Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

102. Koppelwerkwoorden √

102.1   Algemeen

Het begrip koppelwerkwoord wordt in de Spokaanse grammatica op semantische gronden gedefinieerd: een werkwoord wordt "koppelwerkwoord" genoemd als het gevolgd kan worden door een "aanvulling", die een eigenschap uitdrukt die aan het subject toegekend is, wordt of blijft. Deze "aanvulling" wordt predicatief complement (pred.comp.) genoemd, en kan bestaan uit:

1. een substantief
2. een eigennaam
3. een voornaamwoord
4. een additief1
5. een voorzetselbepaling
6. een rangtelwoord2

De gevallen 1., 2. en 3. worden soms samengevat met de omschrijving "substantief of substantief-vervangende constructie".

102.2

Voorbeelden (het pred.comp. is vetgedrukt):

1. Substantief:

2. Eigennaam:

3. Voornaamwoord:

4. Additief:

5. Voorzetselbepaling (zie ook Hoofdstuk 140):

6. Rangtelwoord (zie ook § 50.18 en § 170.50):

102.3

Voor talen als het Nederlands of Engels wordt aangenomen dat er primair een semantische relatie tussen het subject en het complement bestaat. Omdat deze talen vereisen dat zulke relaties altijd op verbale wijze moeten worden uitgedrukt, is toevoeging van een koppelwerkw. noodzakelijk. Dit koppelwerkw. heeft zelf geen semantische inhoud, maar lijkt voornamelijk als "tempus- en aspect-drager" te fungeren. Dit kan als volgt gesymboliseerd worden:

waarbij «» de schakel is in de vorm van koppelwerkw. In het Spokaans heeft een koppelwerkw. meer het karakter van een hoofdwerkwoord1 (en omgekeerd kunnen veel hoofdwerkw.n een koppel-karakter krijgen). In Da Costa (1990) is voorgesteld om de verhouding in het Spokaans als volgt te symboliseren:

wat zoveel wil zeggen als: "er is een koppelend element dat een bepaalde situatie uitdrukt, en in deze situatie spelen de zinskern en het complement de hoofdrol".
Het koppelwerkw. heeft in deze benadering een semantische inhoud, maar is niet per se de tempus/aspect-drager (zo wordt tijd immers primair in de woordvolgorde uitgedrukt, en niet in de verbale morfologie).
We zullen deze theoretische achtergronden hier verder laten rusten en ons concentreren op de meer praktische kant van het gebruik van koppelwerkw.n.

102.4

Constructies met koppelwerkw.n onderscheiden zich in enkele syntactische opzichten van constructies met hoofdwerkw.n. De voornaamste verschillen zijn:

1. Het additief (dat als pred.comp. optreedt) kan níét met lo gemarkeerd worden (voor lo, zie ook § 40.12–18). Vergelijk (Hw = hoofdwerkw.; Kw = koppelwerkw.):

   Ef vildul leldeHw lo lutt.	De boom groeit krom.
   * Ef vildul meldeKw lo lutt.	De boom is krom.
   * Petriy pónzeKw lo kinur.	Petriy wordt ziek.

   Het gebruik van lo wordt nader behandeld in § 102.51–53.

2. Het substantief (dat als pred.comp. optreedt) kan dikwijls zonder lidwoord verschijnen.1 Vergelijk:

   * Yvonn tiffeHw otÿ.	(lett. "Yvonn kent verpleegster")
   Yvonn tinkereKw otÿ.	Yvonn wordt verpleegster.

3. De voorz.bep. (die als pred.comp. optreedt) kan niet of nauwelijks vooraan de zin staan.2 Vergelijk:

   Kaf ef ferdu ef mimpit meldeHw .	Op de stoel ligt het boek.
   ?* Rifo Elsa ef mimpit meldeKw .	Van Elsa is het boek.

   Indien melde als hoofdwerkw. fungeert, kan het vervangen worden door prap wâfersence (zich bevinden): Kaf ef ferdu ef mimpit sen wâfersence.
   Zie ook § 102.10.

102.5

In tegenstelling tot een Nederlands "naamwoordelijk deel van het gezegde" kan een Spokaans pred.comp. (mits een substantief of subst.-vervangend element) zich gedragen als een "echt object", in die zin dat de kernfunctie eraan toegekend kan worden (dus: een koppelwerkw. is mogelijk in een passiefconstructie). Vergelijk de actieve vorm in a. met de passieve variant in b.:

Dergelijke passiefvormen in een antwoord worden besproken in § 92.5–9.

102.6

Passivisering van een koppelwerkw.-constructie is minder acceptabel indien het pred.comp. zonder lidwoord wordt gebruikt, zoals bij beroepsaanduidingen mogelijk is. Vergelijk:

Kennelijk wordt zo'n lidwoordloos pred.comp. te weinig als "substantief" (en te veel als eigenschap-uitdrukkend "additief"?) gevoeld om kerntoekenning hieraan acceptabel te maken.

102.7

De mogelijkheid om een pred.comp. als zinskern te laten fungeren (zie hierboven), betekent nog niet dat een pred.comp. geheel identiek is aan een "echt" object. (in dat geval zou de term pred.comp. ook niet nodig geweest zijn).
Een pred.comp. onderscheidt zich van een echt object, niet alleen doordat bij beroepsaanduidingen het lidwoord eft achterwege mag blijven (zie vorige paragrafen), maar ook doordat het lidwoord goe weggelaten mag worden. Vergelijk:

Zie ook § 50.44.

102.8

Alle Spokaanse koppelwerkw.n zijn in het volgende blok opgenomen:

In de volgende paragrafen zullen we deze werkwoorden nader onder de loep nemen.

102.9   Modaal-neutrale koppelwerkw.n

De werkwoorden melde, pónze, qugle, tinde en tinkere zijn de meest "elementaire" koppelwerkw.n. Zij zijn neutraal wat betreft het uitdrukken van modaliteit, en worden daarom wel kortweg de neutrale koppelwerkw.n genoemd: zij drukken slechts uit op welke wijze er een betrekking bestaat tussen een eigenschap en het subject. Dit soort betrekking wordt aspect genoemd:

102.10   melde (zijn)

Het meest voorkomende werkwoord in het Spokaans is wel melde. Het treedt niet alleen op als koppelwerkw., maar ook als hoofdwerkw. In dit laatste geval is het een typische plaatsbepaler waarbij het additief of de voorz.bep. een lokaliteit uitdrukt. Melde kan nu vervangen worden door prap wâfersence (zich bevinden). Vergelijk de a-zinnen met een hoofdwerkw. (wat blijkt uit de wâfersence-variant), en de b-zinnen met een koppelwerkw.:

Merk op dat hogorit in (1a) fungeert als een predicatief additief,2 terwijl pÿr in (1b) een subjectief additief is (zie voor deze begrippen ook § 40.2).

102.11

Indien melde als hoofdwerkw. optreedt, kan het additief of de voorz.bep. naar voren gehaald worden (linkse dislocatie), meestal om emfase of contrast uit te drukken. Indien melde als koppelwerkw. fungeert, is linkse dislocatie onmogelijk of op zijn minst twijfelachtig. Vergelijk de voorbeelden uit § 102.10 met (contrastieve en emfatische elementen zijn in de vertaling met KLEINKAPITAAL aangegeven):

Zin (2′b) is echter wel correct indien furt als plaatsbepaler optreedt, en de zin betekent 'Vóór de jarige moeder staan de rozen' (en niet op een tafeltje áchter haar).

102.12   pónze (worden; raken), tinkere (worden)

De koppelwerkw.n pónze en tinkere zijn synoniem, maar kunnen niet door elkaar gebruikt worden: bij tinkere hoort een pred.comp. dat bestaat uit een substantief, eigennaam of voornaamwoord (zie § 102.1, gevallen 1., 2. en 3.), terwijl pónze altijd gevolgd wordt door een additief, voorz.bep. of rangtelwoord (§ 102.1, gevallen 4., 5. en 6.). Vergelijk:

Gevallen 1., 2. en 3.:

Gevallen 4., 5. en 6.:

Tinkere is een trans.werkw., terwijl pónze (in de betekenis van 'worden') intrans. is.

102.13

Als het pred.comp. een weersgesteldheid of periode (deel van de dag, seizoen, maand ed.) uitdrukt, en het subject bestaat uit het onpersoonlijke ef (het), mag tinkere door pónze vervangen worden, ook al is het pred.comp. een substantief:

Merk op dat het pred.comp. in al deze gevallen zonder lidwoord gebruikt wordt; het substantief heeft als het ware iets van zijn "substantivische karakter" verloren. Zie ook § 102.6.

102.14

In de voorbeelden uit de vorige paragraaf kan het pred.comp. gepromoveerd worden tot subject, daarmee het onpersoonlijke ef vervangend. Nu kan pónze echter niet gebruikt worden:

Voor dergelijke subjectpromotie, zie § 102.72–73.

102.15

Het koppelwerkw. pónze kan niet gevolgd worden door een trap van vergelijking die uitgedrukt wordt met terat, oras, oiba of tom (hierop is reeds gewezen in § 43.21).
Een vergr.trap achter pónze wordt uitgedrukt met het subj.add. syliy, vergelijk de neutrale vorm in a. met de vergr.trap in b.:1

102.16

Een verkl.trap kan na pónze uitgedrukt worden, door achter syliy de determinant oiba (minder) te plaatsen:

102.17

De overtreffende en minste trap kunnen in combinatie met pónze uitgedrukt worden door het adj.add. voor deze trappen te markeren (met oras resp. tom), en syliy als subj.add. toe te voegen. Vergelijk:

102.18

Evenals melde (§ 102.10), kan ook pónze soms als hoofdwerkw. optreden. Het drukt dan een richting uit:

Als pónze een hoofdwerkw. is, kan het vervangen worden door prap wâfersence; bij pónze als koppelwerkw. kan dat niet (zie ook § 102.22). Vergelijk:

102.19

Soms is het moeilijk om te beslissen of er nu sprake is van een hoofd-, dan wel van een koppelwerkw. Vergelijk:

In (1a) wordt het voorzetsel trâk (van ... af) gevolgd door de resultatieve vorm ef mirrae. Deze resultatief drukt een grensoverschrijdende beweging uit (§ 62.21–22 en Hoofdstuk 140) zodat er typisch sprake is van lokaliteit: pónze is hier dus een hoofdwerkw. In (1b) daarentegen blijft de resultatief achterwege: de voorz.bep. trâk ef mirra hoeft daarom niet per se een lokaliteit uit te drukken, maar kan ook als "eigenschap" bij ef oto beschouwd worden. De voorz.bep. is dan een pred.comp., en pónze kan als koppelwerkw. beschouwd worden.
In (1a) kan pónze door een ander werkw. vervangen worden, in (1b) niet:

102.20

In de vorige paragrafen hebben we gezien dat pónze hetzij door 'worden', hetzij door 'raken' vertaald moet worden. In een enkel geval zijn beide vertalingen mogelijk, zodat het Nederlands een nuanceverschil kan uitdrukken dat in het Spokaans geëlimineerd is:

Als een proces zich voltrekt zonder dat er aan een entiteit (persoon, ding, gebeurtenis) gedacht wordt die voor dit proces verantwoordelijk is, wordt wel raken in plaats van worden gebruikt. Dikwijls heeft worden een passieve betekenis. Vergelijk:

In (1a) is er sprake van een (menselijke) agens die voor de belediging van Piet verantwoordelijk is; in (1b) lijkt de eigenschap "beledigd" door een (zakelijke) veroorzaker aan Piet toegekend te worden.
Het Spokaanse equivalent van (1a) is een passiefconstructie; voor (1b) moet het koppelwerkw. pónze gekozen worden:

102.21   qugle (worden)

Het koppelwerkw. tinkere kan vervangen worden door qugle, indien er sprake is van een totale metamorfose, ofwel een mutatief aspect. Bijvoorbeeld:

Bij personen kan de metamorfose ook abstract zijn:

Als de metamorfose een dier of zaak betreft, kan qugle eventueel door tinkere vervangen worden, maar bij personen is zo'n vervanging af te raden. Vergelijk:

102.22   tinde (blijven)

Evenals de hierboven genoemde werkwoorden kan ook tinde zowel een hoofdwerkw. als een koppelwerkw. zijn. Vergelijk de hoofdwerkw.n in a. met de koppelwerkw.n in b.:

Als tinde een hoofdwerkw. is, kan het vervangen worden door prap wâfersence; bij tinde als koppelwerkw. kan dat niet (zie ook § 102.18). Vergelijk:

102.23

Omdat tinde ook als doelwerkw. kan fungeren, is er een combinatie van dit werkwoord met melde mogelijk. Vergelijk:

In b. is tinde een doelwerkw. dat aan het koppelwerkw. melde een duratief aspect toevoegt. Zin b. is het equivalent van b′. waarin tinde een koppelwerkw. is:1

Zie verder § 81.24 voor de overige gebruiksmogelijkheden van tinde.

102.24   frute (zouden kunnen zijn)

De koppelwerkw.n frute en ÿrmoie worden wel de modale koppelwerkw.n genoemd: ze drukken naast een momentaan aspect tevens een bepaalde vorm van modaliteit uit, wat betekent dat er iets gezegd wordt over het standpunt dat de spreker of "het volk" inneemt ten opzichte van de gedane uitspraak. Voor modaliteit, zie ook Hoofdstuk 110.

102.25

Het werkwoord frute (zouden wel eens kunnen zijn) drukt niet alleen een momentaan aspect uit, equivalent aan dat van melde, maar ook dat de spreker het feit niet wil of kan vaststellen. Een dergelijke voorzichtige veronderstelling is een "Dubitatief" (zie ook § 81.16 en Hoofdstuk 110). Frute kan alleen gevolgd worden door een pred.comp. in de vorm van een substantief, eigennaam of voornaamwoord (dus de gevallen 1., 2. en 3. in § 102.1):1

102.26

Is het pred.comp. iets anders dan een substantief, eigennaam of voornaamwoord, dan wordt frute als doelwerkw. gebruikt:

102.27

Evenmin kan frute gebruikt worden als hoofdwerkw., gevolgd door een lokaliteit, of als koppelwerkw., gevolgd door een genitief. Ook nu weer moet frute als doelwerkw. optreden. Vergelijk:

Variant (2a) wordt door de meeste grammatici afgekeurd omdat de genitief Kârleex ef tiyn niet beschouwd wordt als een "substantief" of "eigennaam", maar als een equivalent van de voorz.bep. rifo Kârle (van Kârle), en daarom feitelijk een "voorz.bep. in vermomming" is.

102.28

Merk op dat frute in de functie van doelwerkw. ook gevolgd kan worden door een ander koppelwerkw. dan melde:

102.29   ÿrmoie (schijnen [te zijn])

Het werkwoord ÿrmoie (schijnen [te zijn]; er wordt beweerd dat) drukt naast het momentane aspect van melde tevens een reportatieve modus (modaliteit van Gerucht: "er wordt beweerd", "men zegt") uit. Ÿrmoie is een "echt" koppelwerkw., in die zin dat het in alle gevallen gebruikt kan worden, en nimmer als iets anders dan koppelwerkw. kan optreden:

102.30

In § 102.19 is gewezen op een voorbeeld waarbij het niet duidelijk is of er nu sprake is van een hoofdwerkw., dan wel van een koppelwerkw. Daar ÿrmoie nooit een hoofdwerkw. kan zijn, roept de volgende constructie geen twijfels op:

In deze zin moet trâk ef mirra als "eigenschap" bij ef oto gezien worden, niet als lokaliteit of richting (de resultatief mirrae kan hier dan ook niet gebruikt worden). Moet de richting uitgedrukt worden, dan is een doelwerkw. + hoofdwerkw. nodig, bijvoorbeeld: Ef oto tóte den ef ydôno trâk ef mirrae1 (De auto schijnt van de weg gegleden te zijn). Vergelijk ook § 102.19 zin (1′a).

102.31

Als een inchoatief, duratief of mutatief aspect gecombineerd moet worden met de reportatieve modus (Gerucht), kan ÿrmoie niet gebruikt worden. Dit koppelwerkw. bezit immers een inherent momentaan aspect. Nu moet er gekozen worden voor een modaal-neutraal koppelwerkw., aangevuld met een doelwerkw. van modaliteit, bijvoorbeeld tóte beri (schijnen/lijken te) of pe beri (schijnen te):

Merk op dat ook ÿrmoie vervangen kan worden door een doelwerkw. met een neutraal koppelwerkw.:

Maar niet:

102.32   lelperre (hebben)

Soms wordt ook het werkwoord lelperre (hebben) wel tot de koppelwerkw.n gerekend. Dit vanwege het feit dat het Oudspokaans (en tegenwoordig nog het Pegrevisch en het Hazâcki-Westspokaans) de mogelijkheid kende om lelperre gevolgd te laten worden door een subjectief additief, in de trant van:

Het verschil tussen (1) en

is van emotionele aard: in (1) wordt het "ziek zijn" gevoeld als een inherente eigenschap van Petriy, waar hij niet meer van afkomt. Zin (1) is daarom het meest adequaat te vertalen met 'Petriy is ongeneeslijk ziek.'. Vergelijk ook:

102.33   loke (lijken [op])

Als het werkwoord loke gevolgd wordt door een substantivisch pred.comp., is de betekenis: 'lijken op; eruitzien als; zich gedragen als':

Samen met een subj.add. betekent loke 'lijken', en wel zodanig dat men op grond van bepaalde gegevens een indruk heeft, maar dat men van de conclusie niet zeker is. Gewoonlijk wordt er gezegd dat loke een impressieve modus heeft:

102.34

Het koppelwerkw. loke kan vervangen worden door een combinatie van het doelwerkw. tóte (lijken; schijnen) met de koppelwerkw.n pónze, qugle, tinkere of tinde indien een inchoatief, duratief of mutatief aspect uitgedrukt moet worden:

De betekenisvelden van loke en tóte overlappen elkaar voor zover bedoeld wordt "op grond van bepaalde gegevens de indruk hebben". Maar loke kent enerzijds de uitbreiding "eruitzien als; zich gedragen als" en tóte kent anderzijds de uitbreiding "de indruk maken".

102.35   pe (heten)

Het werkwoord pe wordt wel als koppelwerkw. beschouwd, en heeft dan een beperkte gebruiksmogelijkheid: het pred.comp. moet altijd een eigennaam zijn, die aan het subject toegekend wordt:

102.36

Wordt er niet een eigennaam, maar een eigenschap in de vorm van een substantief aan het subject toegekend, dan wordt een intransitieve vorm van pe gebruikt, gevolgd door een voorz.bep. met lo (net zo als; lijkend op):1

Voor pe: zie ook § 81.21.

102.37

Sommige linguïsten (Rifo Ef Quista, 1966) nemen aan dat er slechts één transitief koppelwerkw. pe bestaat, dat in het ene geval gevolgd wordt door een pred.comp. in de vorm van een eigennaam, en in het andere geval door een pred.comp. in de vorm van een voorz.bep. Zij zien een parallel tussen de a-zinnen enerzijds en de b-zinnen anderzijds:

Tegen deze analyse pleit dat de voorz.bep. met furt in (2a) gemakkelijk door welke andere voorz.bep. dan ook vervangen kan worden, bijvoorbeeld:

terwijl de voorz.bep. met lo in (2b) een vaste verbinding vormt met pe: er is geen enkel ander voorzetsel in combinatie met pe mogelijk. Voor prepositionele werkwoorden, zie ook § 141.115–121.

102.38   râgtage (blijken [te zijn])

Het werkwoord râgtage (blijken) duidt op een zekere conclusie uit vastgestelde feiten en wordt in de spreektaal wel als koppelwerkw. met een momentaan aspect gebruikt (b-zinnen). Dit werkwoord heeft een deductieve modus. Vele grammatici spreken liever van "deletie van het koppelwerkw. melde". Vergelijk:

102.39

Bij een inchoatief, duratief of mutatief aspect wordt râgtage als doelwerkw. gebruikt, samen met een modaal-neutraal koppelwerkw.:

Vergelijk ook loke (lijken [op]) en tóte (schijnen). Zie verder § 81.23.

102.40   Algemene problemen

In de volgende voorbeelden is het subject in de bijzin telkens vet. Vergelijk:

In (1) is sprake van een Quotatief (§ 110.80), gemarkeerd is met het conjunctiefsuffix -ât. De basiselementen do (hij/hem) en lomp (wie (vrag.vnw.)) staan op de posities die gereserveerd zijn voor de subjectkern en het object: in (1a) staat do op de kernpositie (als subject) en lomp op de objectpositie. In (1b) is dit net andersom. Merk op dat in de Nederlandse equivalenten het vrag.vnw. wie altijd aan het begin van de bijzin staat, ongeacht de subject- of objectfunctie. Uit de oppositie hij ~ hem is af te leiden welke functie wie heeft.
In (2) is sprake van een ondergeschikte bijzin, welke als zodanig gemarkeerd is met het voegwoord lomp (wie). Lomp staat nu, zoals alle voegwoorden, aan het begin van de bijzin, feitelijk vóór de kernpositie. In (2a) is lomp het object, en de ongebruikte objectpositie achter het werkwoord is nu gevuld met het spoor ef. In (2b) is lomp de subjectkern, en daarom is de kernpositie leeg (we kunnen ook zeggen: het voegw. lomp staat op de kernpositie, zie hiervoor ook § 122.39–41).
Bovenstaand wordt allemaal uitgebreid behandeld in Hoofdstuk 150, maar is hier samengevat om de rol van het koppelwerkwoord te kunnen verklaren.

102.41

We vervangen nu het hoofdwerkw. ustjâge in (1) en (2) uit de vorige paragraaf door het koppelwerkw. melde:

Er vallen nu twee zaken op: ten eerste kan het pred.comp. niet uit een pers.vnw. (in dit geval do) bestaan, als het subject een vrag.vnw. of een voegwoord (lomp) is: (3b) en (4b) zijn ongrammaticaal. Ten tweede mag het spoor ef in (4a) weggelaten worden. Dit is begrijpelijk als we ons realiseren dat melde feitelijk niet gevolgd wordt door een echt object, maar door een "aanvulling" die pred.comp. genoemd wordt.1

102.42

Wat hierboven gezegd is met betrekking tot lomp, geldt ook voor kluft (wat), dat niet alleen als vrag.vnw. maar ook als voegwoord kan optreden. Vergelijk (3) en (4) met:

102.43

Neutrale koppelwerkw.n kunnen evenals hoofdwerkw.n verrijkt worden met een modaal suffix (Hoofdstuk 110):

Zie ook het eerste voorbeeld in § 102.34.

102.44

De modale koppelwerkw.n frute en ÿrmoie kunnen niet verrijkt worden met een extra modaliteit die uitgedrukt wordt met een suffix. Hier geldt een semantische restrictie. De werkwoorden met koppelfunctie loke en râgtage kunnen dat wel, ook al drukken deze een vorm van modaliteit uit:

102.45

Als het pred.comp. een additief is, kunnen de neutrale koppelwerkw.n melde, pónze en tinde vervangen worden door een verbaal suffix achter dit additief:

Bijvoorbeeld:

Zie verder Hoofdstuk 44.

102.46

Bovendien kan het koppelwerkw. melde door een verbaal suffix vervangen worden als het pred.comp. een resultatief additief is. Dit is uiteengezet in § 63.41–51. We volstaan hier met enkele voorbeelden:

102.47

In § 44.21 is reeds uiteengezet dat ook bij geverbaliseerde additieven een trap van vergelijking uitgedrukt kan worden, zoals:

Deze regelmatige trapvorming is ook mogelijk bij geverbaliseerde additieven waarbij pónze vervangen is. We herinneren eraan dat zo'n regelmatige trapvorming bij pónze zelf niet mogelijk is (zie § 102.15–17). Vergelijk de a-zinnen waarin een koppelwerkw., met de b-zinnen waarin een geverbaliseerd additief:

102.48

Daar het suffix -e, en ook de eind-e van de suffixen -are en -ÿne een infinitief-e is (§ 81.1), kan deze plaats maken voor een modaal suffix (§ 82.10 en Hoofdstuk 110), bijvoorbeeld:

102.49

De verbaliseringssuffixen die een resultatief uitdrukken, worden liever niet verrijkt met een modaal suffix.1 Vergelijk de voorbeelden in § 102.46 met:

Zie verder § 63.52 en Hoofdstuk 44 voor het gebruik van de geverbaliseerde additieven.

102.50

Daar ook andere werkwoorden dan de in § 102.8 genoemde soms een subjectief additief als pred.comp. kunnen krijgen, kan gesteld worden dat zulke werkwoorden het karakter van koppelwerkw. kunnen hebben (zie ook § 40.8).1 Vergelijk het echte koppelwerkw. in a. met het "koppelende vermogen" van de werkwoorden in b., die we daarom pseudo-koppelwerkw.n kunnen noemen:

De b-zinnen zijn te parafraseren als:

102.51

Bij de "modaal lege" koppelwerkw.n melde, qugle, pónze en tinde kan het pred.comp. (in casu: subj.add.) nooit gemarkeerd worden met lo. Bij pseudo-koppelwerkw.n kan lo daarentegen wel toegevoegd worden:

Zie ook § 40.16.

102.52

Bij de modale koppelwerkw.n heerst onenigheid over de vraag of lo al dan niet toegevoegd mag worden:

In de spreektaal komen we de b-zinnen wel tegen, maar in de schrijftaal worden ze door haast alle grammatici afgekeurd. Zie ook § 40.18.

102.53

Sommige grammatici (onder meer Rifo Ef Quista, 1966) maken een formeel onderscheid tussen de vormen mét lo en de vormen zónder lo: in een constructie als (1) zou lelde dan een koppelwerkw. zijn, en lutt een additivisch pred.comp., maar in een zin als (2) zou lelde een "gewoon" hoofdwerkw. zijn, en lutt een subj.add.:

Daar (1) en (2) noch syntactisch noch semantisch van elkaar verschillen, behalve dan dat er sprake is van de af- resp. aanwezigheid van lo, lijkt het ietwat geforceerd om lelde in (1) een koppelwerkw. te noemen, en in (2) niet. Wij geven er de voorkeur aan om lelde in zowel (1) als (2) een hoofdwerkwoord met koppelfunctie (of kortweg: pseudo-koppelwerkw.) te noemen.

102.54

Bij verscheidene additieven bestaan er restricties op het gebruik ervan in combinatie met een koppelwerkw. Zo onderscheiden de additieven tijâ (weg) en tÿrt (terug) zich doordat zij wel gecombineerd kunnen worden met koppelwerkw.n met een momentaan aspect (zoals melde, frute en ÿrmoie), maar niet met koppelwerkw.n met andere aspecten:

102.55

In plaats van tinde + tijâ (wegblijven) kent het Spokaans het werkw. restere; in plaats van pónze + tijâ (wegraken, zoekraken) wordt lóse gebruikt:

Combinatie van tinde of pónze met het add. tÿrt levert semantische onzin op:

102.56

De restricties die er op de combinatie van tijâ en tÿrt met een koppelwerkw. bestaan, en het gemak waarmee deze twee woorden een samenstelling met een hoofdwerkwoord aangaan (zoals farte-tijâ (weglopen), zie § 40.32) duiden op een aparte status van deze additieven. Een status die ook voor de Nederlandse equivalenten 'weg' en 'terug' geldt, en in dat geval uitgedrukt wordt met de term "bijwoord". Merk op dat tijâ en tÿrt, in tegenstelling tot hun Nederlandse equivalenten, wel een attributieve positie kunnen innemen:

In § 40.32 voetnoot 1 is reeds gewezen op het bijzondere karakter van tijâ en tÿrt.

102.57

Ook de additieven iftamk'mi (aanwezig, present) en noik'mi (afwezig, absent) kennen een restrictie, want zij kunnen niet gecombineerd worden met melde of pónze. Combinaties van deze koppelwerkw.n met iftamk'mi en noik'mi worden vervangen door aparte werkwoorden:

Bijvoorbeeld:

102.58

De combinaties van pónze met iftamk'mi en met noik'mi zijn evenmin gebruikelijk. Zij kunnen als volgt vervangen worden:

Bijvoorbeeld:

Daarentegen zijn ef tinde iftamk'mi (aanwezig blijven) en ef tinde noik'mi (afwezig blijven) grammaticaal correcte uitdrukkingen.

102.59

Uit de onmogelijkheid om melde te combineren met iftamk'mi en noik'mi, volgt dat ook de andere momentane koppelwerkw.n tot ongrammaticale combinaties leiden, zoals * ef ÿrmoie iftamk'mi (aanwezig schijnen te zijn) of * ef frute noik'mi (zouden wel eens afwezig kunnen zijn).
Dergelijke ongrammaticale constructies moeten vervangen worden door een doelwerkw., gevolgd door k'mamelde of noimelde:

In het algemeen kan gesteld worden dat een combinatie van koppelwerkw. en additief tot een ongrammaticale constructie leidt, als de betekenis die door een dergelijke combinatie uitgedrukt wordt, reeds door een apart werkwoord uitgedrukt kan worden. We hebben hier weer met het verschijnsel van "verdringing" te maken: een overigens productief procédé leidt tot een ongrammaticale constructie, zodra een improductief verschijnsel tot hetzelfde (semantische) resultaat leidt.

102.60

Vergelijk:

In a. staat zowel het pred.add. vita als het subj.add. lutt. Vita vormt een bepaling bij het werkwoord lelde, en lutt vormt een bepaling bij het subject ef vildul. Deze zin moet dus geïnterpreteerd worden als "door het snelle groeiproces wordt de boom krom". De aanwezigheid van het pred.add. vita maakt toevoeging van lo noodzakelijk (zie § 40.14).
In b. daarentegen kan lo niet toegevoegd worden. Dit impliceert dat een pred.add. en een subj.add. niet tegelijkertijd (in deze volgorde) aanwezig kunnen zijn (§ 40.17).
We moeten isy dan ook beschouwen als een adj.add. dat een bepaling vormt bij het subj.add. kinur. Ofwel: isy kinur vormt één constituent met de functie van pred.comp. Zin b. moet dan geïnterpreteerd worden als "de eigenschap 'gemakkelijk ziek' wordt aan het subject 'Petriy' toegekend", wat feitelijk semantische onzin is. Velen geven er daarom de voorkeur aan om isy als pred.add. te behandelen, zodat de interpretatie luidt: "de eigenschap 'ziek' wordt op 'gemakkelijke wijze' aan het subject 'Petriy' toegekend". Isy kan als pred.add. behandeld worden door het geheel achteraan de zin te plaatsen (rechtse dislocatie), of geheel vooraan (linkse dislocatie), al wordt dat minder correct gevonden (het drukt sterke emfase van isy uit). Zin b. wordt dan:

In b′. bestaat het pred.comp. alleen uit kinur.

102.61

Additieven van CAT. III kunnen ook bij koppelwerkw.n als pred.add. optreden:

In (1) is kinur een pred.comp. en staat onmiddellijk achter het koppelwerkw.
Riyfain is een pred.add. en staat via rechtse dislocatie aan het einde van de zin. Een alternatief is:

Nu vormt riyfain een attr. bepaling bij kinur (vgl. zin b. in de vorige paragraaf). Zie ook § 40.17.

Als het pred.comp. uit iets anders dan een additief bestaat, is rechtse dislocatie van een pred.add. niet nodig (maar wel mogelijk). Bijvoorbeeld:

102.62

In § 102.9 is uitgelegd hoe er een momentane, inchoatieve, duratieve of mutatieve betrekking bestaat tussen een subject en het bijbehorende pred.comp. Het feit dat er sprake is van een "betrekking" (uitgedrukt met een aspect) verklaart waarom een voorz.bep. alleen dan als pred.comp. kan optreden, als er een "voorzetsel van betrekking" aanwezig is. Deze voorzetsels zijn opgesomd in Blok 140.10.
Voorzetsels van plaats, beweging, richting of tijd drukken altijd een lokaliteit uit1 en zijn daarom over het algemeen niet geschikt om in een pred.comp. te verschijnen. Voorbeelden van voorz.bep.n met pred.comp.-functie:

102.63

In idiomatische uitdrukkingen kunnen echter ook voorzetsels voorkomen die normalerwijze plaats- of richtingbepalend zijn, zoals:

102.64

Tot de idiomatische uitdrukkingen kunnen ook constructies gerekend worden als:

In deze gevallen moet helkara niet beschouwd worden als een voorzetsel dat een richting naar een concrete entiteit uitdrukt,1 maar als een idiomatisch gebruikt voorzetsel dat een vaste combinatie vormt met een abstract begrip (zoals luft ef zôr in de vorige paragraaf).

102.65

De wâfersence-test kan aantonen of een plaats- of richtingbepalend voorzetsel al dan niet in een idiomatische constructie optreedt. Levert vervanging door prap wâfersence een grammaticale constructie op, dan is er sprake van een hoofdwerkw., en is er géén idiomatische constructie. Vergelijk de a-zinnen waarin melde een koppelwerkw. is, met de b-zinnen waarin melde als hoofdwerkw. optreedt:

102.66

Is prap wâfersence voor de test onbruikbaar, dan kan er op identieke wijze met hâftere (gebeuren; plaats vinden) getest worden (bij voorzetsels van tijd):

102.67

Het pred.comp. kan soms samengesteld zijn, waarmee bedoeld wordt dat het pred.comp. feitelijk opgesplitst kan worden in twee (of meer) pred.comp.n.:

Zin (1) is op te vatten als een samenvoeging van:

Uit het feit dat samenvoeging van a. en b. alleen kan leiden tot (1), en niet tot

kan opgemaakt worden dat de vetgedrukte pred.comp.n in a. en b. een onderlinge hiërarchie kennen.

102.68

Een echte nevenschikking van twee pred.comp.n kan verkregen worden door toevoeging van het nevensch.voegw. én (en). Nu is er geen onderlinge hiërarchie:

Zie ook § 40.10 voor nevengeschikte additieven.

102.69

Vergelijk:

Zin (1) kan beschouwd worden als samengesteld uit de twee koppelwerkw.-constructies:

waarbij hupser uit a. en fes dinelo uit b. worden samengevoegd tot het ene pred.comp. hupser fes dinelo in (1). Dit geheel analoog aan (1) in § 102.67.

In (2) is sprake van samenvoeging van:

waarbij hupser optreedt als pred.add. (= bepaling bij het hoofdwerkw. feldre) en fes ef arâbe als voorz.bep. van plaats. Hupser en fes ef arâbe zijn dus twee aparte constituenten, wat onder meer blijkt uit het feit dat de voorz.bep. vooraan geplaatst kan worden (linkse dislocatie):1

In (3) echter kan geen sprake zijn van samenvoeging van:

want in a. treedt melde op als koppelwerkw. (hupser is pred.comp.) en in b. is melde een hoofdwerkw. (fes ef arâbe is voorz.bep.). Voor (3) blijven daarom twee andere analyses over: zie de volgende twee paragrafen.

102.70

We herhalen hier zin (3) uit de vorige paragraaf:

Analyse I: Er is sprake van de koppelwerkw.-constructie

waaraan toegevoegd is de plaatsbepaling fes ef arâbe (in de tuin), zodanig dat deze voorz.bep. een bepaling vormt bij het subject óps. Zin (3) is dan met rechtse dislocatie gevormd uit:

Dat deze analyse juist is, bewijst de ongrammaticale uitkomst van de wâfersence-test: * Óps fes ef arâbe sena wâfersence hupser (* Zij in de tuin bevinden zich vrolijk).

102.71

Analyse II: Er is sprake van de lokaliteitsconstructie met een hoofdwerkw.:

waaraan toegevoegd is het pred.add. hupser, zodanig dat de parafrase geldt: "door het in-de-tuin-zijn worden ze vrolijk". Dat deze analyse juist is, bewijst de grammaticale uitkomst van de wâfersence-test: Óps sena wâfersence hupser fes ef arâbe (Zij bevinden zich vrolijk in de tuin).

Daar zowel Analyse I als Analyse II juist is, moet geconcludeerd worden dat zin (3) feitelijk ambigu is: óf melde is een koppelwerkw., gevolgd door het pred.comp. hupser, óf melde is een hoofdwerkw., gevolgd door het pred.add. hupser. Deze ambiguïteit zou ook semantisch moeten blijken uit het feit dat (3) kan betekenen:

Deze twee betekenissen zijn inderdaad in (3) aanwezig.

102.72   Subjectpromotie

Als het subject niet gespecificeerd is (zoals in onpersoonlijke uitdrukkingen met het dode pers.vnw. ef, zie § 70.36), of niet expliciet uitgedrukt wordt, kan het pred.comp. tot een soort subject gepromoveerd worden. In § 70.43 is dit verschijnsel reeds genoemd, onder de term "additivische kernfunctie". Omdat het bij koppelwerkw.n niet alleen additieven zijn, die als een soort zinskern kunnen optreden, maar ook andere vormen van pred.comp.n, spreken we hieronder liever van "subjectpromotie".

102.73

Met name in de spreektaal komt het dikwijls voor dat het pred.comp. als een soort subject bij een koppelwerkw. optreedt, en dan het subject ef vervangt. Bijvoorbeeld:

Onpersoonlijk ef:

Ef als contextueel identificeerbaar subject:

102.74   Idioom in plaats van een koppelwerkw.

Nederlandse werkw.n als staan, vallen, komen of zitten worden in bepaalde constructies wel als equivalenten van het algemene koppelwerkw. zijn beschouwd. We moeten dan denken aan bepaalde contexten of specifieke betekenissen als:

Evenzo gelden werkw.n als gaan, komen, lopen, raken of stromen soms als equivalenten van het algemene worden. Ook hier geldt dan een bepaalde context of specifieke betekenis, bijvoorbeeld:

102.75

Het soort constructies in de vorige paragraaf worden in het Spokaans vaak met specifiek idioom vertaald, waarbij de vraag of er sprake is van een koppelwerk.w (of een daarop lijkende constructie) niet relevant is. In de volgende voorbeelden staan specifieke werkw.n waarin de additivische betekenis is opgenomen, terwijl het Nederlands een (soort) koppelwerkw.-constructie gebruikt:

In de volgende voorbeelden fungeert melde als hoofdwerkw. binnen een idiomatische constructie:

Tot slot nog een voorbeeld met de idiomatische constructie prap cente lotiy (lett. "zich zwaar voelen")3:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands