Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

40. Categorieën en gebruik van additieven √

40.1   Algemeen overzicht

In de Spokaanse grammatica zijn bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden moeilijk van elkaar te onderscheiden. Daarom worden zij tezamen tot de woordsoort van de additieven gerekend.
Een additief vormt een bepaling bij een substantief, een predicaat of een ander additief. Een predicaat bestaat uit een hoofdwerkwoord, al dan niet voorafgegaan door een of meer hulpwerkwoorden (Hoofdstuk 81), en/of door een of meer determinanten (Hoofdstuk 132). Soms bestaat een predicaat uit een werkwoordvervangende constructie, bijvoorbeeld idem (§ 132.37). Soms wordt een predicaat gedeverbaliseerd; in dat geval ondergaat ook het additief dat bij dit gedeverbaliseerde predicaat hoort enige veranderingen. Dit wordt behandeld in Hoofdstuk 126. Een additief wordt ook wel complettief genoemd.

40.2

Een additief kent de volgende relaties tot de verschillende woordsoorten en zinsdelen:

1. Een adnominale relatie, d.w.z. het additief vormt een bepaling bij een substantief, en heeft dus de functie van bijvoeglijk naamwoord. Een adnominaal additief noemen we adn.add. De adnominale relatie is te splitsen in:
   1. Een attributieve relatie, d.w.z. het adn.add. staat als bepaling voor het substantief. Een attributief additief noemen we attr.add. (vanaf § 40.5).
   2. Een subjectieve relatie, d.w.z. het adn.add. vormt een bepaling bij het subject. Een subjectief additief noemen we subj.add. en staat altijd onmiddellijk achter het predicaat (dus niet onmiddellijk achter het subject) (vanaf § 40.8).
   3. Een objectieve relatie, d.w.z. het adn.add. vormt een bepaling bij het object. Een objectief additief noemen we obj.add. en staat onmiddellijk achter het object (vanaf § 40.19).

2. Een adverbiale relatie, d.w.z. het additief vormt een bepaling bij een predicaat of een ander additief (meestal adn.add.); het heeft dus meestal de functie van bijwoord. Een adverbiaal additief noemen we adv.add. De adverbiale relatie is te splitsen in:
   1. Een predicatieve relatie, d.w.z. het adv.add. vormt een bepaling bij het predicaat. Een predicatief additief noemen we pred.add. en staat onmiddellijk achter het predicaat (dus op dezelfde plaats als het subj.add., zie A.b.) (vanaf § 40.30).
   2. Een adjectivische relatie, d.w.z. het adv.add. vormt een bepaling bij een ander additief (meestal adn.add.). Een adjectivisch additief noemen we adj.add. en staat altijd onmiddellijk voor het andere additief (vanaf § 40.42).

40.3

De 5 relaties van § 40.2 kunnen in het schema van § 40.4 uitgedrukt worden. Dit schema geldt voor een neutrale basiszin, ofwel een actieve zin waarin subject, predicaat en object in deze volgorde voorkomen. Hoe additieven zich in andere zinnen dan neutrale basiszinnen gedragen, wordt behandeld in Hoofdstuk 93. Voorbeelden van neutrale basiszinnen (waarin het object eventueel mag ontbreken):

40.4

De groene pijlen zijn te lezen als: A » B   "A vormt een bepaling bij B".

Let op dat de bepalingen bij een substantief voor dit substantief staan, en bepalingen bij een zinsdeel (subject, predicaat, object) achter dit zinsdeel, met dien verstande dat de bepaling bij het subject nog een positie naar rechts verschoven is, zodat deze achter het predicaat staat.
Substantieven (inclusief voornaamwoorden en eigennamen), subjecten, objecten, predicaten en attributieve additieven die door een additief nader bepaald worden, vatten we samen onder de term fundament. Bijvoorbeeld (het fundament is onderstreept; het bijbehorende additief is vet):

Adj.add.n en attr.add.n vormen samen met het fundament één zinsdeel. Daarentegen worden pred.add.n, subj.add.n en obj.add.n beschouwd als aparte zinsdelen.
Vergelijk ook het gebruik van de term "fundament" bij voorzetsels in § 140.3.

40.5   ad § 40.2   A.a. Attributieve additieven

Een attr.add. wordt vóór het bijbehorende substantief geplaatst, bijvoorbeeld:

40.5a

Als het add. een bepaling vormt bij het linkerdeel van een scheidbare samenstelling, wordt het met een filâsto verbonden. Vergelijk:

Dit wordt verder behandeld in § 20.43a–43c.

40.6

Eigennamen, geografische namen (behalve wateren), persoonlijke voornaamwoorden (§ 70.49), afkortingen, (al dan niet voluit geschreven) symbolen en nominaal gebruikte werkwoorden kunnen evenals substantieven bepaald worden door een voorafgaand attr.add.
Eigennamen en persoonlijke voornaamwoorden krijgen nooit een lidwoord als zij door een attr.add. bepaald worden (§ 50.8–11). Hetzelfde geldt voor als eigennaam gebruikte afkortingen (§ 50.12). Nominaal gebruikte werkwoorden krijgen juist wel een lidwoord (§ 50.35). Bijvoorbeeld:

Voor het gebruik van lidwoorden zie Hoofdstuk 50.

40.7

Twee of meer attr.add.n die samen een bepaling bij hetzelfde substantief (of substantiefvervangende woordsoort, zie § 40.6) vormen, worden óf door een komma gescheiden, óf met het voegwoord én (en) verbonden, bijvoorbeeld:

In de spreektaal wordt de voorkeur aan het gebruik van én gegeven. Alleen bij meer dan twee opvolgende attr.add.n wordt ook in de spreektaal én weggelaten (behalve voor het laatste attr.add.).
In de schrijftaal doet de volledige weglating van én dikwijls archaïsch of poëtisch aan als er drie of meer additieven achter elkaar volgen.1

40.7a

In archaïsch/poëtisch taalgebruik komen we wel constructies tegen waarbij een of meer attr.add.n áchter het substantief worden geplaatst, vergelijk:

Het onderstreepte deel in zin b. is feitelijk een elliptische relatieve -lira-constructie (§ 124.46) waarbij het werkwoord is weggelaten. Zin b. is dus gebaseerd op c.:

40.8   ad § 40.2   A.b. Subjectieve additieven

Een subj.add. staat onmiddellijk achter het predicaat en wordt door dit predicaat verbonden met het subject. Meestal bevat een dergelijk predicaat een koppelwerkwoord. Bijvoorbeeld:

Ook andere werkwoorden kunnen het karakter van koppelwerkwoord krijgen:

40.9

In meer poëtisch taalgebruik bestaat zelfs de mogelijkheid om een transitief werkwoord een koppelfunctie te geven (terwijl er bovendien een object aanwezig is):

In feite heeft er in dergelijke zinnen een samentrekking plaatsgevonden die door velen niet goedgekeurd wordt. Kojen-Pôt (1977) keurt bijvoorbeeld zin (2) om de volgende reden af: (2) is een samentrekking van:

In (3) fungeert moje als een intransitief koppelwerkwoord; in (4) als transitief werkwoord, gevolgd door een object. Er is dus sprake van twee verschillende woordsoorten die tot één woord samengetrokken worden. Helaas negeert Kojen-Pôt het feit dat de door hem afgekeurde constructies in veel sagen en ook in modernere poëzie herhaaldelijk terug te vinden zijn. In niet-literaire taal worden ze echter liever vermeden; (1) en (2) kunnen dan omschreven worden als bijvoorbeeld:

40.10

Twee of meer subj.add.n die samen een bepaling bij hetzelfde subject vormen, worden óf door een komma van elkaar gescheiden, óf met én (en) verbonden. In de spreektaal wordt de voorkeur aan én gegeven (zie ook § 40.7). Bijvoorbeeld:

40.11

Als er na de subj.add.n nog andere zinsdelen volgen (zoals een object), is alleen een verbinding met én mogelijk:

Als er na de subj.add.n een bijzin volgt, wordt sterk de voorkeur gegeven aan een verbinding met én. Het gebruik van een komma in plaats van én is stilistisch gemarkeerd. Vergelijk:

40.12

In § 40.30 wordt uitgelegd dat een pred.add. direct achter het predicaat wordt geplaatst. Omdat dit dezelfde positie is als die waar een subj.add. staat, kan een zin ambigu worden, bijvoorbeeld:

Als crôg beschouwd wordt als een pred.add. zegt het iets over het predicaat (betekenis a.). Maar als crôg beschouwd wordt als een subj.add., zegt het iets over het subject (betekenis b.).

40.13

De ambiguïteit uit de vorige paragraaf kan gedeeltelijk opgeheven worden door toevoeging van de determinant lo als er sprake is van een subj.add. (vergelijk ook de obj.add.n waarbij lo verplicht is, § 40.19). Daar een additief voor de functie van pred.add. niet gemarkeerd kan worden, is de ambiguïteit nooit geheel op te heffen. Vergelijk de volgende voorbeeldzinnen waarin het additief bij a. als ongemarkeerd pred.add. fungeert, en bij b. als eventueel met lo gemarkeerd subj.add.:

40.14

Als een subj.add. en een pred.add. gelijktijdig voorkomen, is toevoeging van lo vóór het subj.add. verplicht, terwijl het subj.add. achter het pred.add. komt te staan. Bijvoorbeeld:

40.15

Als een pred.add. aan het werkwoord gehecht is (§ 40.31) vervalt de verplichting om lo toe te voegen. Vergelijk:

Een correcte Nederlandse vertaling van a. zou kunnen zijn: "We fietsen [zo] hard dat we moe worden". In b. is sprake van het samengestelde werkwoord farte-hups met de gelexicaliseerde betekenis 'rennen'.

40.16

De determinant lo kan niet gebruikt worden bij een subj.add. dat d.m.v. de koppelwerkwoorden melde, pónze of tinde aan het subject is verbonden. Vergelijk:

40.17

Het verbod om een subj.add. met lo te markeren als het predicaat melde, pónze of tinde is, impliceert dat een combinatie van pred.add. en subj.add. vermeden moet worden (vgl. § 40.14). In dit geval kan het pred.add. geheel vooraan of achteraan de zin geplaatst worden (§ 40.34–35):

40.18

In (onverzorgde) spreektaal wordt lo soms wel toegevoegd bij feitelijke koppelwerkwoorden als ÿrmoie (schijnen te zijn; er wordt beweerd dat) of râgtage (blijken te zijn):

Merk op dat râgtage in de functie van koppelwerkwoord sowieso als "spreektaal" wordt beschouwd. Zie § 81.23.

40.19   ad § 40.2   A.c. Objectieve additieven

Een obj.add. staat altijd onmiddellijk achter het object en de relatie tussen het obj.add. en object wordt door het predicaat vastgelegd, oftewel: het obj.add. drukt een eigenschap uit die door toedoen van het predicaat ontstaat.1 Een obj.add. wordt altijd voorafgegaan door de determinant lo (eigenlijk het voorzetsel met de betekenis 'zoals'):

40.20

Een obj.add. kan ook gecombineerd worden met werkwoorden die niet verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van de eigenschap, maar die uitdrukken hoe het subject (en/of andere betrokkenen) de eigenschap "onder controle heeft" of "ervaart". Vergelijk:

In de a-zinnen staat een neutrale mededeling. In (1a) geldt: Petriy heeft een schuur en die schuur is blauw. In (2a) geldt: de ober zet de soep op tafel en die soep is koud. In (3a) geldt: we hebben een blauwe schuur en die hoeven we [van de gemeente] niet af te breken.
Maar in de b-zinnen wordt een extra dimensie van "controle" of "ervaring" uitgedrukt. In (1b) geldt: Petriy heeft een schuur en hij heeft (ooit) beslist dat die blauw moest zijn. In (2b) lijkt een ongewenste situatie te worden uitgedrukt: de ober zet de soep op tafel, maar tegen de verwachting in blijkt deze koud te zijn (we laten hierbij in het midden of de ober bewust zélf de soep koud heeft laten worden). Zin (3b) is te interpreteren als: we hebben een schuur en de gemeente heeft bepaald dat die blauw mag blijven.
In de b-zinnen wordt er dus via het predicaat een relatie gelegd tussen het subject (of een niet nader genoemde betrokkene) en de eigenschap die aan het object wordt toegekend.

40.21

Niet alle Spokaanse werkwoorden lenen zich voor de constructie zoals geïllustreerd in (1)–(3) in de vorige paragraaf. Vergelijk:

Het werkwoord pónze in de betekenis van 'lukken' kan niet op deze manier gebruikt worden (het Nederlandse equivalent krijgen kan dat wel). In plaats hiervan kiest het Spokaans voor een omschrijving zoals in (4b).

40.22

Sommige combinaties van werkw. + obj.add. zijn idiomatisch geworden, oftewel: ze hebben een specifieke betekenis gekregen. Vergelijk:

Analoog aan zin (1) zou men verwachten dat zin (2) betekent: 'Ze hangt de was droog op'. In dit geval kunnen we aannemen dat deze niet-geïdiomatiseerde betekenis ook met zin (3) (betekenis b.) uitgedrukt kan worden.

40.23

Soms komen we een constructie tegen waarin een volt.dw. fungeert als een obj.add. Vergelijk:

Zin (1a) is correct, met de betekenis "Petriy wil de schuur blauw schilderen (of: Petriy wil dat iemand de schuur blauw schildert) en dit moet volgende week klaar zijn". Maar (1b), met het volt.dw. tremp (gelezen), en (1c), met het volt.dw. vloffâx (opgesloten) worden door velen afgekeurd.2 In plaats hiervan wordt dan de voorkeur gegeven aan een bijzin (1b′) of een echt obj.add. (1c′), bijvoorbeeld:

40.24

Zinnen als (1) in de vorige paragraaf kunnen weer een obj.add. bevatten, vergelijk a. met b.:

In zulke constructies gedraagt het modale hulpwerkw. zich als een soort hoofdwerkw., gevolgd door een ondergeschikte bijzin. Vergelijk ook de voorbeelden in § 110.32.

40.25

Het Spokaans maakt vaak gebruik van een obj.add., waar het Nederlands voor een samengesteld werkwoord kiest. Zo kent het Spokaans geen werkw. voor 'opendraaien' (van een kraan), maar alleen een combinatie van gre (draaien) plus tuffes (open), bijvoorbeeld: Do gre ef hek lo tuffes (Hij draait de kraan open).1
Soms kent het Spokaans wel een specifiek werkw. dat het gebruik van een obj.add. overbodig maakt. Er zijn verschillende mogelijkheden, vergelijk hoe de Nederlandse werkwoorden die alle op productieve wijze met 'samen' zijn samengesteld, in het Spokaans op talloze manieren kunnen worden vertaald:

Bij (1) zien we de toepassing van een obj.add. (de productieve vorm). In (2) en (3) is ðônos achteraan het werkw. gehecht, in (4) en (5) vooraan het werkw., waarbij er in (5) bovendien sprake is van een samentrekking, namelijk van ðônos met ÿrôme. In (6), ten slotte, staat een voorbeeld van een specifiek, niet-samengesteld, werkw. Zie ook § 83.45–48 voor werkw.n die met een add. zijn samengesteld.

40.26

Twee of meer obj.add.n die samen een bepaling bij hetzelfde object vormen, worden óf door een komma gescheiden (waarbij lo voor elk obj.add. herhaald wordt), óf met én (en) verbonden (waarbij lo níét herhaald wordt). In de spreektaal wordt de voorkeur aan de verbinding met én gegeven (zie ook § 40.7):

Zie ook § 120.78, bij de behandeling van nevenschikkingen.

Als er na de obj.add.n nog andere zinsdelen of bijzinnen volgen, is alleen een verbinding met én mogelijk:

40.27

Obj.add.n kunnen ook gecombineerd worden met een volt.dw. Vergelijk:

40.28

Voor de voorbeelden in de vorige paragraaf bestaat ook een alternatieve constructie, namelijk een samenstelling van obj.add. plus volt.dw. Vergelijk:

De keuze tussen enerzijds een volt.dw. met losstaand obj.add. en anderzijds een samengesteld volt.dw. is onder meer afhankelijk van een persoonlijke voorkeur, de betekenis, de zinsconstructie of de focus. Bij een losstaand obj.add. lijkt de focus meer te liggen op het bereikte resultaat, terwijl een samengesteld volt.dw. eerder een eigenschap uitdrukt. Of, zoals Dentôr-Kurmân (1993) het uitdrukt: "Bij eft verfutor gartsat lo bârÿr (een paars geschilderde tuinbank) denk je aan de paarse verf die nog nat is; bij eft bârÿr-verfutor gartsat denk je aan een tuinbank met een opvallend paarse kleur."

40.29

Ook in een groter zinsverband wordt de voorkeur gegeven aan een samenstelling, vooral als er sprake is van ambiguïteit. Vergelijk:

In (1) is het duidelijk dat het gaat om een reeds paars geschilderde schuur. In (2) kan het onderstreepte element een bepaling zijn bij zowel verfutor als nâs-verfutavy.

40.30   ad § 40.2   B.a. Predicatieve additieven

Een pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat en zegt iets over de wijze waarop de door het predicaat uitgedrukte handeling uitgevoerd wordt:1

40.31

Soms heeft een pred.add. zo'n innige relatie met een werkwoord dat het pred.add. er met een filâsto aan gehecht is. We hebben dan met een scheid.samst. te maken, waarvan de betekenis in meer of mindere mate gelexicaliseerd kan zijn, vergelijk:

Een duidelijke vorm van lexicalisering is trempe-hups dat niet zomaar "hard/luid lezen" betekent, maar 'voorlezen'. Vergelijk:

Dergelijke aangehechte additieven worden niet meer als pred.add.n beschouwd. Dit impliceert onder meer dat zij niet nader bepaald kunnen worden door een adj.add. (§ 40.42), en geen meervoudssuffix kunnen krijgen (Blok 42.23). De aanhechting van een pred.add. aan een werkwoord is een improductief procédé, behalve in sommige dialecten op Noordoost-Berref, waar dit procédé in feite alle los geplaatste pred.add.n vervangt. Bijvoorbeeld:

40.32

De additieven tijâ (weg) en tÿrt (terug) worden altijd aan het predicaat gehecht. Deze scheid.samst.n zijn dus productief te noemen:

Merk op dat in semantisch opzicht deze additieven feitelijk een bepaling bij het subject of bij het object vormen: in zin (1) zegt tijâ feitelijk meer van het subject (namelijk dat aan gress de eigenschap van "weg; verdwenen" toegekend wordt), en in (2) zegt tÿrt feitelijk meer van het object (namelijk dat aan mimpits de eigenschap van "teruggekeerd; weer aanwezig" toegekend wordt), dan dat deze additieven iets zeggen over de wijze waarop de handelingen "lopen" en "geven" plaatsvinden. Toch leidt het gebruik van tijâ als subj.add., en het gebruik van tÿrt als obj.add. tot ongrammaticale constructies:

Kennelijk bestaat hier een conflict tussen enerzijds de semantische intuïtie die zegt dat tijâ en tÿrt een nadere bepaling bij het subject of object vormen, en anderzijds de syntactische realiteit die aantoont dat deze additieven een bepaling bij het predicaat vormen. Dit conflict wordt opgelost door tijâ en tÿrt aan het predicaat te hechten, zodat zij noch als subj./obj.add., noch als pred.add. beschouwd hoeven te worden.1

40.33

Twee of meer pred.add.n die samen een bepaling bij hetzelfde predicaat vormen, worden altijd met het voegwoord én verbonden (dus nooit door een komma gescheiden):

Als het ene pred.add. met een filâsto aan het werkwoord verbonden is, blijft én achterwege:

40.34

Stilistische en pragmatische overwegingen (emfase, variatie, ritme, topicalisatie ed.) kunnen reden zijn om pred.add.n geheel vooraan de zin te plaatsen. Dit verschijnsel wordt additivische prolepsis genoemd. Vergelijk:

Zie ook Hoofdstuk 93 waarin nader ingegaan wordt op de positie van additieven in een zin.

40.35

Pred.add.n worden soms geheel achteraan geplaatst (voor zover zij in de positie achter het predicaat niet reeds aan het eind van de zin staan). Zij kunnen dan de plaats bezetten die gereserveerd was voor het obj.add., en omdat een obj.add. altijd voorafgegaan wordt door de determinant lo, is er geen verwarring met het pred.add. (altijd zónder lo) mogelijk. Achteraanplaatsing van een pred.add. wordt additivische metalepsis genoemd, en gebeurt als het pred.add. relatief weinig emfatisch is (eventueel omdat een ander element uit de zin sterk op de voorgrond treedt). Vergelijk:

40.36

Let ten slotte op de verschillen tussen de volgende drie voorbeelden:

40.37

Pred.add.n hebben de neiging om geheel vooraan of geheel achteraan de zin te verschijnen. Dat geldt vooral voor additieven die slechts als pred.add. gebruikt kunnen worden (CAT. III; zie § 40.76). Het voordeel van deze pro- of metalepsis is bovendien dat de originele positie achter het predicaat vrij blijft voor een subj.add. Bijvoorbeeld:

Zie ook § 93.77a.

40.38

Bekijk nu de volgende zinnen:

Kojen-Pôt (1977) vindt de zinnen (1) en (2) niet correct omdat er sprake zou zijn van een subj.add. en een pred.add. die gelijktijdig achter het predicaat geplaatst zijn, zonder dat het subj.add. met lo gemarkeerd is (zie § 40.14).
Deze ongrammaticaliteit wordt echter door Eutomiy-Fÿvi (1980) bestreden omdat zij stelt dat de pred.add.n ral in (1) en vita in (2) niet op de positie onmiddellijk achter het predicaat zijn geplaatst (dus de positie die reeds bezet is door een subj.add.), maar geheel achteraan de zin. Deze uiterst rechtse positie is echter niet als zodanig herkenbaar, maar zodra een object wordt toegevoegd, blijkt het een en ander duidelijk, bijvoorbeeld:

40.39

Een pred.add. dat aan het einde van een zin geplaatst wordt, kan eventueel onmiddellijk achter een obj.add. volgen. Bijvoorbeeld:

Met zin (1) wordt bedoeld dat (i) Tek snel verft, en (ii) de muur groen wordt. Vergelijk (1) nu met:

In zin (2) treedt vita op als adj.add. bij het obj.add. mesâ. Nu wordt er dus bedoeld dat Tek zodanig verft dat het groen-worden van de muur snel plaats vindt. De handeling van het verven kan best langzaam geschieden.
Dat de combinatie mesâ + vita in (1) beschouwd moet worden als een opeenvolging van een obj.add. en een pred.add., terwijl de combinatie vita + mesâ in (2) beschouwd moet worden als een obj.add., voorafgegaan door een adj.add., wordt semantisch bedongen. Zou vita in (2) een obj.add. zijn, en mesâ een pred.add. (dus analoog aan de combinatie in (1)), dan zou met (2) bedoeld worden dat (i) de handeling van het verven op "groene" wijze gebeurt, en (ii) de muur door deze verfhandeling "snel" wordt. Dit is semantische onzin.1

40.40

Naast de determinant lo kent het Spokaans ook het voorzetsel lo met de betekenis '[net zo] als; lijkend op' (zie Blok 140.10). Het is soms niet zonder meer duidelijk of een additief dat voorafgegaan wordt door lo nu als een obj.add. beschouwd moet worden (waarbij lo een determinant is), dan wel als deel van een voorzetselbepaling. Vergelijk:

In a. is het vette element een obj.add., gemarkeerd met de determinant lo. In b. is het vette element het fundament van de voorz.bep. lo hindriy, waarbij lo een eenheid vormt met het prepositionele werkwoord cônsidere lo (beschouwen als; vinden), zie hiervoor ook § 80.25.

40.41

Het syntactische verschil tussen lo mesâ en lo hindriy in a. en b. van de vorige paragraaf komt onder meer tot uitdrukking in de volgende gevallen:

1. Bij nevenschikkingen wordt een voorzetsel niet herhaald, maar vervangen door het dode voorzetsel âs (zie § 132.144). Lo als determinant kan níét door âs vervangen worden (hier wordt het voegwoord én gebruikt, zie § 40.26):

   a.	Petriy cônsidere dena ûrbest lo hindriy ur âs kariy.
   	Petriy vindt die schutting hinderlijk en lelijk.
   b.	* Petriy verfute dena ûrbest lo mesâ ur âs kolai.
   c.	Petriy verfute dena ûrbest lo mesâ én kolai.
   	Petriy verft die schutting groen en geel.

2. Een voorz.bep. kan geheel vooraan de zin komen te staan; een obj.add. kan dat niet:

   a.	Lo hindriy Petriy cônsidere dena ûrbest.
   	Hinderlijk vindt Petriy die schutting.
   b.	* Lo mesâ Petriy verfute dena ûrbest.
   	Groen verft Petriy die schutting.

3. Een voorz.bep. bevat meestal een substantief; bij een obj.add. is de grammaticaliteit twijfelachtig:

   a.	Petriy cônsidere dena ûrbest lo eft hindriy hunbos.
   	Petriy vindt die schutting een hinderlijke blikvanger.
   b.	? Petriy verfute dena ûrbest lo eft hindriy hunbos.
   	* Petriy verft die schutting een hinderlijke blikvanger.

   In zin b. kan lo alleen geïnterpreteerd worden als een voorz. dat een vergelijking uitdrukt: "de schutting die lijkt op een hinderlijke blikvanger". Maar in dat geval wordt hier de voorkeur aan fara gegeven: "de schutting zoals/gelijkend op een hinderlijke blikvanger". Want die schutting IS ook een hinderlijke blikvanger. Voor het verschil tussen lo en [fit]fara, zie § 143.54–57. Zie ook § 133.77 voor de interpretatie van lo.

40.42   ad § 40.2   B.b. Adjectivische additieven

Een adj.add. staat onmiddellijk vóór het additief waar het een bepaling bij vormt. Bijvoorbeeld:

1. adj.add. als bepaling bij een attr.add.:

40.43

2. adj.add. als bepaling bij een subj.add.:

3. adj.add. als bepaling bij een obj.add.:

40.44

4. adj.add. als bepaling bij een pred.add.:

(pro- en metalepsis:)

5. adj.add. als bepaling bij een ander add.:

40.45   Twee of meer additieven

Als twee additieven door een komma gescheiden zijn, vormt een adj.add. slechts bij het eerste additief een bepaling. Als alle additieven met én verbonden zijn, vormt een adj.add. bij al deze additieven een bepaling. Vergelijk:

40.46

Als een additief een nadere bepaling vormt bij het tweede additief (en niet bij het eerste), dan maakt het geen verschil of beide additieven met een komma gescheiden zijn, dan wel met én verbonden zijn:

In zowel de schrijf- als spreektaal wordt de voorkeur gegeven aan de b-zinnen. Zie ook § 40.26

40.47

Omdat twee of meer pred.add.n die samen een bepaling bij hetzelfde predicaat vormen altijd door én verbonden zijn (§ 40.33), zal een toegevoegd adj.add. altijd een bepaling bij beide pred.add.n vormen:

Én kan niet door een komma vervangen worden, maar we kunnen wel beide pred.add.n omkeren als purfillus géén bepaling bij pazzostafiy mag zijn:

40.48

Het is ook mogelijk dat twee adj.add.n samen een bepaling vormen bij een ander add.; zij worden dan verbonden met én. In de meeste gevallen is er dan sprake van ambiguïteit, omdat het niet altijd duidelijk is dat het eerste add. ook als adj.add. optreedt. Bijvoorbeeld:

Dit voorbeeld kan zo opgevat worden dat de opmerkingen herhaaldelijk kwetsend én onnodig kwetsend zijn (lezing a.), dan wel dat de herhaaldelijke opmerkingen onnodig kwetsend zijn (lezing b.).

40.49

Nog een voorbeeld:

Dit voorbeeld kan zo opgevat worden dat het langzame rijden zowel gevaarlijk als ergerlijk was (lezing a.). Lezing b. betekent dat de auto gevaarlijk reed en dat dit bovendien op een ergerlijk langzame manier gebeurde. Bij a. gaat het er dus om dat het langzame rijden gevaarlijk was. In b. dat de rijstijl sowieso gevaarlijk was, of dat nu langzaam gebeurde of snel.

40.49a

De volgorde van twee of meer nevengeschikte additieven is niet geheel vrij. In het algemeen geldt dat hoe meer een eigenschap inherent is aan het bijbehorende substantief, des te dichter het add. bij dit substantief staat. Add.n die een persoonlijk oordeel uitdrukken (prachtig, foeilelijk, heerlijk, ergerlijk, smaakvol) zijn het minst "inherent" en staan daarom bij voorkeur vooraan. Daarna komen add.n die objectieve kenmerken uitdrukken. De standaardvolgorde daarvan is: afmeting – leeftijd – vorm – kleur – materiaal. Elke afwijking van deze volgorde drukt een gemarkeerdheid uit (oftewel: extra nadruk op het add. dat het eerst wordt genoemd). Vergelijk:

Omdat ojic (prachtig) een persoonlijk oordeel uitdrukt, staat dit bij voorkeur links van blakker (wit) en ðéra (lederen), die inherente eigenschappen van de fauteuil uitdrukken. Hierbij is het materiaal (leder) inherenter dan de kleur wit (want we kunnen ons voorstellen dat je de kleur van de fauteuil kan veranderen terwijl het materiaal hetzelfde blijft, maar dat je het leder niet kan vervangen met behoud van de witte kleur ervan). Daarom is (1b) vreemd.
Merk ook op dat bij drie of meer add.n alleen de laatste twee met én verbonden kunnen worden, en de overige met komma's gescheiden worden. Dit is uitgelegd in § 40.7.

40.49b

Als er van de in de vorige paragraaf genoemde volgorde wordt afgeweken, geeft dat een gemarkeerde constructie die in een bepaalde context te verdedigen valt. Vergelijk:

In (2a) wordt een contrast uitgedrukt tussen de rode en de groene krukjes (implicerend dat ook de groene krukjes van hout zijn). In (2b), met de afwijkende volgorde van materiaal vóór kleur, ligt de nadruk op het materiaal: houten versus metalen krukjes (beide rood). Variant (2c) is vreemd, want de nadruk ligt hier op "houten" dat nu dus met "groen" gecontrasteerd wordt. Een meer plausibele verklaring zou hier kunnen zijn dat de houten krukjes die tevens rood zijn, duurder zijn dan de groene krukjes ongeacht hun materiaal.

40.50   Categoriale indeling

Niet alle additieven kunnen elke positie innemen. Daarom worden de additieven in drie categorieën onderverdeeld, en wel:

Deze categorie-indeling is gebruikelijk in de meeste woordenboeken. In plaats van met I, II en III worden de additieven ook wel gemarkeerd met ad1, ad2 en ad3. Woordenboeken die de term "complettief" in plaats van "additief" bezigen, gebruiken dan de afkortingen c1, c2 en c3.

40.51   ad § 40.50   A. CATEGORIE I

Verreweg de meeste additieven behoren tot CAT. I. Sommige woorden die bijvoorbeeld in het Nederlands het karakter van een bijwoord hebben, kunnen in het Spokaans bijvoeglijk (als adn.add.) gebruikt worden. Dit is bijvoorbeeld het geval met kerru (ook):

kerru als pred.add.:

kerru als attr.add.:

kerru als adj.add.:

kerru als obj.add.:

Het verschil tussen (2) en (3) is minimaal: in (2) wordt zonder enige nadruk gezegd dat er niet alleen een bloemententoonstelling is die mijn vriendin bezoekt, maar dat ze ook nog andere tentoonstellingen bezoekt. In (3) lijkt er een verband tussen de handeling van het "bezoeken" en "de aanwezigheid van de bloemententoonstelling" te bestaan: de bloemententoonstelling komt slechts ter sprake omdat mijn vriendin die bezoekt. Deze emfatische interpretatie is in het Nederlands uitgedrukt met accenten op "óók".

40.52

Ook lilt (dikwijls; vaak) kan als adn.add. gebruikt worden:

lilt als pred.add.:

lilt als attr.add.:

lilt als adj.add.:

40.53   Tegenwoordige deelwoorden

Tot op zekere hoogte hebben ook tegenwoordige deelwoorden (teg.dw.) het karakter van een additief CAT. I. Daarom zullen we er in dit hoofdstuk enige aandacht aan besteden. Voor een meer specifieke behandeling van teg.dw.n wordt verwezen naar Hoofdstuk 100.
Een teg.dw. wordt gevormd door het suffix -lira achter de infinitief te plaatsen (§ 100.5), en zo'n vorm kan het karakter van een attr.add. hebben. We spreken dan kortweg van een attributief teg.dw. Bijvoorbeeld:

40.54

Een teg.dw. kan het karakter van een pred.add. hebben. We hebben nu met een predicatief teg.dw. te maken. Bijvoorbeeld:

Merk op dat er bij dit predicatieve gebruik sprake is van twee verschillende semantische relaties: er is een primaire relatie tussen het teg.dw. en het predicaat, zodanig dat het teg.dw. iets zegt over de wijze waarop de handeling van het predicaat uitgevoerd wordt, en er is een secundaire relatie tussen het teg.dw. en het subject, zodanig dat de handeling die door het teg.dw. uitgedrukt wordt, door het subject verricht wordt. Zo verricht Petriy in zin (1) twee handelingen: hij "vertelt [iets]" en hij "hikt". Het "hikken" wordt als een kenmerk van het "vertellen" opgevat.
Merk op dat de Nederlandse parafrase "met een haatdragende blik" in zin (3) niet hoeft te impliceren dat Elsa mij ook werkelijk haat. In de Spokaanse constructie is er daarentegen wél sprake van de secundaire relatie: "Elsa haat mij". Een betere interpretatie van (3) zou misschien zijn: "Elsa kijkt mij met een blik aan die verraadt dat ze me haat".

40.55

Een teg.dw. kan het karakter van een subj.add. of obj.add. hebben. We hebben nu met een subjectief resp. objectief teg.dw. te maken. In beide gevallen is toevoeging van de markeerder lo verplicht. Merk op dat toevoeging van lo voor een subj.add. slechts optioneel is (§ 40.12). Bijvoorbeeld:

Subjectief:

Objectief:

40.56

Het is zelfs mogelijk om dergelijke teg.dw.n met een object- of echo-bepaling uit te breiden. Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

Subjectief:

Objectief:

Dergelijke constructies moeten in het Nederlands omschreven worden met "zo[danig] ... dat" of "met als gevolg dat ...". Voor een nadere analyse van subj.teg.dw.n en obj.teg.dw.n wordt verwezen naar § 100.28–39.

40.57

Een combinatie van een subj.teg.dw. met het koppelwerkw. melde (zijn) is (behoudens enkele gelexicaliseerde gevallen) ongrammaticaal:

Zie verder § 100.34.

40.58

Een teg.dw. kan soms karakter van een adj.add. hebben. We hebben dan met een adjectivisch teg.dw. te maken. Bijvoorbeeld:

Dit soort constructies komen slechts marginaal voor omdat het semantisch gezien meestal meer voor de hand ligt om het teg.dw. te beschouwen als een bepaling bij het substantief. Oftewel: in (1) gaat het primair om een gele muur die verblindend is, en in (2) gaat het primair om de harde storm die beangstigend is.1 In plaats van (1) en (2) geven velen dan ook de voorkeur aan een constructie met twee nevengeschikte attr.add.n, zoals besproken in § 40.7. Vergelijk (1) en (2) met:

40.59

Sommige teg.dw.n zijn zo gelexicaliseerd (overdrachtelijk geworden) dat zij niet meer als teg.dw. geïnterpreteerd worden. Dit betekent dat het oorspronkelijke teg.dw. een volwaardig additief van CAT. I (soms II of III) is geworden. Welke teg.dw.n deze lexicalisatie kennen (ofwel: welke woorden met het suffix -lira als een "echt" additief behandeld mogen worden) is in de woordenboeken aangegeven (zie ook Appendix 194). Naast de gelexicaliseerde add.-vorm wordt dikwijls nog het oorspronkelijke teg.dw. in de oorspronkelijke betekenis gebruikt. Vergelijk:

40.60

De gelexicaliseerde teg.dw.n in de functie van additief kunnen natuurlijk ook als adj.add. gebruikt worden:

40.61

Om stilistische redenen wordt vermeden om twee of meer teg.dw.n (of liever: -lira-vormen) achter elkaar te plaatsen, zoals:

Kies in dergelijke gevallen liever synoniemen zonder -lira, bijvoorbeeld:

40.62   ad § 40.50   B. CATEGORIE II

Een kleine groep additieven valt onder CAT. II. Zij kunnen dus alleen als attributieve bepaling bij een substantief gebruikt worden. De additieven van CAT. II zijn veelal als zodanig te herkennen, want het zijn:

1. bijvoeglijk gebruikte geografische namen, zoals landen, provincies, plaatsen of rivieren;
2. bijvoeglijk gebruikte voltooide deelwoorden die op -or eindigen of die op onregelmatige wijze zijn afgeleid (vanaf § 40.67);
3. enkele "overige" woorden (vanaf § 40.72).

40.63   ad § 40.62   a. Geografische namen

Geografische namen worden met een kleine letter geschreven als zij de functie van attr.add. hebben. Bovendien worden zij altijd voorafgegaan door een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord (zie hiervoor § 50.37). Als de geografische naam in de functie van attr.add. een gebied aanduidt (werelddeel, land, provincie, plaats, eiland ed.) kan dit attr.add. verscheidene relaties met het bijbehorende substantief uitdrukken. Bijvoorbeeld:

Relatie "afkomstig uit/aanwezig in":

Relatie "met de nationaliteit van/afkomstig uit":

Relatie "met bezigheden te/het hoofd van":

Relatie "aanwezig, gelokaliseerd in/op":

Relatie "plaatsvindend in":

Relatie "typisch/kenmerkend voor":

We dienen ons bewust te zijn van het bestaan van deze (en natuurlijk ook nog andere) relaties omdat de functie van attr.add. bij bepaalde geografische namen door dergelijke relaties beïnvloed wordt. Zie de volgende paragraaf.

40.64

Als de geografische naam in de functie van attr.add. een gebied aanduidt waar de entiteit onlosmakelijk aan verbonden is, kan de geografische naam ook als genitiefconstructie of scheid.samst. toegevoegd worden (§ 60.30). Vergelijk:

Merk op dat toevoegingen als tobergÿ (gebergte), zee (zee; oceaan) e.d. weggelaten worden als de namen als additief of in een samenstelling optreden. In feite is hierboven sprake van ef Azÿ-tobergÿ (het Azÿ-gebergte) en ef Atlânto-zee (de Atlantische oceaan).

40.65

Geen enkele geografische naam kan als attr.add. gebruikt worden indien deze zou dienen om een soort, ras of type aan te duiden. In dat geval wordt een genitief met het suffix -óg of een scheid.samst. gebruikt (zie § 60.37). Bij de volgende voorbeelden is a. telkens een geval zoals besproken in § 40.63–64. In b. vinden we de naam van een soort, ras of type dat misschien oorspronkelijk uit het genoemde gebied afkomstig is, maar er tegenwoordig geen enkele associatie meer mee hoeft te hebben:

40.66

Omdat geografische additieven niet subjectief, objectief of adverbiaal gebruikt kunnen worden (ze behoren immers tot CAT. II), moet er in deze gevallen een omschrijving komen, bijvoorbeeld:

Een verdere behandeling van de geografische namen volgt in § 41.22 en § 41.31–39.

40.67   ad § 40.62   b. Voltooide deelwoorden

Een voltooid deelwoord (volt.dw.) kan op twee manieren van een infinitief zijn afgeleid: (i) op regelmatige wijze met het suffix -or, en (ii) op onregelmatige wijze met een ander suffix (zie Hoofdstuk 101).
Zowel regelmatige als onregelmatige volt.dw.n gedragen zich als een attr.add. van CAT. II. Omdat een volt.dw. niet als zodanig zonder meer aan zijn uiterlijk is te herkennen (er bestaan ook "echte" additieven op het volt.dw.-suffix -or, en onregelmatige volt.dw.n eindigen per definitie nooit op een herkenbaar suffix), kan het begrip "volt.dw." alleen op semantische gronden gedefinieerd worden:

1. Als een woord X, dat is afgeleid van werkwoord W, uitdrukt dat de handeling van W volbracht is, dan is X een volt.dw.

40.68

Het volt.dw. legt dus een accent op het resultaat van de handeling. Omdat een werkwoord altijd een semantische relatie heeft met het bijbehorende subject, en eventueel met het bijbehorende object en/of de echo, bestaat er ook een semantische relatie tussen het afgeleide volt.dw. en dat subject, object of die echo.1 Deze relatie is als volgt uit te drukken (° = onregelmatig volt.dw.):

1. Een volt.dw. van een volledig transitief werkwoord vormt een bepaling bij het potentiële object:

   Ef partes kette ef smurf ón ef krÿniatjen.	> ef kettor smurf
   De priester geeft het geld aan de bedelaar.	> het gegeven geld

2. Een volt.dw. van een object-transitief werkwoord vormt een bepaling bij het potentiële object:

   Ef 'nin byte ef chat.	> ef bytor chat
   Het meisje slaat de kat.	> de geslagen kat
   Ef umynast vârne sener côlegjes.	> ef °vart côlegjes
   De mijnwerker waarschuwt zijn collega's.	> de gewaarschuwde collega's

3. Een volt.dw. van een echo-transitief werkwoord vormt een bepaling bij de potentiële echo:

   Ef deft skreje ón ef pôster.	> ef skrejor pôster
   Het wijf gilt tegen de postbode.	> de postbode tegen wie gegild is     (lett. "de gegilde postbode")

4. Een volt.dw. van een intransitief werkwoord vormt een bepaling bij het potentiële subject:

   Ef vasa tasse.	> ef tassor vasa
   De vaas valt.	> de gevallen vaas
   Ef 'jan arkette.	> ef arkettor 'jan
   De jongen huilt.	> de jongen die gehuild heeft     (lett. "de gehuilde jongen")
   Ef umynasts ÿpje.	> ef °ÿpâl umynasts
   De mijnwerkers stikken.	> de gestikte mijnwerkers

Zie verder § 101.9 voor deze zogenoemde "Volt.dw.-fundament-hiërarchie".

40.69

Sommige volt.dw.n kunnen ook in overdrachtelijke of abstracte zin gebruikt worden, en dan worden ze niet meer als volt.dw. geïnterpreteerd (ofwel: definitie a. in § 40.67 gaat niet meer op). Dit betekent dat het volt.dw. een volwaardig additief van CAT. I is geworden. Welke volt.dw.n dit proces hebben ondergaan (ofwel: een additief geworden zijn) is in woordenboeken aangegeven (zie ook Appendix 195). Naast deze overdrachtelijke vorm komt soms nog de oorspronkelijke volt.dw.-vorm voor, maar deze kan alleen de functie van attr.add. (CAT. II) aannemen. Vergelijk ook § 40.59 over de gelexicaliseerde teg.dw.n. Voorbeelden (A = attr.add.; P = pred.add.; O = obj.add.; S = subj.add.; volt.dw.n zijn onderstreept):

40.70

Een aantal woorden hebben weliswaar het semantische karakter van een volt.dw. (d.w.z. zij voldoen aan definitie a. in § 40.67), maar zij hebben de syntactische eigenschappen van een "echt" additief CAT. I. Deze volt.dw.n staan dus tussen de "echte" volt.dw.n en de gelexicaliseerde volt.dw.n uit de vorige paragraaf in. Tot deze tussengroep behoren zowel regelmatige vormen op -or, als onregelmatige vormen. Bijvoorbeeld (de volt.dw.n in de functie van add. zijn onderstreept):

40.71

Soms bestaat er naast een regelmatig volt.dw. nog een onregelmatig afgeleide nevenvorm, welke echter geen "volt.dw." genoemd kan worden omdat de betekenis ervan niet aan definitie a. uit § 40.67 voldoet. Wel is er sprake van een verwante betekenis, zoals duidelijk wordt uit de volgende voorbeelden (in a. hieronder ligt het accent op de afgesloten handeling; in b. op de toestand waarin het substantief verkeert) (I = add. CAT. I; volt.dw.n zijn onderstreept):

Zie Hoofdstuk 101 voor een meer uitgebreide behandeling van de volt.dw.n.

40.72   ad § 40.62   c. "Overige" woorden

Behalve geografische additieven en volt.dw.n bestaan er ook "gewone" additieven die tot CAT. II behoren. Hiertoe rekenen we allereerst additieven als lart (hongerig) en pliyf (dorstig) die in de posities van subj.add., obj.add. en adv.add. niet voorkomen omdat er dan van specifieke idiomatische uitdrukkingen gebruik wordt gemaakt. Vergelijk:

40.73

Tot de "gewone" additieven CAT. II rekenen we in de tweede plaats verscheidene leenwoorden die in feite het karakter van een onbepaald voornaamwoord (Blok 52.11) hebben. Vergelijk:

40.74   ad § 40.50   C. CATEGORIE III

De additieven die onder CAT. III vallen, kunnen alleen in de functie van adv.add. (dus: pred.add. en adj.add.) gebruikt worden. Dit zijn de traditionele bijwoorden. Bijvoorbeeld:

40.75

Het Spokaans kent een reeks additieven CAT. III die in feite synoniem zijn aan een combinatie van twee andere additieven CAT. III. In het Nederlands moeten zij meestal met twee bijwoorden vertaald worden. Bijvoorbeeld:

40.76

De additieven CAT. III zijn gevoelig voor transportatie, ofwel, ze verschijnen in andere posities in de zin dan op grond van de algemene regels (schema § 40.4) te verwachten is. Allereerst additieven CAT. III met de functie van pred.add. In § 40.4 en § 40.30 is vastgesteld dat een pred.add. onmiddellijk achter het predicaat volgt. Pred.add.n CAT. III kunnen echter ook voor het predicaat geplaatst worden, met name bij emfatisch gebruik. Bijvoorbeeld:

40.77

Het additief CAT. III nert (niet) staat in de functie van pred.add. bijna altijd vóór het predicaat, maar anders dan bij andere add.n drukt nert voor het predicaat geen emfase uit; het is een neutrale ontkenning:

In zulke constructies (nert als ontkenning vóór het predicaat) wordt de gehele Stand van Zaken (SvZ) die in de zin wordt uitgedrukt, ontkend. Zie ook § 110.3 voor de definitie van SvZ.

40.78

Bij korte zinnen verschijnt nert als pred.add. ook wel op de oorspronkelijke positie achter het predicaat, meestal als laatste element van de zin. Dikwijls is er sprake van een [emotionele] uitroep, bijvoorbeeld:

40.79

Een synoniem van nert is noi, maar het heeft iets meer emfase. In tegenstelling tot nert kan noi ook áchter het predicaat verschijnen: dat geeft nog meer emfase. Vergelijk:

Zie verder § 151.6–12 voor een verdere behandeling van nert en noi.

40.80

Als een additief CAT. III in de functie van adj.add. een bepaling vormt bij een subj.add. of obj.add. dat met lo gemarkeerd is, kan het adj.add. vóór lo geplaatst worden. Ook deze verschuiving wordt als transportatie beschouwd:

40.81

Vergelijk de volgende zinnen (in a. is het vette element een adj.add. en in b. een pred.add.):

De transportatieregel zoals hierboven toegepast in de a-zinnen is niet verplicht, maar wordt onder meer door Kojen-Pôt (1977) wel aangeraden. Hier lijnrecht tegenover staat de opvatting van bijvoorbeeld Undoryll-Sjocc (1975), die de voorkeur geeft aan een niet-getransporteerd adj.add. CAT. III.
De discussie tussen Kojen-Pôt en Undoryll-Sjocc heeft een nieuwe impuls gekregen door Joseph Canarozzo. Canarozzo stelt in zijn artikel (1979) dat het niet zo is dat een adj.add. als het ware over lo naar links wipt (zoals Kojen-Pôt beweert), maar dat beide additieven in de onderliggende structuur direct achter elkaar staan, en lo pas in de oppervlaktestructuur toegevoegd wordt.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands