Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

80. Verbale categorieën √

Spokaanse werkwoorden worden onderverdeeld in 5 categorieën:

1. intransitieve werkwoorden (intrans.werkw.n)
2. semi-transitieve werkwoorden (semtrans.werkw.n; § 80.3)
3. object-transitieve werkwoorden (obtrans.werkw.n; § 80.4–5)
4. echo-transitieve werkwoorden (ectrans.werkw.n; § 80.6–7)
5. volledig transitieve werkwoorden (voltrans.werkw.n; § 80.8–10)

Categorieën A. en B. worden wel samengevat met de term "niet-transitieve werkwoorden". Categorieën C. t/m E. heten dan "transitieve werkwoorden".

80.2   ad § 80.1   A. Intransitieve werkwoorden

Intrans.werkw.n kunnen slechts een subject bedienen. Eventueel zijn zij inherent wederkerend (zie § 72.4 en § 72.21). Bijvoorbeeld:

80.3   ad § 80.1   B. Semi-transitieve werkwoorden

Semtrans.werkw.n zijn in semantisch opzicht intransitief, maar zij kunnen naast een subject tevens een leeg object bedienen.1 Een dergelijk object heeft geen semantische referentie maar dient slechts als markeerder van de objectpositie. In Blok 90.8 is te vinden hoe een definitieve (= voltooide) tijd uitgedrukt wordt door inversie: in de neutrale tijd staat het object achter het predicaat, maar in de definitieve tijd komt het object onmiddellijk vóór het predicaat.2 Vergelijk:

Deze inversie is bij intrans.werkw.n natuurlijk onmogelijk, tenzij zij als semtrans.werkw. een leeg object kunnen bedienen. Dit lege object verschijnt meestal in de vorm van ef tiyn of ef šôt (het ding) en blijft onvertaald. Vergelijk (het onvertaalde object wordt uitgedrukt met Ø):

In (2) is het lege object ef šôt nuttig om de definitieve tijd uit te drukken. In (1) kan het achterwege blijven (tenzij er nadruk op het actuele van de gebeurtenis gelegd moet worden).
Meer over ef tiyn en ef šôt in § 132.22–22a.

Obtrans.werkw.n kunnen een subject en een object bedienen. Het object hoeft niet altijd uitgedrukt te worden. Bijvoorbeeld:

Veel Spokaanse obtrans.werkw.n zijn in het Nederlands intransitief (met een voorz.bep.). Bijvoorbeeld:

80.5

Zinnen met een obtrans.werkw. kennen ook een passieve variant. Hiervoor wordt het suffix -lije gebruikt:

Zie verder Hoofdstuk 90 voor de vorming van passiefconstructies.

80.6   ad § 80.1   D. Echo-transitieve werkwoorden

Ectrans.werkw.n kunnen een subject en een echo bedienen. Onder "echo" wordt verstaan een constituent die gemarkeerd is met de determinant ón (aan; tegen; tot).1 Een echo komt meestal overeen met wat in niet-Spokaanse grammatica's het meewerkend voorwerp, het indirecte object of het datief-object wordt genoemd. Bijvoorbeeld:

Zinnen met een ectrans.werkw. kennen ook een zogenoemde echopassieve variant. Hiervoor wordt het suffix -litâ gebruikt (zie Blok 90.8):

80.8   ad § 80.1   E. Volledig transitieve werkwoorden

Voltrans.werkw.n kunnen een subject én een object én een echo bedienen. Echo en/of object kunnen soms ook achterwege blijven (optioneel gedeleerd worden). Bijvoorbeeld:

Het Nederlandse equivalent van een Spokaans object is soms een indirect object of een voorz.bep., terwijl het Nederlandse equivalent van een Spokaanse echo een object kan zijn. Vergelijk (Spokaans object is vet):

Zinnen met een voltrans.werkw. kennen elk twee passieve varianten: een objectpassief en een echopassief:

Vergelijk ook:

In sommige grammatica's, en ook in de meeste woordenboeken, wordt een iets andere categorie-indeling gehanteerd:

De afkortingen U, E en K staan voor respectievelijk:

Het feit dat ook een echo voor een passieve constructie kan zorgen is voor vele grammatici (en ook voor ons) een doorslaggevende reden om echo en object dezelfde syntactische eigenschappen toe te kennen. Daarom willen wij een werkwoord dat een echo kan bedienen, eveneens "transitief" noemen. Zie ook Hoofdstuk 90.

80.12

Sommige werkwoorden zijn bicategoriaal, ofwel: zij zijn obtrans. in de ene, en intrans., semtrans. of ectrans. in een andere betekenis. Vergelijk:

80.13

Voorbeelden:

80.14   Wijziging van categorieën

Bij de behandeling van de morfologie van werkwoorden zal blijken hoe een nieuw werkwoord gevormd kan worden door middel van afleiding of samenstelling van een oud werkwoord. Zie Hoofdstuk 83. De betekenis van dit afgeleide of samengestelde werkwoord is soms zodanig dat er ook van categorieverandering sprake is. In bijna alle gevallen houdt dit in dat een intrans. (soms semtrans.) werkwoord getransitiveerd wordt (obtrans. wordt). Bijvoorbeeld:

a. Afleidingen met een suffix (zie ook § 83.23–25):

b. Afleidingen met een prefix (zie ook § 83.21):

c. Samenstelling met een voorzetsel als prefix (zie ook § 83.28):

d. Samenstelling met een voorzetsel als suffix (zie ook § 83.29):

e. Samenstelling met een additief als suffix (zie ook § 83.46):

f. Samenstelling met een additief als prefix (zie ook § 83.45 en § 83.47):

80.15

In een enkel geval vindt er detransitivering plaats (obtrans. wordt intrans.):

80.16

Bij alle afleidingen en samenstellingen zoals bedoeld in § 80.14–15 is de (de)transitivering een rechtstreeks gevolg van het feit dat het afgeleide of samengestelde werkwoord een andere betekenis heeft dan het oorspronkelijke werkwoord.
Er zijn echter ook werkw.-afleidingen en -samenstellingen waarbij er géén betekenisverschil bestaat tussen het oorspronkelijke en het afgeleide/samengestelde werkwoord, en die slechts tot doel hebben om (i) uit een intrans. (of semtrans.) werkwoord een obtrans. variant te vormen en (ii) uit een ectrans. (soms obtrans.) werkwoord een voltrans. variant te vormen. Dit zogenoemde categorieverrijkende procédé wordt onder meer toegepast om een voorz.bep. of een echo in een object te kunnen veranderen. De aanwezigheid van dit object kan nuttig zijn om een definitieve tijd (middels inversie) uit te drukken (Blok 90.8) of om de zin passief te kunnen maken. Voor de syntactische noodzaak voor passieve zinnen, zie Hoofdstuk 92. Bovendien wordt door deze categorieverrijking tegemoetgekomen aan de algemene tendens om een zogenoemde "ideale zin" te krijgen, dat is een zin waarin in ieder geval een subject en een object zijn uitgedrukt.
De categorieverrijking van intrans. naar obtrans. wordt transitivering genoemd. Die van obtrans. naar voltrans. heet transitief-complettering.
Categorieverrijking gebeurt op de volgende manieren:

1. prefigering met lâ-
2. suffigering met -are (vervangt infinitief-e) (§ 80.20–21)
3. scheid.samst. met een voorzetsel (§ 80.22–24)

80.17   ad § 80.16   A. Categorieverrijking door prefigering met lâ-

Het prefix lâ- kan dikwijls vertaald worden met 'be-' en drukt bij concrete bewegings- en bevindingswerkwoorden een plaatsbepaling uit. Transitivering met lâ- is zeer productief: een intrans.werkw. met een lokale voorz.bep. wordt nu een obtrans.werkw. met een object. Vergelijk:

80.18

Het zijn alleen de meest neutrale of voor de hand liggende lokale voorz.bep.n die door het prefix lâ- + object vervangen kunnen worden. In de volgende voorbeelden is de voorz.bep. zo "gemarkeerd" dat deze gehandhaafd moet blijven:

Zie Hoofdstuk 141 voor de discussie in welke context we een bepaald voorzetsel als gemarkeerd moeten beschouwen, en wanneer er sprake is van een "neutrale" voorz.bep.

Ook andere werkwoorden dan concrete bewegings- of bevindingswerkwoorden kunnen d.m.v. lâ- getransitiveerd worden. Dit is echter een minder productief procédé waarbij bovendien rekening gehouden moet worden dat sommige lâ-vormen gelexicaliseerd zijn. Vergelijk:

Do nert pjôle rifo ef moplariy.	Hij praat niet over het ongeluk.
Do nert lâpjôle ef moplariy.	(idem) (lett. "hij bepraat niet")
Mariy tire furt 3 .	Mariy wedt om 3 herco.
Mariy lâtire 3 .	(idem)

Bij de volgende werkwoorden kan de lâ-vorm níét gebruikt worden om een voorz.bep. in een object te veranderen, want hier heeft de lâ-vorm een gelexicaliseerde betekenis:

Ook hier is weer sprake van de verdringingsregel die we in diverse hoofdstukken zijn tegengekomen: een gelexicaliseerde vorm verdringt een productieve vorm.

80.20   ad § 80.16   B. Categorieverrijking door suffigering met -are

Niet productief, maar synoniem aan lâ-, is soms de transitivering met het suffix -are. Het object bij een lâ-werkwoord kent bijna altijd een voorz.bep. als equivalent (zoals we in § 80.19 gezien hebben); bij -are-werkwoorden ontbreekt dit equivalent dikwijls (in de volgende voorbeelden uitgedrukt met Ø):

Het suffix -are dient ook voor transitief-complettering, ofwel: categorieverrijking van ectrans. naar voltrans. Vergelijk:

Categorieverrijking van obtrans. naar voltrans. heeft objectverschuiving tot gevolg: het oorspronkelijke object wordt een echo teneinde plaats te maken voor een nieuw object. Vergelijk ([equivalent van] Spokaans object is vet):

80.22   ad § 80.16   C. Categorieverrijking door voorzetsel-samenstelling

Sommige intrans.werkw.n met een voorz.bep. kunnen d.m.v. een scheidbare aanhechting van een voorzetsel getransitiveerd worden, zodanig dat de oorspronkelijke voorz.bep. nu een object wordt. Let op: het voorzetsel dat scheidbaar aangehecht wordt, hoeft niet hetzelfde te zijn als het voorzetsel uit de oorspronkelijke voorz.bep. Hieruit blijkt dat transitivering d.m.v. voorzetselaanhechting een improductief procédé met een lexicaliserend karakter is. Vergelijk:

Ook sommige ectrans.werkw.n kunnen d.m.v. een scheidbare aanhechting van een voorzetsel getransitiveerd worden, zodanig dat de oorspronkelijke echo nu een object wordt. Vergelijk:

80.24

De transitivering van werkwoorden teneinde de vaste voorz.bep. of echo in een object te kunnen wijzigen is in het Spokaans nuttig als wij een definitieve tijd m.b.v. predicaat-object-inversie willen uitdrukken (Blok 90.8) of als er een syntactische noodzaak voor een passieve vorm is (Hoofdstuk 92). Bijvoorbeeld:

80.25   Prepositionele werkwoorden

Veel werkwoorden gaan vergezeld van een "vaste" voorz.bep., en zij heten daarom prepositionele werkwoorden (prep.werkw.n). Zie ook § 141.115–121.
Zulke voorz.bep.n kunnen "vast" genoemd worden, omdat zij voldoen aan twee belangrijke kenmerken:

1. De voorz.bep. heeft een idiomatisch karakter, want we kunnen veelal niet voorspellen welk voorzetsel er gebruikt wordt en wat de precieze betekenis ervan is.
2. De voorz.bep. kan zich in meer of mindere mate als een "basiselement" (§ 90.1) gedragen, en vervangt feitelijk een object of een echo (vandaar dat ze wel "pseudo-object" en "pseudo-echo" genoemd worden).

Uit dit tweede kenmerk kan opgemaakt worden dat een prep.werkw. nooit een voltrans.werkw. is, want daarbij zijn object en echo immers per definitie aanwezig, zodat er van "vervanging" geen sprake is. De meeste prep.werkw.n zijn dan ook intrans., zoals:

80.26

Verscheidene prep.werkw.n behoren tot de categorie obtrans. In deze gevallen zou men kunnen zeggen dat een feitelijke echo door een vaste voorz.bep. vervangen is, zoals:

80.27

Een aantal prep.werkw.n hebben een voorz.bep. met het voorzetsel ón. Let wel, ón fungeert nu als voorzetsel, en niet als echo-determinant, bijvoorbeeld:

Dat het hier voorz.bep.n betreft, en geen echo-constituenten, blijkt onder meer uit het feit dat een echopassief ongrammaticaal is:

Zie verder § 90.25–32 voor het verschil tussen ón als echo-determinant, en ón als voorzetsel.

In § 80.25 punt 2. is aangehaald dat een "vaste" voorz.bep. soms het karakter kan hebben van een basiselement (dat is: subject, object of echo), terwijl een "losse" voorz.bep. (die optioneel toegevoegd kan worden en een voorspelbare betekenis heeft) nooit een dergelijk karakter kan hebben.
Waaruit blijkt dit karakter nu? Zonder dat we al te diep ingaan op de materie die met basiselementen te maken heeft (zie hiervoor Hoofdstuk 90), kan hier één relevante eigenschap genoemd worden: basiselementen hebben altijd hun vaste positie binnen een zin. Het is niet mogelijk om de onderlinge volgorde van subject, object en echo te wijzigen, zonder dat dit syntactische consequenties heeft. Een "losse" voorz.bep. daarentegen kan, zonder dat dit syntactische consequenties heeft, zowel achteraan, middenin als vooraan een basiszin geplaatst worden. Vergelijk:

Daarentegen verschijnt een "vaste" voorz.bep. het liefst op de positie die gereserveerd is voor een niet-uitgedrukte echo (indien het object aanwezig is). Vergelijk de zinnen in (1) met:

Zin (2a) komt het meest overeen met een voltrans. constructie als:

en is daarom geheel grammaticaal.
De ongrammaticaliteit van (2b) kan verklaard worden door een parallel te trekken met een constructie waarin object en echo van plaats verwisseld zijn, en zo'n zin is per definitie ongrammaticaal, bijvoorbeeld:

De twijfelachtige grammaticaliteit van (2c) in de vorige paragraaf ten slotte kan verklaard worden door de volgende twee overwegingen:

1. Als een echo zonder meer vooraan de zin geplaatst wordt, ontstaat een ongrammaticale constructie:

   (3)	* Ón groft sour Leon kette pert smurf.
   	Aan zijn zuster geeft Leon veel geld.

   Vooropgesteld dat furt groft hôby in (2c) een "soort echo" is, kan nu aan de hand van (3) geconcludeerd worden dat ook (2c) ongrammaticaal moet zijn.

2. Een echo kan wel vooraan de zin geplaatst worden als de echo de functie van zinskern heeft:

   (4)	Groft sour kettelitâ pai Leon pert smurf.
   	Aan zijn zuster wordt door Leon veel geld gegeven.

   Het feit dat een echte echo blijkens (4) vooraan de zin geplaatst kan worden, leidt ertoe dat een "onechte" echo als in (2c) eveneens vooraan de zin mag verschijnen.

De tegenstrijdige conclusies uit 1. en 2. hierboven leiden er ten slotte toe dat (2c) noch ongrammaticaal, noch grammaticaal is, oftewel: (2c) is twijfelachtig.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands