Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

51. Bezittelijke voornaamwoorden √

51.1   Algemeen

Bezittelijke voornaamwoorden (bez.vnw.) behoren, tezamen met de aanwijzende en onbepaalde voornaamwoorden (Hoofdstuk 52) tot de zogenoemde lidwoordvervangende voornaamwoorden. Zij kunnen in de plaats van een lidwoord komen, of nauwkeuriger, in de plaats van het bepaalde lidwoord ef. De syntactische voorwaarden waaraan het gebruik van ef moet voldoen, gelden in grote lijnen eveneens voor het gebruik van een lidwoordvervangend voornaamwoord.

51.2

De bezittelijke voornaamwoorden kunnen in twee groepen onderverdeeld worden:

1. expliciete bez.vnw.n (vanaf § 51.3)
2. impliciete ofwel reflexieve bez.vnw.n (vanaf § 51.5)

Het gebruik van de bez.vnw.n zal in meer algemene termen besproken worden vanaf § 51.21.

51.3   ad § 51.2   A. Expliciete bez.vnw.n

De regels voor het gebruik van de familiaire en beleefde vorm zijn uitgelegd in § 70.9–10. Deze regels gelden onverminderd voor de keuze tussen vilt (jouw) en gert (uw). Merk op dat dit onderscheid in het meervoud geëlimineerd is (beide gert (jullie, uw)).

51.4

Hort (hun, haar (mv.)) wordt slechts gebruikt indien er uitsluitend aan vrouwelijke personen of dieren gerefereerd wordt. In de spreektaal worden hort, en in mindere mate ook belt (haar (enk.)), steeds meer verdrongen door de geslachtsloze vormen hift en groft.1 Als het bez.vnw. belt gevolgd wordt door het additief belt (klein), wordt ook in de schrijftaal liever groft gebruikt:

Zie voor een algemene bespreking van het gebruik van bez.vnw.n. ook § 51.21 en verder.

51.4a

In het Nederlands wordt bij een zakelijk of abstract antecedent de voorkeur gegeven aan ervan, bijvoorbeeld:

Het antecedent cÿrfros (overtreding) is een abstract substantief.

51.5   ad § 51.2   B. Impliciete of reflexieve bez.vnw.n

Impliciete bez.vnw.n worden prototypisch gebruikt als zij binnen dezelfde zin refereren aan de entiteit(en) uit de zinskern. Er zijn slechts twee impliciete bez.vnw.:

In feite is sener de genitiefvorm van het wederkerende voornaamwoord sen (zich[zelf]). Vandaar dat sener ook wel een reflexief (= wederkerend) bez.vnw. wordt genoemd. Zie Blok 72.3.

51.6

De meervoudsvorm seners is tegenwoordig vrijwel in onbruik geraakt, en wordt vervangen door sener. Alleen als het antecedent tu (jullie) of gÿrs (u (mv.)) is, is het meervoudige seners nog gangbaar. Dit om onderscheid te kunnen maken met tu (jij) en gÿrs (u (enk.)). Vergelijk:

51.6a

In een gedeverbaliseerde constructie (Hoofdstuk 126) kan de genitiefbepaling gelijkgesteld worden aan een zinskern. Dit betekent dat sener hieraan kan refereren. Vergelijk:

In (1a) is Frânsa de zinskern en sener referereert hieraan. In (1b) is Frânsaex syntactisch gezien geen zinskern, maar semantisch gezien nog wel het subject bij ÿrrepareros. Vandaar dat sener nog steeds aan Frânsa kan refereren.
Er ontstaat een probleem als een gedeverbaliseerde constructie in zijn geheel optreedt als een zinsdeel binnen een zin waar reeds een zinskern aanwezig is. Vergelijk:

51.6b

In zin (2a) refereert sener aan de zinskern in dezelfde bijzin, dus aan Frânsa. Maar zin (2b) is ambigu: enerzijds kan sener aan Frânsaex refereren (analoog aan (1b)), anderzijds is de gehele vette constructie een object bij zerfe, zodat het hierin aanwezige sener refereert aan de zinskern Pelcer. Deze ambiguïteit kan opgeheven worden door sener te vervangen door een expliciet bez.vnw., bijvoorbeeld:

Over de grammaticaliteit van (3a) en (3b) wordt getwist: sommigen keuren (3a) af en vinden dat groft door sener vervangen moet worden, dat dus refereert aan Pelcer. Anderen keuren (3b) af, wat impliceert dat zij sener goedkeuren als dit aan Frânsaex refereert.
Onder meer Kojen-Pôt (1977) kiest voor de eerste optie, en daarmee geeft hij tevens aan dat hij ook (1b) afkeurt ten gunste van een expliciet bez.vnw., dus Frânsaex ef ÿrrepareros enn belt pitter trufôe. Kojen-Pôt is dus van mening dat sener nooit mag refereren aan de genitiefbepaling in een gedeverbaliseerde constructie.

51.6c

Soms heeft een relatieve bijzin met meldelira meer het karakter van een bijstelling die onderdeel is van de matrixzin. Dit heeft gevolgen voor de keuze tussen een expliciet en een impliciet bez.vnw. Vergelijk a. met b.:

In (1a) is het vette deel een duidelijke relatieve bijzin, die een variant met een betr.vnw. kent: ... té melde belt harbatjen. Hier is dus het expliciete bez.vnw. belt nodig, omdat het refereert met de zinskern eup in de matrixzin, en níét met de zinskern té in de relatieve bijzin (en evenmin met de niet-uitgedrukte kern in de -lira-bijzin).
In (1b) is het vette deel als bijstelling geïncorporeerd in de matrixzin (te zien aan het ontbreken van de komma achter Latroma). Hier kan het impliciete bez.vnw. sener gekozen worden omdat het in dezelfde matrixzin staat als de zinskern eup. Voor (1), vergelijk ook § 132.116.
In (2) wordt geïllustreerd hoe zulke relatieve bijzinnetjes gecombineerd worden met een causatief. In (2a) staat een "echte" bijzin waarin hift refereert aan de matrixkern ef rÿters. In (2b) is het vette deel als bijstelling in de matrixzin geïncorporeerd zodat er met sener aan de kern gerefereerd kan worden. Voor (2), vergelijk ook § 132.113.

51.7

Sener[s] komt níét voor in de zinskern (maar zie uitzonderingen in § 51.8). Als een constructie gepassiviseerd wordt, zodanig dat de constituent die door sener[s] bepaald wordt nu als zinskern gaat optreden, moet een expliciet bez.vnw. gebruikt worden. Vergelijk:

Het omgekeerde is ook het geval: een expliciet bez.vnw. in de zinskern van een actieve constructie wordt impliciet in de passieve variant:

Merk op dat de ambiguïteit van de volgende a-zin leidt tot twee passieve varianten:

51.8

In enkele gevallen kan sener[s] in de zinskern staan, en wel:

1. als de bepaling met sener[s] en het antecedent van sener[s] d.m.v. nevenschikking één constituent vormen die als zinskern fungeert (§ 51.9);
2. als de bepaling met sener[s] de zinskern vormt van een zin die met een neven- of onderschikkend voegwoord verbonden is met een zin waarvan de kern het antecedent van sener[s] is (§ 51.10–11);
3. als de bepaling met sener[s] de zinskern vormt van een zin die met een grammaticaal voegwoord, of met een -lira-constructie, verbonden is met een zin waarvan de kern het antecedent van sener[s] is (vanaf § 51.12).

51.9   ad § 51.8   a. Sener + antecedent vormen samen één zinskern

Voor nevenschikking op constituentniveau wordt verwezen naar Hoofdstuk 120. Voorbeelden:

51.10   ad § 51.8   b. Sener als zinskern in een zin die met een neven- of onderschikkend

voegw. is verbonden aan een zin met antecedent als zinskern

Voor nevenschikking op zinsniveau wordt verwezen naar Hoofdstuk 120. Voor onderschikking zie Hoofdstuk 122. Bij ondergeschikte bijzinnen (zoals (2) en (3)) mag ook een expliciet bez.vnw. gebruikt worden. Voorbeelden:

51.11

Echter, als een bijzin door een determinant gemarkeerd wordt (§ 122.3), dan wordt altijd een expliciet bez.vnw. in de zinskern gebruikt. Vergelijk zinnen (2) en (3) uit § 51.10 met (determinanten zijn onderstreept):

Dit gebruiksverschil van de twee soorten bez.vnw.n is te verklaren door aan te nemen dat een onder- of nevenschikkend voegwoord oorspronkelijk een markeerder bij de eropvolgende zinskern was, om deze kern een "afhankelijkheid aan de voorafgaande hoofdzin" te geven. Zinskernen die door een voegwoord voorafgegaan worden, verliezen dus hun "onafhankelijke" karakter en daarom mag hierin ook een impliciet bez.vnw. voorkomen. Bijzinnen die met een determinant in de hoofdzin gemarkeerd worden, behouden daarentegen het karakter van "zelfstandig opererende" zin, en daarin behoudt de zinskern zijn "onafhankelijke" karakter. Het begrip "afhankelijkheid" is duidelijk gedefinieerd en beschreven in Evergreen (1964), waarbij hij zich baseerde op de observaties in Daufenbach (1952).

51.12   ad § 51.8   c. Sener als zinskern in een zin die met een gramm.voegw. of met een

-lira-constructie is verbonden aan een zin met antecedent als zinskern

Voor grammaticale voegwoorden wordt verwezen naar Hoofdstuk 123. De -lira-constructies komen aan de orde in Hoofdstuk 100. Voorbeelden:

Zowel het voegwoord den als het suffix -lira tast het karakter van "zelfstandig opererende" zin aan, zodat ook de daarin voorkomende zinskern zijn "onafhankelijke karakter" verliest, waardoor een impliciet bez.vnw. mogelijk wordt.1 Zie ook de vorige paragraaf, en verder Hoofdstuk 100 voor een nadere analyse van -lira-constructies.

51.13

In § 100.50–64 is uitgelegd hoe relatieve bijzinnen door een -lira-constructie vervangen kunnen worden, waarbij dan de zinskern onuitgedrukt blijft. Vergelijk (de onuitgedrukte zinskern is voorgesteld met Ø):

De onuitgedrukte zinskern in dergelijke -lira-constructies kan evengoed als antecedent voor het impliciete sener[s] dienen als zinskernen die wel zijn uitgedrukt. Vergelijk:

51.14

Een tweede bijzin, die ondergeschikt is aan de -lira-bijzin, mag een bepaling met sener[s] als zinskern hebben, als het antecedent van sener[s] de onuitgedrukte kern van de -lira-zin is (voor de duidelijkheid zijn de corefererende elementen onderstreept):

51.15

Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen: (i) twee ondergeschikte bijzinnen waarvan er een ondergeschikt is aan de ander, en (ii) tussen twee ondergeschikte bijzinnen die samen nevengeschikt zijn. Omdat in zin (1) hieronder de tweede bijzin taufen ... gress ondergeschikt is aan de voorafgaande bijzin Ø ... frint, is sener in de tweede bijzin correct omdat de zinskern Ø (het niet-uitgedrukte Kers Lanôs) het antecedent van sener is:

Vergelijk (1) nu met (2), waarin het expliciete groft (= "van Kers Lanôs") nooit een zinskern als antecedent kan hebben. Daarom moet de tweede bijzin taufen ... gress nu beschouwd worden als zijnde ondergeschikt aan de hoofdzin (dus nevengeschikt aan de voorafgaande bijzin Ø ... frint). In de hoofdzin is Kers Lanôs géén zinskern en daarom is groft correct:

Hoewel (1) en (2) syntactisch van elkaar verschillen, is er nauwelijks een semantisch verschil: beide zinnen betekenen zo goed als hetzelfde. Zie verder Hoofdstuk 122 voor semantische onderschikkingen.

51.16

Als de bepaling met sener[s] buiten de zinskern van de bijzin voorkomt, dan is het antecedent van sener[s] niet meer de kern van de hoofdzin, maar de kern van deze bijzin. Vergelijk (in a. staat sener in de kern van de bijzin, dus het antecedent is de kern van de hoofdzin, in b. staat sener buiten de kern, dus het antecedent is de kern in de bijzin (de antecedenten zijn onderstreept):

51.17

Vergelijk nu de verschillende referenties van sener in zin (1) met (2):

Sener₁ staat in de zinskern van de bijzin en heeft dus als antecedent de zinskern van de hoofdzin (= Lerdu); sener₂ staat buiten de zinskern van de bijzin en heeft dus als antecedent de zinskern van de bijzin (= sener sour).

Sener₁ heeft evenals in zin (1) het antecedent Lerdu; het antecedent van groft kan níét de zinskern sener sour zijn, maar er zijn twee andere mogelijkheden: (i) groft refereert aan Lerdu (het zijn Lerdu's kinderen), of (ii) groft refereert aan een niet nader genoemd persoon (bijv. de kinderen van de buurman/buurvrouw).

Om vast te stellen waaraan de verschillende verschijningen van sener in een constructie als (1) refereren, dient men de zinsbouw goed in de gaten te houden. Het zal duidelijk zijn dat met name in de spreektaal dikwijls gezondigd wordt tegen de regels die voor het juiste gebruik van sener[s] gelden, zeker als binnen een combinatie van hoofd- en bijzinnen de juiste structuur niet in één oogopslag te overzien is. De neiging bestaat dan ook om de twee verschijningen van sener zodanig te interpreteren dat ze beide hetzelfde antecedent hebben. Voor (1) geldt dan dat ook sener₂ abusievelijk opgevat wordt als refererend aan Lerdu, dus: "Lerdu₁ vraagt of zijn₁ zuster zijn₁ kinderen gewassen heeft" (dus de kinderen van Lerdu).1

51.18

Sener[s] kan níét gebruikt worden als het vóór zijn antecedent staat; in dat geval is een expliciet bez.vnw. (Blok 51.3) nodig. Dit geldt zowel voor constituenten met sener[s] die vóór de zinskern staan, als voor degene die deel van de zinskern zijn. Vergelijk:

51.18a

Sener[s] kan níét gecombineerd worden met een aanw. of onb.vnw. In dit geval wordt er voor een expliciet bez.vnw. gekozen. Vergelijk:

Zie verder § 52.8 en § 52.15a.

51.19

Sener[s] wordt ook gebruikt als de zinskern in imperatieven of consideratieven aan het predicaat is gehecht (zie ook § 110.46):

Maar in causatieven refereert sener aan de toegevoegde "echte" kern (de Causer of Instigator); zie ook § 152.15 en § 152.23:

Vergelijk (1) en (2) met (4) en (5) hieronder, waarin het expliciete groft kan refereren aan zowel (a.) de entiteit die met dôe bedoeld wordt (de referent; in (5) is dat Lerdu), als (b.) een niet nader genoemde entiteit:

Zie ook § 152.23 zin (3a).

51.20

Let op het verschil tussen:

De verschillende betekenissen van (1) en (2) worden duidelijk als we naar de onderliggende structuren van deze zinnen kijken:

In zin (1) heeft sener ÿrôm een "gedeelde referentie": omdat er in feite twee kernen zijn (gress en Petriy), heeft sener twee verschillende antecedenten: (i) gress en (ii) Petriy. In (2) daarentegen heeft kost ÿrôm een "unieke referentie", want kost kan alleen aan een 1e persoon enk. refereren, dus het antecedent hiervan is altijd gress.

De grammaticaliteit van (2) is echter twijfelachtig omdat enerzijds kost correct is in de onderliggende structuur {Petriy zâre plâks rifonn kost ÿrôm}, maar anderzijds niet correct is in de onderliggende structuur * {gress zâre lilepiy rifonn kost ÿrôm}, omdat kost hier door sener vervangen moet worden (want het antecedent is de zinskern). Een correct alternatief voor (2) zou zijn:

Voor âs, zie § 132.144. Voor ef kostiy, zie Blok 51.27. Zie verder § 143.22 voor zulke vergelijkende constructies met dus (dan).

51.21   Gebruik van de bez.vnw.n

Zowel ex- als impliciete bez.vnw.n hebben een emfatisch karakter (sterker dan bijvoorbeeld in het Nederlands). Dit betekent dat een bez.vnw. niet gebruikt wordt als het vanzelfsprekend of natuurlijk is dat een bepaalde entiteit als antecedent moet fungeren. Dit is met name duidelijk bij lichaamsdelen, organen en kledingstukken. Bijvoorbeeld:

51.22

In de voorbeelden (1)–(3) van de vorige paragraaf is het gebruik van sener alleen gerechtvaardigd als het níét in de verwachting ligt dat het kledingstuk of lichaamsdeel bij de entiteit in de kern behoort. Vergelijk (1)–(3) met:

51.23

Vergelijk ook nog het gebruik van expliciete bez.vnw.n:

51.23a

Collectiva gelden primair als zakelijke substantieven, dus er wordt naar verwezen met het expliciete bez.vnw. groft. Maar het is ook mogelijk om de focus te leggen op de individuele personen die het collectief uitmaken. In dat geval is ook het bez.vnw. hift mogelijk (of hort als het uitsluitend vrouwen betreft). Vergelijk (antecedenten zijn onderstreept):

In (1a) ligt de focus op de commissie als onderzoeksorgaan en wordt de slechte kwaliteit van het rapport toegeschreven aan de gezamenlijke inspanning van de commissie. In (1b) worden de individuele commissieleden verantwoordelijk gehouden voor de kwaliteit. In (2a) wordt gesuggereerd dat óf de man óf zijn vrouw namens hen beiden deze bewering doet. In (2b) lijkt het erop dat beide personen dit gezamenlijk beweren.
In § 70.23–27 wordt nader ingegaan op de eigenschappen van collectiva.

51.24

Over het algemeen hebben bez.vnw.n een contrastief karakter: ze drukken uit dat iets niet aan A maar aan B toebehoort. Soms is er ook sprake van een affectief karakter: ze drukken uit dat het bezit een emotionele waarde heeft. Dit is met name het geval met kost (mijn) en kult (ons) als het om het "bezit" van een partner, kind of dier gaat. Achter het bez.vnw. volgt dan vrijwel altijd de eigennaam van de persoon of het dier. Bijvoorbeeld:

Bij zo'n affectieve relatie wordt altijd het expliciete bez.vnw. gebruikt; sener[s] is dan niet mogelijk:

51.25

Voor namen van lichaamsdelen, organen of delen van kledingstukken waarvan we er meer dan één bezitten, kan een bez.vnw. alleen in combinatie met ére (ene) geplaatst worden (voor zover het niet vanzelfsprekender is om het onb.lidw. eft i.p.v. een bez.vnw. te gebruiken, zie § 50.38). Bijvoorbeeld:

In bovenstaande constructies (dus: bez.vnw. + verplicht ére) wordt ére meestal gereduceerd uitgesproken als [é]. Als populaire spelling komen we soms constructies tegen als:

51.25a

Bez.vnw.n kunnen ook met andere voornaamwoorden gecombineerd worden. In het Nederlands is een omschrijving met "van ..." nodig:

51.26   Afleidingen van bez.vnw.n

Van de bez.vnw.n bestaat een genominaliseerde afleiding. Deze wordt altijd voorafgegaan door het bep.lidw. ef en kent geen meervouds- of resultatiefvorm. Zie ook § 20.38.

51.27

51.28

Merk op dat de genominaliseerde afleidingen van gert en ust verschillende vormen voor een enkelvoudig en een meervoudig antecedent hebben.
Uit Blok 51.3 blijkt dat groft en hift ook bij een vrouwelijk antecedent gebruikt mogen worden. Deze betekenisuitbreiding heeft níét plaatsgevonden bij de genominaliseerde afleidingen ef groftiy en ef hiftiy. Deze afleidingen zijn dus uitsluitend gereserveerd voor mannelijke, neutrale en zakelijke entiteiten; ef hiftiy kan echter wel vrouwelijke entiteiten omvatten als deze tezamen met mannelijke (of neutrale/zakelijke) genoemd worden.
De genominaliseerde vorm ef sensiy van het toch al zelden gebruikte impliciete bez.vnw. seners is zeer archaïsch en komt bijna nooit voor; zowel in enkel- als in meervoud is ef seniy de meest algemene vorm (zie § 51.30 voor een uitzondering).

51.29

De genominaliseerde bez.vnw.n worden gebruikt als het bijbehorende substantief reeds eerder genoemd is en niet herhaald wordt. Vergelijk:

51.30

Let ook op de volgende idiomatische uitdrukkingen:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands