Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

121. Nevenschikking (vervolg) √

VERVOLG VAN HOOFDSTUK 120

121.1

Dit hoofdstuk is het vervolg op Hoofdstuk 120, waarin nevengeschikte constructies met behulp van een "echt" nevenschikkend voegwoord zijn beschreven. We zullen ons nu bezighouden met:

1. nevenschikkingen met een "neutraal" voegwoord
2. nevenschikkingen met een nevenschikkend voorzetsel (vanaf § 121.39)
3. bijzondere vormen van nevenschikking (vanaf § 121.65)

121.2   ad § 121.1   A. Nevenschikkingen met een "neutraal" voegwoord

Naast de "echte" nevenschikkende voegwoorden uit Blok 120.49 kent het Spokaans ook nog een aantal voegwoorden die oorspronkelijk tot een andere woordsoort behoorden, zoals additieven, voorzetsels of voornaamwoorden, maar ook als voegwoord kunnen optreden. Voor zover zij in een NEVENgeschikte context kunnen optreden, worden zij hieronder behandeld. Zie verder § 121.4 en vooral Hoofdstuk 122 voor het ONDERschikkende gebruik van deze voegwoorden. Omdat ze – afhankelijk van het niveau – zowel onderschikkend als nevenschikkend gebruikt kunnen worden, worden ze neutrale voegwoorden genoemd; ze zijn ondergebracht in het volgende Blok:

121.3

De woorden die in Blok 121.2 zijn opgenomen, kunnen in principe op alle niveaus als voegwoord optreden, daarom worden zij ook tot de categorie van VOEGWOORDEN gerekend, ook als zij tevens als voorzetsel kunnen fungeren, zoals šâm of ziym. Er bestaan ook een aantal voorzetsels met een nevenschikkend karakter op uitsluitend het niveau van zinskern of nominaal basiselement (types II.a en II.b). Zij worden daarom niet tot de categorie van VOEGWOORDEN gerekend, maar alleen tot de categorie van VOORZETSELS met als aantekening dat zij soms ook een voegwoordelijk karakter kunnen hebben. Deze groep is opgenomen in Blok 121.39.

121.4

Als een neutraal voegwoord op zinsniveau opereert, heeft de constructie het karakter van een onderschikking. Vergelijk de "echte" onderschikking (met een "echt" voegw. uit Blok 122.16) in de a-zinnen met de onduidelijke gevallen in de b-zinnen:

Het onderscheid onderschikking ~ nevenschikking komt in het Nederlands tot uitdrukking in de inversie in de a-zinnen: "verschrikkelijk" staat vóór "regent" in (1a), en "moet" staat achter "geopereerd" in (2a). In het Spokaans vallen de b-zinnen evengoed onder de categorie ONDERSCHIKKING als de a-zinnen. Dit is te testen met de 7 verschilpunten die opgesomd zijn in § 120.2–8: de b-zinnen bezitten precies dezelfde eigenschappen als de a-zinnen (en brâ in (1b) kan evenals janof door een determinant vervangen worden).1

121.5

Op lagere niveaus is er daarentegen eerder sprake van nevenschikking. Nu kunnen "echte" onderschikkende voegwoorden als janof en fittof niet gebruikt worden. Vergelijk (1) resp. (2) met (3) resp. (4):

In (3) is sprake van een nevenschikking op woordniveau, leidend tot een voladditief (type IV.c), en in (4) staat een nevenschikking op zinsdeelniveau, leidend tot het volobject sener sienturr ◊ Ø pijâ fatasôrr (type II.b; waarbij het rechter sener gedeleerd is).

121.6   <<   Het neutrale voegwoord brâ

Het voegwoord brâ verbindt twee leden zodanig met elkaar dat de inhoud van het tweede lid de reden uitdrukt waarom de inhoud van het eerste lid waar is. De gebruiksmogelijkheden van brâ zijn beperkt: dit voegwoord vormt het liefst onderschikkingen met zinnen, maar nevenschikkingen met addit.bep.n (type III.b/c of IV.c) zijn ook mogelijk. Op alle andere niveaus lijkt brâ niet bruikbaar:

Zie verder § 122.58–60 voor brâ als ondersch.voegw.

121.7

Dat zin (1) in de vorige paragraaf het karakter van onderschikking (en niet van nevenschikking) heeft, blijkt onder meer uit het feit dat het rechter lid tezamen met het voegwoord vóór het linker lid geplaatst mag worden:

Dit is een typisch onderschikkings-kenmerk, gevat in verschilpunt 3 (§ 120.4).

121.8   <<   Het neutrale voegwoord quâ

Als quâ op zinsniveau opereert, heeft het het karakter van een onderschikkend voegwoord met een "negatieve toegeving":

Zie verder § 122.80a voor quâ als ondersch.voegw.

121.9

Op een lager niveau heeft quâ het karakter van een nevenschikkend voegwoord. Het linker lid omvat een grote verzameling entiteiten, waaruit het rechter lid een deelverzameling afzondert. Per definitie kan quâ dus alleen gebruikt worden als de beide leden nominaal zijn, want additieven, voorzetsels, hulpwerkwoorden ed. kunnen nooit aan een verzameling entiteiten refereren:

121.10

Zin II.a vertoont uiterlijk overeenkomst met een constructie als

Dat quâ in II.a een voegwoord is, en geen voorzetsel (zoals luft in (1)), blijkt uit het feit dat een pers.vnw. van het tweede niveau niet mogelijk is (dit zou bij een voorz. wel correct geweest zijn):

Ook het Nederlandse behalve lijkt geen "echt" voorz. te zijn, want anders zou * behalve mij correct moeten zijn.

121.11

Quâ fungeert echter als voorzetsel, zodra het buiten een zinsdeel of woordgroep verschijnt. Nu is er ook een pers.vnw. 2e niveau mogelijk, bijvoorbeeld:

Er is dus geen semantisch, maar wel een syntactisch, verschil tussen quâ als voegwoord en quâ als voorzetsel. Zie ook § 140.69 voor quâ als voorzetsel.

121.12

Zin III.a in § 121.9 is correct omdat er sprake is van één mentaal beeld, bestaande uit de gehele verzameling "kamers", waarvan "badkamer" er één is. Deze situatie is te vergelijken met voorbeeld III.a in § 120.62, waar "eetzaal" te beschouwen is als een element van de verzameling kamers die door "landhuis" gecreëerd wordt (want onze kennis van de wereld vertelt ons dat elk huis uit kamers bestaat).

121.13

In IV.a (§ 121.9) is sprake van een volsubstantief, dat in zijn geheel bepaald wordt door een addit.bep., en wel als volgt:

waarbij de addit.bep. eveneens een nevenschikking (met én) is.
Dat IV.a geïnterpreteerd moet worden volgens (1), blijkt uit de determinanten qu ... qu: zowel de addit.bep. als het substantief bûst-wuma is door qu gemarkeerd, wat betekent dat deze addit.bep. ook bij dit substantief hoort.1 Zou qu ... qu achterwege blijven, dan ligt een nevenschikking op zinsdeelniveau (type II.a) meer voor de hand, en wel volgens:

waarbij het tweede groft gedeleerd is. Hoewel in (2) het beukenbos nog steeds als een deelverzameling van het gehele landgoed beschouwd kan worden, wordt nu niet meer expliciet gezegd dat ook dit beukenbos "uitgestrekt" en "goed onderhouden" is, zodat we wellicht mogen concluderen dat het nu om een klein bosje gaat.

121.14   <<   De neutrale voegwoorden šâm en ziym

Als šâm resp. ziym op zinsniveau gebruikt worden, hebben ze een onderschikkend karakter en worden ze vertaald met 'zonder dat' resp. 'in plaats van dat':

Zie verder § 122.80 voor šâm en § 122.81a voor ziym als ondersch.voegw.n.

121.15

Als de zinskernen in beide leden coreferentieel zijn, kan de rechter kern gedeleerd worden (zie ook 131.9). In het Nederlands is dan een infinitiefcomplement mogelijk (de b-vertalingen):

121.16

Merk op dat prate in zin (2) van de vorige paragraaf géén infinitief is, zoals "vertrekken" in de b-vertaling dat is. Dit is onder meer aan te tonen door de zin in de definitieve tijd te plaatsen:

Het tijdssuffix -a in prata toont aan dat deze vorm finiet moet zijn.

121.17

Hebben šâm en ziym een nevenschikkend karakter, dan luiden de Nederlandse equivalenten: 'zonder' resp. 'in plaats van'. De betekenis van šâm is zodanig dat dit voegwoord eigenlijk alleen maar op zinsdeelniveau kan optreden (als voorzetsel is šâm veel algemener, zie hiervoor 140.52):

121.18

Merk op dat er in II.a (vorige paragraaf) sprake is van een nevenschikking van twee subjectkernen, terwijl het Nederlands gebruikmaakt van een voorzetselbepaling. Daar ook ziym en šâm als voorzetsels kunnen optreden, kunnen de nevenschikkingen in II.a vervangen worden door voorz.bep.n, analoog aan het Nederlands:

Zin a. is (evenals de vertaling) ambigu, want kan betekenen: (i) mijn zuster zal mij helpen maar mijn vader zal mij niet helpen, of (ii) ik zal wel geholpen worden maar mijn vader zal niet geholpen worden. Zie verder § 141.129a hoe de ambiguïteit opgelost kan worden.

121.19   <<   De neutrale voegwoorden tur en tûre

Het voegwoord tûre is het antoniem van tur, en daarvan afgeleid met behulp van vocaalwisseling (u > û; zie ook Blok 41.51). Tur wordt vertaald met 'maar', en tûre met 'maar niet; en niet'. Op zinsniveau zorgen zij voor een ondergeschikte constructie. In een ondergeschikte zin die met tûre begint, mag eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden:

Zie verder § 121.26–27 voor de combinatie van tûre met een negatief zelfst.vnw. Zie verder § 122.79–79a voor tur en tûre als ondersch.voegw.n.

121.20

Bijzinnen met tur en tûre kunnen vooral in de spreektaal ook geheel los staan van de hoofdzin (of de hoofdzin kan zelfs ontbreken). Het is dan de vraag of we nog wel met een ondersch.voegw. te maken hebben, of met een additief CAT. III. Het idee van "tegenstelling" komt dan minder duidelijk tot uitdrukking; het is nu eerder een indicatie om een conclusie, gedachtegang of situatie te benadrukken. Vergelijk:

In (1) drukt tur uit dat de spreker de hoorder aan iets wil herinneren. In (2) is er sprake van een bepaalde weerssituatie (storm, regen) en drukt de spreker zijn verbazing of ongerustheid uit dat het weer nu nóg slechter wordt. In (3) geeft de spreker aan dat hij dacht dat Lerdu níét jouw broer is, terwijl dat nu wel zo blijkt te zijn. Dat tûre hier een additief moet zijn, blijkt uit de toevoeging van het vrag.vnw. aftel: hierachter kan nooit een voegw. volgen.

121.21

Op lagere niveaus is er sprake van een nevengeschikte constructie:

121.22

In tegenstelling tot de meeste "echte" nevenschikkende voegwoorden, zijn de voegwoorden uit Blok 121.2 nooit symmetrisch (oftewel: de twee nevengeschikte leden kunnen niet verwisseld worden zonder dat de betekenis verandert). Vergelijk het symmetrische oft met het asymmetrische tûre:

121.23

Alleen tur (maar) lijkt enige mate van symmetrie te vertonen:

Als we tûre (maar niet) ontdoen van zijn negatie, krijgen we tur (maar), en dan is ook op de volgende manier een vorm van symmetrie uit te drukken:

Merk op dat tur gevolgd moet worden door iftam (wel), omdat het linker lid de negatie noi (niet) bevat. Zie hiervoor ook § 151.36. Let verder op dat kaf (op) in het rechter lid vervangen is door het dode voorzetsel âs (zie § 132.144).
Zie ook § 121.26–27.

121.24   <<   De neutrale voegwoorden das en dâsnû

Das en dâsnû hebben een waarschuwend aspect in zich, waarop dikwijls een voorwaarde of een opvallend gevolg volgt.
Dâsnû is het antoniem van das, en daarvan afgeleid met behulp van vocaalwisseling (a > â; zie Blok 41.51). Het element -nû is een restant van de ontkenning nert. Op zinsniveau is er sprake van onderschikking. In een ondergeschikte zin die met dâsnû begint, mag eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden:

Zie verder § 122.75–76 voor das en dâsnû als ondersch.voegw.n.

121.25

Op lagere niveaus vormen das en dâsnû een nevenschikking:

121.26

De positieve voegwoorden tur resp. das kunnen níét gecombineerd worden met de negatieve zelfst.vnw.n flâjû (niets), râst(e) (niemand) of cradôs(e) (geen van alle(n)) (zie Blokken 73.2–3). In dat geval moet altijd voor de negatieve varianten tûre resp. dâsnû gekozen worden:

121.27

Let op het betekenisverschil tussen cradôs(e) (geen van alle(n); dus helemaal niemand/niets) en nert crados (niet allemaal; dus toch nog een paar):

De zinnen uit (1) kunnen vanwege het negatieve aspect nooit ingeleid worden met tur resp. das. Altijd moet gekozen worden voor de negatieve varianten tûre resp. dâsnû, waarbij nert (uit (1b)) eventueel weggelaten mag worden (vergelijk ook § 121.26 zin (2)):

Voor ontkenningen, zie verder Hoofdstuk 151.

121.28   <<   Het neutrale voegwoord pek

Op zinsniveau fungeert pek als een onderschikkend voegwoord. Het drukt op neutrale wijze een (voor de hand liggende) conclusie uit. Vergelijk zin (1) uit § 121.24 met:

Met pek hierboven wordt een bijzin ingeleid die als een soort herinnering dient: de relatie tussen de Standen van Zaken NAAR DE BIOSCOOP MOGEN en MORGEN OP DE BABY PASSEN wordt als bekend verondersteld, maar wordt nog eens expliciet medegedeeld. Daarentegen introduceert das in het voorbeeld van § 121.24 een nieuw feit: voordat deze zin uitgesproken wordt, is nog niet bekend dat er aan het bioscoopbezoek een voorwaarde is verbonden.
Merk op dat pek ook vertaald kan worden met 'en dus', wat erop wijst dat er in het Nederlands sprake is van een nevenschikking met en, en het woordje dus fungeert als een additief (oftewel bijwoord).
Zie verder § 122.73a voor pek als ondersch.voegw.

121.29

Omdat bij pek de Standen van Zaken in beide leden als bekend worden verondersteld, kan de bijzin ook voor de hoofdzin staan. Bij das kan dit niet omdat hier sprake is van een consecutief verband: de SvZ in de bijzin wordt bepaald door de SvZ in de hoofdzin (zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken). Vergelijk:

De vertaling in a. is alleen correct als we een voegw. als omdat toevoegen. In b. is vooropplaatsing van de bijzin met das even ongrammaticaal als de Nederlandse vertaling.

121.30

Op lagere niveaus vormt pek een nevenschikking. Het verschil tussen das en pek is minimaal. In het algemeen kan gesteld worden dat pek minder emfatisch is, en aan een reeds bekend feit of logische conclusie refereert, terwijl das met enige nadruk op iets nieuws wijst. Van pek bestaat geen negatieve variant, analoog aan dâsnû bij das. Wel is pek nert (dus niet) mogelijk. Vergelijk de voorbeelden uit § 121.25 met:

121.31

Andere voorbeelden:

De conclusie bij II.e luidt: je kan alleen maar over de schutting klimmen, als je eerst door de tuin gaat. Degene die IV.c produceert gaat er impliciet van uit dat alle rozen die violet zijn, ook door iedereen mooi gevonden worden.

121.32

Het voegwoord pek kan ook als additief CAT. III optreden, en fungeert in de spreektaal als een algemeen stopwoord dat op verschillende manieren vertaald kan worden. Het drukt meestal een logisch gevolg van een bestaande situatie uit:

121.33

Een zin kan in de spreektaal ook afgesloten worden met het additief pek, zonder dat er een nadere explicatie volgt. De hoorder concludeert hieruit dat hem een verrassing te wachten staat, of dat de spreker ervan uitgaat dat de hoorder bekend is met de gevolgen of conclusie. In het Nederlands kunnen enkele puntjes een stijgen van de toonhoogte uitdrukken. Zo'n stijging is in het Spokaans afwezig:

Er valt ook iets voor te zeggen dat pek hier een voegw. is zonder dat er een bijzin volgt.

121.34   <<   Het neutrale voegwoord lÿtiy

Het voegwoord lÿtiy drukt uit dat datgene wat in het rechter lid gezegd wordt, volgt uit datgene wat in het linker lid gezegd wordt. Het is deftige schrijftaal. Op zinsniveau gedraagt lÿtiy zich als een onderschikkend voegwoord:

Zie verder § 122.73 voor lÿtiy als ondersch.voegw.

121.35

Op lagere niveaus gedraagt lÿtiy zich als een nevenschikkend voegwoord:

Het Spokaans gebruikt hierboven een nevenschikking op zinsdeelniveau,1 terwijl het Nederlands twee zinnen nevenschikt (waarbij "Jân" in het rechter lid gedeleerd is, en "het boek" gepronominaliseerd is tot "het"). Een identieke nevenschikking op zinsniveau lijkt in het Spokaans minder correct, omdat beide zinnen in slechts één element van elkaar verschillen (namelijk het predicaat):

121.36

Op zinsniveau kan lÿtiy vervangen worden door de parafrase ur tenne (en hierom; en daarom) of door het voegw. fittof (zodat). Vergelijk het voorbeeld in § 121.34 met:

121.37

Lÿtiy kan ook optreden als een additief, zodat het met het voegwoord ur gecombineerd wordt:1

121.38

Sommige voegwoorden drukken uit dat er sprake is van één groep met twee kenmerken (zie (1) hieronder), en andere voegwoorden vereisen een interpretatie dat er twee groepen zijn, elk met een verschillend kenmerk (zie (2)):

121.39   ad § 121.1   B. Nevenschikkingen met een nevenschikkend voorzetsel

Een aantal voorzetsels kunnen op het niveau van zinskern of nominaal basiselement (types II.a en II.b) als nevenschikkend voegwoord optreden. Deze zogenoemde voegwoordelijke voorzetsels zijn ondergebracht in het volgende Blok:

Dat de woorden in dit Blok niet tot de categorie van VOEGWOORDEN gerekend worden, maar uitsluitend tot de VOORZETSELS (zij het met een voegwoordelijk karakter), komt omdat hun voegwoordelijke gebruik beperkt blijft tot nevenschikkingen van het type II.a en II.b (kernen en basiselementen)

121.40   <<   De voegwoordelijke voorzetsels ðônosef en lef

Het voegwoordelijke voorzetsel ðônosef is een samentrekking van ðônos (samen) en lef (met). Ðônosef drukt uit dat beide nevengeschikte leden een gelijkwaardige relatie tot elkaar hebben: in de constructie A ðônosef B is het niet alleen zo dat A iets met B doet, maar ook dat B ditzelfde met A doet. De volgende voorbeelden verduidelijken het verschil tussen lef en ðônosef:

121.41

In (1a) drukt ðônosef expliciet uit dat Petriy en Mariy als gelijkwaardige partners een wandeling maken. In (1b) daarentegen is het Mariy die een wandeling maakt, en daarbij als begeleidster van de hond optreedt. In a. kunnen het linker en rechter lid verwisseld worden, zonder dat de Stand van Zaken verandert. In b. leidt zo'n verwisseling tot een vreemde gebeurtenis:

Zin (1′b) roept een beeld op van een hond die een mens aan de riem meevoert.

121.42   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel ðÿm

Ðÿm is een synoniem van šâm, maar omdat šâm ook op hogere niveaus als voegwoord kan optreden, is dit woord in Blok 121.2 opgenomen. Merk op dat ðÿm níét kan dienen als voegwoord op bijvoorbeeld zinsniveau:

Zie ook § 121.15 zin (1).

121.43

Op het niveau van zinskern is een nevenschikking met ðÿm geheel gelijkwaardig aan die met šâm, en bovendien kan zowel ðÿm als šâm in een voorz.bep. met (zo goed als) dezelfde betekenis optreden (b-zinnen):

Zie ook § 121.17 type II.a.

121.44   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel hinta

Het voorzetsel hinta kent het synoniem quâ (behalve). Omdat quâ ook als "echt" voegwoord op alle niveaus kan optreden, is dit in Blok 121.2 opgenomen. Hinta heeft alleen op het niveau van zinskern of nominaal basiselement een voegwoordelijke functie. Vergelijk de voorbeelden met quâ uit § 121.8–9 met ((1) en III.a zijn dus ongrammaticaal):

Het is overigens niet geheel duidelijk of hinta in deze voorbeelden nu als voegw. dan wel als voorz. optreedt. Zie ook § 140.69 voor hinta als voorzetsel.
Vergelijk ook tvokatiy in § 121.52–58.

121.45   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel lestôk

Het voorzetsel lestôk (onder leiding van) kan als nevenschikkend voegwoord op het niveau van zinskern of nominaal basiselement gebruikt worden, in constructies als:

Merk op dat het in II.b gaat om een groep kinderen met een non die hen begeleidt, en dat ook deze non gedood is (zij maakt immers deel uit van het volobject cradef kolesers lestôk ef nerisinar nuna).1

121.46

In een nevenschikking met lestôk maakt het rechter lid eveneens deel uit van het volzinsdeel. Dit rechter lid is dus een deel van het subject of object.
Als lestôk de functie van voorzetsel heeft, valt de voorzetselbepaling buiten het domein van het subject of object. Vergelijk het vette voorz. in a. met het vette voegw. in b:

In a. discussiëren alleen de leden, terwijl de voorzitter zich buiten de discussie houdt (maar deze wel leidt). In b. daarentegen neemt ook de voorzitter deel aan de discussie.

121.47

Let ook op het cruciale betekenisverschil tussen:

In (1a) is lestôk een voegw.; hier is sprake van een groep toeristen die begeleid werden door een gids, en zowel de toeristen als de gids zijn door de soldaten gedood, want het object is: cradef entrafers lestôk ef giyt. De gids is hier dus slachtoffer.
In (1b) is lestôk een voorz.; hier gaat het om een gids die de soldaten opdracht gegeven heeft om de toeristen te doden. Hier is het object: cradef entrafers. De gids is dus een moordenaar.

121.48

Als (1a) en (1b) in de neutrale tijd gezet worden, en het werkwoord dus onmiddellijk achter de zinskern verschijnt, wordt de woordvolgorde in beide zinnen identiek. Er is nu sprake van ambiguïteit:

121.49

We kunnen in (2) niet zien of lestôk hier fungeert als een voegwoord (vertaling a.), dan wel als een voorzetsel (vertaling b.), m.a.w. we weten niet of ef giyt nu een deel is van het object, dan wel optreedt als fundament in een voorz.bep. Deze ambiguïteit kan op verscheidene manieren opgeheven worden:

1. als er sprake is van een volobject, kan er voor een passieve variant gekozen worden:

   Cradef entrafers lestôk ef giyt tételije pai ef ôrešys.
   Alle toeristen onder leiding van de gids worden door de soldaten gedood.

2. als er sprake is van een voorz.bep., kan deze naar voren gehaald worden:

   Lestôk ef giyt ef ôrešys téte cradef entrafers.

121.50

Ten slotte zij vermeld dat lestôk ef giyt ook kan optreden binnen een nevenschikking op subjectniveau:

Deze zin drukt uit dat de gids niet alleen de leiding heeft over de moordpartij, maar dat hij ook actief aan het moorden deelneemt.

121.51

Als een predicaat uitgebreid is met een modaal suffix, wordt het betekenisonderscheid tussen een nevenschikking en een toegevoegde voorz.bep. nog duidelijker. Vergelijk:

In a. is het alleen Yvonn die iets wil. De gids weet misschien nog niet eens dat Yvonn hem zal vragen om haar te begeleiden. In b. daarentegen zijn Yvonn en de gids samen overeengekomen dat zij de grotten willen bezoeken: ook de gids wil dit dus. Om dit expliciet in het Nederlands uit te drukken, is een vrijere vertaling nodig, zoiets als: 'Yvonn en de haar begeleidende gids willen samen de druipsteengrotten bezoeken'.

121.52   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel tvokatiy

Tvokatiy kan als voegwoord optreden op het niveau van zinskern of basiselement, en is een typische schrijftaalvorm.
In de constructie A tvokatiy B (A met uitzondering van B) refereert B aan een verzameling entiteiten die als deelverzameling van A beschouwd kunnen worden. Constructie (1a) is daarom correct, maar (1b) is semantische onzin:

121.53

Voorbeelden:

121.54

Dat tvokatiy in dergelijke constructies als voegwoord optreedt (en niet als voorz.), blijkt uit het feit dat een pers.vnw. van het eerste niveau gebruikt wordt, terwijl tvokatiy als voorz. altijd een pers.vnw. van het tweede niveau vereist (zie § 141.95). Vergelijk II.a uit de vorige paragraaf met:

Do (verwijzend naar het dorpshoofd) vormt samen met ef zecesers een volkern en hierin passen alleen pers.vnw.n van het eerste niveau. Maar in de vertaling verraadt hem dat het hier om een voorz.bep. gaat; bij een nevenschikking met voegwoord had er hij moeten staan, zoals in: de dorpsbewoners en hij zijn het eens ....

121.55

Tvokatiy kan ook als voorzetsel optreden. Vergelijk de voorbeelden uit § 121.53–54 met de zogenoemde bijgevoegde voorz.bep.n.:

In (2) bewijst zirrel (2e niveau!) dat tvokatiy hier een voorz. is.
Zie ook hinta in § 121.44.

121.56

Merk op dat een voorz.bep. eerder tot ambiguïteit leidt dan een nevenschikking. We weten immers niet meer of de entiteit in de voorz.bep. als subject dan wel als object geïnterpreteerd moet worden. Bijvoorbeeld:

121.57

Om expliciet uit te drukken dat de kapitein van de vissers níét aan de reddingsactie meedeed, kan het Spokaans kiezen voor een nevenschikking op subjectniveau:

Om expliciet uit te drukken dat de kapitein tot de drenkelingen behoorde en níét gered is, kan het Spokaans kiezen voor een nevenschikking op objectniveau:

121.58

In (1) hieronder refereert tvokatiy als voorzetsel aan een tijdsbepaling, en in (2) aan een plaatsbepaling (onderstreept):

Let in (2) op het dode voorzetsel âs, dat fes (in) vervangt. In de voorz.bep. tvokatiy âs ef wiktomit staan dus twee voorzetsels! Zie hiervoor ook § 141.106.

121.59   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel zarô

Zarô wordt vertaald met 'alsmede; benevens; en óók', en kan dus als een synoniem van én (§ 120.73) beschouwd worden. Als echt voorzetsel is zarô gebruikt in:

Dat de vetgedrukte delen bijgevoegde voorz.bep.n zijn, en geen nevengeschikte zinsdelen, blijkt in (1) uit het enkelvoudige kettavy (dat alleen met de enkelvoudige zinskern Mariy kan congrueren), en in (2) uit de positie achter de echo.

121.60

Als zarô een voegwoordelijk karakter heeft, zullen de vette delen uit de vorige paragraaf fungeren als rechter lid van een volkern (in (1)), respectievelijk een volobject (in (2)), dus:

Merk op dat de kern in (1′) nu meervoudig is, en daarom de vorm kettaves vereist. In (2′) volgt de echo ón Elsa achter het volobject eft huron-mûsoll zarô eft mimpit.

121.61

Het nevenschikkende gebruik van zarô, zoals geïllustreerd in de vorige paragraaf, wordt door vele grammatici (o.a. Kojen-Pôt (1977)) afgekeurd. Zij stellen dat in zulke constructies gebruikgemaakt moet worden van het "echte" voegwoord én (Blok 120.49).
Omdat het emfatische karakter van én in de loop der jaren steeds zwakker is geworden, en dit voegwoord daarom meer en meer als synoniem van ur beschouwd kan worden,1 ligt het voor de hand dat de taalgebruiker zoekt naar een andere mogelijkheid om een emfatisch "en óók" of "benevens" uit te drukken. Deze mogelijkheid lijkt gevonden in het voegwoordelijk gebruik van zarô.

121.62   <<   Het voegwoordelijke voorzetsel zÿtâ

De precieze betekenis van zÿtâ luidt: 'in de hoedanigheid van; op de manier van'. Als voorzetsel wordt zÿtâ gebruikt in:

In § 140.57–58, en uitgebreid in § 143.55–64, wordt nader ingegaan op dit voorzetselgebruik.

121.63

Zÿtâ heeft een voegwoordelijk karakter in een zin als:

Merk op dat het subject Hânes zÿtâ miljonarr als enkelvoudig wordt behandeld omdat zÿtâ hier twee entiteiten aan elkaar gelijkstelt. Zie ook de analyse in § 120.50–51 en het voorbeeld in § 120.97.

121.64

Ook op object- of echoniveau kan zÿtâ een nevenschikkende functie hebben:

121.65   ad § 121.1   C. Bijzondere vormen van nevenschikking

Nu alle nevenschikkingen met voegwoorden of voegwoordelijke voorzetsels, die leiden tot een vol-element, behandeld zijn, zullen we in het kort enkele bijzondere nevenschikkingsvarianten bespreken, en wel:

1. Meer dan twee nevengeschikte leden
2. Verbale nevenschikking met wân of ur (en) (vanaf § 121.78)
3. Nevenschikkingen zonder voegwoord (vanaf § 121.81)

121.66   ad § 121.65   1. Meer dan twee nevengeschikte leden

In § 120.88–89 is reeds behandeld hoe een nevenschikking met én ingebed kan zijn in een andere nevenschikking. Naast ingebedde nevenschikkingen kennen we ook parallelle nevenschikkingen, bijvoorbeeld:

De parallelle nevenschikking in III.b drukt twee kleurencombinaties voor de deuren uit: (i) de deuren worden rood met geel, of (ii) de deuren worden paars met geel.

121.67

Parallelle nevenschikkingen zijn alleen mogelijk als beide voegwoorden op hetzelfde niveau opereren (zoals in de voorbeelden hierboven). Opereren de voegwoorden op verschillende niveaus, dan is het lagere niveau per definitie ingebed in het hogere niveau. In (1) hieronder is sprake van één volzin, opgebouwd uit drie nevengeschikte zinnen; in (2) is er sprake van een inbedding, want beide nevenschikkingen opereren op verschillende niveaus. Het laagste niveau wordt vertegenwoordigd door de nevenschikking met ur (type II.b: volzinsdeel = volobject), en het hoogste niveau wordt vertegenwoordigd door de nevenschikking met oft (type I.a: volhoofdzin):

121.68

In III.b van § 121.66 is sprake van één voladditief: mindefit ◊ bârÿr ◊ kolai, dat samen met lo een addit.bep. bij het object vormt. Vergelijk deze parallelle nevenschikking met:

In (1) is er sprake van een inbedding, want beide nevenschikkingen opereren nu op verschillende niveaus. Het laagste niveau wordt vertegenwoordigd door de nevenschikking met én (type III.b: volwoordgroep = voladditief binnen addit.bep.), en het hoogste niveau wordt vertegenwoordigd door de nevenschikking met oft (type II.d: volzinsdeel = vol-addit.bep.). Per definitie is een nevenschikking op een lager niveau ingebed in een nevenschikking op een hoger niveau. We kunnen dit een syntactische inbedding noemen.

121.69

De aanwezigheid van lo in III.b van § 121.66, en in (1) van § 121.68, markeert duidelijk het niveau van nevenschikking, want als de nevengeschikte leden beide met lo gemarkeerd worden (zoals in (1)), hebben we met een nevenschikking op zinsdeelniveau te doen. Wordt slechts één maal lo gebruikt, dan vindt de nevenschikking op woord[groep]niveau plaats. Als addit.bep.n níét gemarkeerd worden met lo (zoals subj.add.n), is het niet altijd duidelijk op welk niveau een nevenschikking feitelijk plaatsvindt, zodat het evenmin duidelijk is of er nu sprake is van een parallelle, dan wel van een ingebedde nevenschikking. In zo'n geval kan de wijze van inbedding met scheidingstekens in de vorm van komma's verduidelijkt worden. Vergelijk:

121.70

In (2a) hierboven staat een parallelle nevenschikking, want de drie nevengeschikte leden staan a.h.w. op een rij: voor Petriy geldt dus dat hij aardig en rijk is, maar eerlijk is hij niet. We hebben hier te doen met twee nevenschikkingen, beide op zinsdeelniveau (type II.d).1
In (2b) staan twee nevengeschikte leden achter elkaar, waarbij het rechter lid opnieuw een nevenschikking bevat: Petriy is dus aardig, maar hij is niet eerlijk, en ook niet rijk. De nevenschikking honesty én ielba is ingebed in de nevenschikking flifados tûre ..., zodat het negatieve aspect van tûre zich uitstrekt tot en met het element ielba.

121.71

We kunnen de nevenschikkingen uit § 121.69 als volgt in een structuurschema vatten:

Voor (2′a) geldt type II.d. Voor (2′b) geldt type II.d, waarbinnen type III.b ingebed is.

121.72

In het volgende voorbeeld staat een nevenschikking op zinsniveau met toje ... fra, waarbinnen twee nevenschikkingen op zinsdeelniveau: in het linker lid met cÿr ... is, in het rechter lid met hinta:

121.73

Soms kan een nevenschikking ingebed worden in een andere nevenschikking, terwijl ze op hetzelfde niveau opereren. In dat geval wordt de inbedding bepaald door de betekenis van de voegwoorden, en kunnen we spreken van semantische inbedding (vergelijk de syntactische inbeddingen uit § 121.67–68):

Het volobject ef rapors lef ef rijesafiy is met tôje ... frân nevengeschikt met het object ef ÿrhapûafiy. Er is dus sprake van twee nevenschikkingen op objectniveau, waarbij de ene ingebed is in de andere.

121.74

Semantische inbedding is ook aanwezig in:

Vergelijk (1) met de parallelle nevenschikking in:

Zowel in (1) als in (2) is sprake van drie additieven die op één en hetzelfde niveau tot een voladditief zijn nevengeschikt (type IV.c). Het verschil tussen inbedding en parallelliteit komt alleen tot uitdrukking in de positie van de komma's.1 Vergelijk dit ook met de constructies in (2) van § 121.69, waarin de ingebedde nevenschikking beschouwd kan worden als plaatsvindend op een lager niveau.

121.75

Zijn de voegwoorden bij twee gecombineerde nevenschikkingen identiek, dan is er vrijwel altijd sprake van een parallelle nevenschikking. Het voegwoord wordt meestal alleen voor het laatste lid toegevoegd, maar bij extra emfase kan het voegw. ook herhaald worden. Zulke constructies zijn ook mogelijk bij dubbele voegwoorden (waarvan dan het laatste element herhaald wordt). Vergelijk:

120.76

Bij dubbele voegwoorden zien we ook wel dat het tweede voegwoord zowel voor het tweede lid als voor het laatste lid toegevoegd wordt, bijvoorbeeld:

In plaats van (4) kan ook gekozen worden voor een combinatie van twee nevenschikkingen op twee verschillende niveaus:

In (5) bestaat het tweede lid achter frân uit een nieuwe nevenschikking met ur, volgens het schema:

In (5) wordt de indruk gegeven dat de directeur buiten het groepje overige personen staat, oftewel: de directeur wil niets meedelen en de andere personen willen gezamenlijk evenmin iets meedelen.

120.77

Een bijzonder geval is:

Hier staat een inbedding met twee identieke voegw.n. De hiërarchie blijkt uit het dode voorz. âs. De structuur is:

De ietwat onnatuurlijke constructie werd gebruikt in een artikel in de Kleter Hirdoegg (20.06.1986), waarin de auteur bedoelde uit te drukken dat de primaire keuze van premier Mârgret Cviylpa-Firani was om enerzijds met de DeF of de SAP en anderzijds met de GeRi te regeren, en mocht de GeRi afvallen, dan was de secundaire keuze tussen DeF en SAP. Grammaticaal gezien zou een van de volgende varianten beter geweest zijn:

121.78   ad § 121.65   2. Verbale nevenschikking met wân of ur

Het voegwoord wân is etymologisch gezien verwant aan én, en kan ook met 'en' vertaald worden. Wân dient uitsluitend voor de vorming van verbale nevenschikkingen. We spreken van "verbale nevenschikking" als het predicaat in een zin uitgebreid wordt met een zogenoemde positionele infinitief. Een positionele infinitief drukt uit op welke fysieke wijze (staand, liggend, lopend ed.) de handeling van het predicaat uitgevoerd wordt. In § 81.58 zijn algemeen gebruikte positionele werkw.n opgenomen. De positionele infinitief wordt d.m.v. het voegwoord wân (schrijftaal) of ur (spreektaal) achter aan de zin gevoegd. Het een en ander blijkt uit de volgende voorbeelden:

121.79

Dat farte in (1) en zirde in (2) infinitieven zijn, en geen nevengeschikte finiete vormen, kan op zeker 6 manieren aangetoond worden. Dit is reeds gedaan in § 81.61–69.
Merk op dat de Spokaanse constructies precies "omgekeerd" zijn aan de Nederlandse, in die zin dat de Spokaanse infinitieven farte resp. zirde overeenkomen met de Nederlandse finiete vormen 'loopt' resp. 'ligt', en de Spokaanse finiete vormen wÿrre resp. trempelira overeenkomen met de Nederlandse infinitieven 'te fluiten' resp. 'te lezen'.

121.80

Merk in dit verband op dat twee nevengeschikte predicaten als in (3) beide finiet zijn en dus een temporeel of modaal suffix kunnen dragen:

Bij een nevenschikking van predicaten als in (3) is het voegwoord wân ongrammaticaal: * Petriy wÿrra wân obezjera terratip.

121.81   ad § 121.65   3. Nevenschikkingen zonder voegwoord

De voegwoorden ur en én worden soms vervangen door een komma.1 Dit is met name het geval bij nevengeschikte additieven (zie § 120.75), maar ook op zinsniveau kan een komma (of eventueel een puntkomma) als nevenschikkende markering gebruikt worden. In (2) vormen de twee grammaticaal ondergeschikte bijzinnen (met den, zie Hoofdstuk 123) samen weer een nevenschikking. Dit is alleen grammaticaal bij het voegwoord den. Bijvoorbeeld:

Zie ook § 100.80.

121.82

Op lagere niveaus zal een element ter rechter zijde van de komma meestal als een bijstelling1 opgevat worden, en niet als een nevenschikking, zoals:

Zin (1) betekent dat Ina de zus van Leon is, niet dat Leon de bloemen aan Ina en zijn zusje geeft.

121.83

Soms komen we halfslachtige zinnen tegen als:

Als betekenis a. (Olâf is mijn broer) bedoeld wordt, is het beter om ook áchter kost frera een komma te plaatsen: Olâf, kost frera, zâre ber Lift.1 Als betekenis b. bedoeld wordt, kan er beter een voegwoord toegevoegd worden: Olâf ur kost frera zâre ber Lift.
Over het algemeen worden nevenschikkingen zonder voegwoord als archaïsch of poëtisch opgevat.

121.84

Een ander soort nevenschikkingen zonder voegwoord kunnen we "idiomatische nevenschikkingen" noemen. Hieronder worden verstaan constructies waarbij een linker en een rechter lid te onderscheiden zijn, die een "vol-element" vormen, zonder dat er een voegwoord of ur-vervangende komma aanwezig is. Idiomatische nevenschikkingen hebben per definitie een onvoorspelbare betekenis. Bekende voorbeelden zijn tijdsbepalingen als:

121.85

Verder kunnen ook verscheidene voorz.bep.n, onomatopeeën en uitroepen tot de idiomatische nevenschikkingen gerekend worden, zoals:

Verder bestaat er nog een idiomatische nevenschikking met de werkw.n châe (snellen) en chyve (suizen), om "onverantwoord hard rijden" uit te drukken, bijvoorbeeld:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands