet grammaticaal omdat de matrixzin met nem tegelijkertijd als ondergeschikte den-bijzin fungeert. Bovendien is er geen logische positie voor de voorz.bep. furt ef polišo beschikbaar; de bepaling hoort bij publisera, maar staat er erg ver vandaan omdat de onderstreepte deverb.-constructie op de objectpositie direct achter publisera moet staan.

126.73   ad § 126.48   6. Deverb.-constructies ter vervanging van infinitieven na

doelwerkwoorden

Een bijzonder soort van deverbalisering komt voor bij constructies met een doelwerkw. (Blok 81.9). Voorwaarde is dan wel dat dit doelwerkw. tevens als transitief hoofdwerkw. (zoals luste in (1)) kan optreden, dan wel als semi-transitief hoofdwerkw. (zoals finne in (2)) – anders kan de deverb.-constructie niet als object bij dit werkw. fungeren, zie § 126.54–56). Vergelijk:

Merk op dat semtrans.werkw.n per definitie níét gecombineerd kunnen worden met een object, dus dat er bij deze gedeverbaliseerde constructies sprake is van een bijzondere situatie. Zie ook § 80.3 voor de eigenschappen van semtrans.werkw.n.
Vergelijk ook voorbeeld (1) in § 126.41 waarin (3a) in zijn geheel getransformeerd is tot een deverb.-constructie.

126.74

De deverbaliseringen in de tijd-neutrale b-zinnen van de vorige paragraaf zijn weinig gebruikelijk, maar in een definitieve of toekomende tijd is zo'n deverbalisering veel algemener, omdat hiermee de desbetreffende tijd kan worden uitgedrukt. Het gedeverbaliseerde element treedt immers als object op. Vergelijk (2b) met:

Zin (2′b) is een variant van

126.75

Met name bij intransitieve hoofdwerkw.n is zo'n deverbalisering handig om de def.tijd uit te drukken, want een alternatief als (4) bestaat dan niet:

126.76

Deverbaliseringen als bedoeld in de vorige drie paragrafen kunnen ook gepassiviseerd worden:

126.77   ad § 126.48   7. Deverb.-constructies na kaltrosqunn

Kaltrosqunn (vanwege) kan gevolgd worden door een deverb.-constructie mits deze heel kort is (zowel spreek- als schrijftaal). Zin (1) is correct, maar in (2) is de deverb.-constructie al zo complex dat deze weinig acceptabel is, met name in de spreektaal (zie ook § 122.98):

126.78   ad § 126.48   8. Deverb.-constructies in idiomatische uitdrukkingen

In verscheidene idiomatische uitdrukkingen kan (of moet) een deverb.-constructie gebruikt worden, bijvoorbeeld:

126.79   Allectief prefix

In een aantal gevallen hebben woorden met ÿ--os en l--os het karakter van een "echt" subst. gekregen, waarbij de prefixen ÿ- en l- allectief zijn geworden (d.w.z. niet meer als prefix fungeren). Van dergelijke subst.n kan weer een werkw. of add. zijn afgeleid, zodanig dat de vorm zónder prefix ÿ- of l- archaïsch of poëtisch is geworden, bijvoorbeeld:

126.80   Verschillende gen.-constructies

Let op het verschil tussen het gen.suffix -ex om een bijzin te deverbaliseren en andere gen.suffixen zoals genoemd in Blok 60.58.
We verwijzen ook naar § 60.61, vergelijk de genitief de een voorz.bep. vervangt, met de deverbalisering van een bijzin:

In a. ligt de nadruk niet zozeer op de eigenlijke handeling van het "martelen", als wel op een gebeurtenis of situatie waarin "martelen" een belangrijke rol speelt. Stel dat het martelen gepaard gaat met een heel ritueel, waarbij de slaven eerst een schavot op geleid worden, Uder zich in een zwart gewaad met capuchon hult, er trompetgeschal klinkt, enzovoort.1 Ook als de feitelijke "martel"handeling nog niet begonnen is, is zin a. een adequate uitspraak. De zinnen b. en c. drukken uit dat de feitelijke "martel"handeling aan de gang is, waar hij van geniet.

126.81   Samenstellingen met -os-deverbaliseringen

Deverb.-constructies kunnen soms in een scheid.samst. voorkomen, zodanig dat een object of andere constituent het linker deel van de samst. wordt. Vergelijk:

126.82

In § 101.27a is besproken hoe bijgestelde volt.dw.n die gecombineerd zijn met een voorz.bep., soms vervangen kunnen worden door een samengesteld subst. dat met -os is afgeleid van het werkw. waar ook het volt.dw. bij hoort. Bijvoorbeeld:

126.83

Vergelijk nu de volgende constructies:

126.84

In (1) staat een "echte" deverbalisering, gevormd met het circumfix l--os, waarbij -os achter de verkorte wortelstam verschijnt (zie § 82.5–8).
In (2) staat een "echte" nominalisatie, leidend tot een subst. dat gevormd is met het suffix -os, zoals besproken in Blok 20.28. Nu staat -os achter de gewone wortelstam.
In (3a) staat een nominalisatie die aan (1) herinnert. Deze zin is feitelijk afgeleid van:

Vergelijk voorbeeld (2) uit § 126.82. Variant (3b) is feitelijk een contaminatie van een deverbalisering à la zin (1) met een nominalisatie à la zin (2). Dit wordt beschouwd als typisch spreektaal.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands