Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

73. Zelfstandige voornaamwoorden √

73.1   Algemeen

Tot de zelfstandige voornaamwoorden (zelfst.vnw.) rekenen wij alle substantiefvervangende voornaamwoorden, met uitsluiting van de reeds behandelde persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden (Hoofdstukken 70 en 72).
De zelfst.vnw.n worden in twee groepen verdeeld: de eerste groep refereert aan een enkelvoudige entiteit, de tweede aan een meervoudige. Van de meeste zelfst.vnw.n bestaan drie afleidingen: genitief-1 voor personen, genitief-2 voor niet-personen, en een resultatief. Een aantal zelfst.vnw.n komt alleen voor in combinatie met een betr.vnw. of pers.vnw. in een bijzin. Deze zelfst.vnw.n zijn bepalingaankondigend (bep.aank.vnw.: "degene [die]", "datgene [wat]", "alles [wat]").

73.2

In het Blok hieronder geeft een ê in een resultatiefvorm aan dat dit een paragogische e is, uitgesproken als [ê], waarbij de onmiddellijk hieraan voorafgaande vocaal verlengd wordt (dus kâe wordt uitgesproken als [kâ:wê], zie ook § 61.11–12).

73.3

73.4   ad Blok 73.2   Noten

Voorbeelden en opmerkingen:

Noot 1
Crat is bepalingaankondigend. Zie hiervoor § 73.13 en § 73.19.

Noot 2
Cratiyn omvat een gesloten groep of verzameling; vergelijk ook pipar (noot 11). Cratiyn is het enige zelfst.vnw. dat geen aparte res.vorm kent. Voorbeelden:

Noot 3
Fitaju kan zowel contextueel als deiktisch gebruikt worden; zonder nadere specificatie drukt het dikwijls de nietigheid of onbeduidendheid van een voorwerp of dier uit. Ook is er soms een negatieve of geringschattende ondertoon.

Neutraal (meestal nader gespecificeerd, bijv. door een additief):

Verwijzend naar iets negatiefs:

Nietigheid/onbeduidendheid:

Met name in de spreektaal kan fitaju ook refereren aan een voorafgaande zin, of een deel ervan, bijvoorbeeld:

In zin a. is sprake van semantische coreferentie tussen orefante xnep en fitaju en in b. gaat het om semantische coreferentie tussen jola-xlâte en fitaju.
Fitaju refereert in deze zinnen niet aan de concrete handelingen die Hena of Jeto uitvoeren, maar aan "naakt zwemmen" en "zwartrijden" in het algemeen.
In verzorgde schrijftaal wordt de coreferentie tussen fitaju en een verbaal element afgekeurd. Zie in § 130.39 hoe fitaju vermeden kan worden.

Noot 4

Noot 5

Hôm drukt soms een berusting of onverschilligheid uit:

Hôm is verder bepalingaankondigend. Zie hiervoor § 73.13 en § 73.20–22.

Noot 6

Noot 7
Als kâ refereert aan een abstracte of semi-concrete entiteit, heeft kâ het karakter van een pers.vnw. (Blokken 70.5 en 70.54). En wel om de volgende redenen: het antecedent is contextueel bepaald (er is reeds over een bepaalde abstracte of semi-concrete entiteit gesproken en middels kâ wordt er nu naar verwezen), en kâ kent als pers.vnw. twee afleidingen, namelijk een resultatief (kâe, zie Blok 71.20) en een verbale genitief kâex (§ 60.60). Als attributieve genitief is kâex dialectisch en wordt liever vervangen door een bez.vnw. (§ 60.56).

Als kâ refereert aan een concrete entiteit, heeft kâ het karakter van een zelfst.vnw. (Blok 73.2). En wel om de volgende redenen: het antecedent is deiktisch bepaald (wat in de praktijk wil zeggen dat het gebruik van kâ altijd gepaard gaat met letterlijk wijzen naar de entiteit; dit zou bij abstracte entiteiten onmogelijk zijn. Kâ komt als zelfst.vnw. dan ook voornamelijk in de spreektaal voor). Verder missen zelfst.vnw.n bijbehorende bez.vnw.n, maar bestaan er wel een of twee attributieve genitieven als afgeleide variant. Kâ als zelfst.vnw. kan in alle situaties vervangen worden door een concreet of deiktisch aanw.vnw. (Blok 52.3). Daarom wordt kâ ook wel een zelfstandig gebruikt deiktisch aanw.vnw. genoemd. Voorbeelden (zie ook § 73.5 noot 3):

Het deiktische onderscheid dichtbij ~ neutraal ~ ver weg kan in combinatie met kâ uitgedrukt worden door er een aanw.vnw. (Blok 52.3) aan toe te voegen:

Noot 8
Nem is bepalingaankondigend. Zie hiervoor § 73.13 en § 73.15–16.

Noot 9
Pana wordt als zelfst.vnw. beschouwd, en niet als pers.vnw., omdat het een bijbehorend bez.vnw. mist, maar daarentegen wel twee attributieve genitieven als afgeleide varianten kent. Pana is contextueel, het refereert aan een entiteit die reeds eerder in de tekst geïntroduceerd is. Pana kan vervangen worden door een concreet, contextueel aanw.vnw. (Blok 52.3), en daarom wordt pana ook wel een zelfstandig gebruikt contextueel aanw.vnw. genoemd. Het is voornamelijk schrijftaal:

Pana wordt ook gebruikt om aan het doen van een taaluiting te refereren, als contrast met de inhoud van de taaluiting. Vergelijk:

Het antwoord van Biyx refereert aan datgene wat Zita heeft gezegd (dus aan de inhoud van Akels taaluiting, oftewel de SvZ). Biyx neemt het Zita kwalijk dat zij hem een kluns vindt. Daarentegen wijst Ciyx met pana op de zojuist gedane taaluiting van Akel; Ciyx neemt het Akel dus kwalijk dat Akel zegt dat Zita Ciyx een kluns vindt. Dit gebruik van pana is ook algemeen in gesproken taal. Meer hierover in § 130.46–51.

Noot 10
Pesa refereert aan verscheidene (of vele) personen, met de focus op elk individu afzonderlijk.

Noot 11
Pipar refereert aan de gehele wereld of kosmos. Vergelijk cratiyn (noot 2):

Noot 12

Zie ook § 60.55 en § 73.10.

Noot 13

Selm is verder bepalingaankondigend. Zie hiervoor § 73.13, § 73.17 en § 73.21.

Noot 14
Stus mist de genitiefvormen die gebruikelijk zijn bij een zelfst.vnw. Daarentegen kent stus wél de genitief stusex welke kenmerkend is voor een pers.vnw. Bovendien kan stus evenals een pers.vnw. 3e persoon, een bep.aank.vnw. als antecedent hebben, zie § 73.13. Veel grammatici rekenen stus dan ook tot de pers.vnw.n 1n, 3e persoon C-nt., personen in het algemeen.
In tegenstelling tot een "echt" pers.vnw. 3e persoon, of tot een zelfst.vnw. als rast (iemand), refereert stus in meer of mindere mate tevens aan de spreker zelf, in de trant van "wij als mensen onder elkaar" (in het Nederlands lijkt "men" juist níét aan de spreker te kunnen refereren):

73.5   ad Blok 73.3   Noten

Voorbeelden en opmerkingen:

Noot 1
Crados en cradôs[e] omvatten een gesloten groep of verzameling:

Zie verder § 73.10.

Noot 2

Noot 3
Lelmos is het meervoudige equivalent van kâ (§ 73.4 noot 7): het refereert aan concrete entiteiten, die deiktisch bepaald zijn. Lelmos is ook aanw.vnw. (Blok 52.3), met als deiktische positie "dichtbij". Het onderscheid dichtbij ~ neutraal ~ ver weg komt bij zelfst.vnw.n niet voor, maar kan uitgedrukt worden door toevoeging van een extra aanw.vnw. Vergelijk ook de voorbeelden in noot 7 van de vorige paragraaf:

Noot 4

Zie ook § 60.55.

Noot 5

Nÿfs ontkent de aanwezigheid van welke entiteit dan ook (of, binnen een bepaalde context, de aanwezigheid van de genoemde entiteit[en]). Als er geen enkele entiteit aanwezig is, is het onderscheid persoon ~ dier/zaak niet altijd relevant, en dit is de reden waarom de genitief nÿfsÿr niet per se gereserveerd hoeft te zijn voor slechts dieren en zaken, maar ook aan personen kan refereren:

Zie verder § 151.57–74 voor ontkenningen met nÿf.

Noot 6
Panas is het meervoudige equivalent van pana (§ 73.4 noot 9): het refereert aan entiteiten die contextueel bepaald zijn. Vergelijk ook de voorbeelden in noot 9 van de vorige paragraaf:

Noot 7
Perdÿrs en tersas zijn synoniemen:

Analoog aan tersas zijn afleidingen van andere telwoorden gevormd, zoals dursas (zij drieën; alle drie). Zie hiervoor § 170.71.

Noot 8

73.5a   Collectiva

Collectiva hebben als kenmerk dat ze formeel aan een groep refereren, maar tegelijkertijd ook de focus kunnen leggen op de individuele leden van die groep. Dit betekent dat een meervoudig zelfst.vnw. ernaar kan verwijzen, bijvoorbeeld:

In (1) refereert perdÿrs aan de man en de vrouw afzonderlijk; in (2) wordt 20 procent van de bevolking expliciet genoemd als zelfstandige individuen. In (3) ligt de focus op het feit dat elk lid van de commissie expliciet weigert toe te geven. Vergelijk dit met:

In (3′) wordt gesuggereerd dat bijvoorbeeld de voorzitter namens de commissie weigert om de fouten toe te geven.
In § 70.23–27 wordt nader ingegaan op de eigenschappen van collectiva.

73.6   Voornaamwoorden gecombineerd met voorzetsel

In tegenstelling tot het Nederlands kent het Spokaans geen bijwoordelijke voornaamwoorden die de combinatie van voorzetsel + zelfst.vnw. vervangen. Bijvoorbeeld:

Vergelijk ook:

73.7

In het Spokaans bestaat wel de mogelijkheid om na een voorzetsel het zelfst.vnw. te vervangen door een onb.vnw. (Blok 52.11) gevolgd door een "inhoudsloos" subst. (bijvoorbeeld tiyn (ding)):

De vervanging van een zelfst.vnw. door een onb.vnw. + tiyn gebeurt voornamelijk in de spreektaal. Zie ook § 132.16.

73.8   Afleidingen en idioom

Van drie zelfst.vnw.n zijn abstracte substantieven afgeleid, en wel:

Er bestaat één verbale afleiding, resulterend in een intrans.werkw.:

73.9

Attributieve additieven (§ 40.2 A.) en telwoorden kunnen ook een bepaling vormen bij een zelfst.vnw. Het Nederlandse equivalent is dikwijls een relatieve bijzin of een zelfstandig gebruikt adjectief, voorafgegaan door een onb.vnw. Bijvoorbeeld:

De zelfst.vnw.n crat, hôm, nem, selm en stus kunnen echter niet nader gespecificeerd worden door een additief. Vergelijk ook § 70.49.

73.10

Vocaalwisseling (+ -e) voor de vorming van een ontkenning komt voornamelijk bij additieven voor (§ 41.49–53). Maar ook een aantal voornaamwoorden kennen deze methode. Dit is reeds in § 41.54 aangestipt. Vergelijk:

De vormen met het suffix -e (behalve bij flâjû) zijn algemeen. De varianten zónder -e komen voornamelijk in Ales en Jelafo voor. Dit zijn de gebieden waar vocaalwisseling nog een productief procédé is. Soms komen we een dubbele ontkenning tegen, bijvoorbeeld:

De meeste grammatici keuren dergelijke dubbele ontkenningen af, maar in de spreektaal1 kunnen zij hun nut hebben, want het minimale verschil tussen een zelfst.vnw. en zijn ontkennende variant is niet altijd duidelijk hoorbaar, vooral niet bij de genitiefafleidingen, vergelijk:

Zie ook § 151.31.

73.11

Een idiomatische uitdrukking wordt gevormd door een nevenschikking met een negatief zelfst.vnw. Bijvoorbeeld:

Een dergelijke constructie is onmogelijk bij niet-ontkennende zelfst.vnw.n. Let op het betekenisverschil tussen a. en b., waarbij a. qua constructie analoog aan de voorbeelden in (1)–(4) is (maar qua betekenis niet):2

73.12

In § 70.50–53 is behandeld hoe een gereduceerde vorm van een pers.vnw. als suffix achter een voorzetsel kan verschijnen. Ook enkele zelfst.vnw.n kennen een dergelijke clitische vorm, en wel:

De gereduceerde zelfst.vnw.n zijn evenals de gereduceerde pers.vnw.n dialectisch (Zuid-Liftka, Tigof en Lomky). Voorbeelden:

Merk op dat er géén gereduceerde varianten van de resultatiefvormen bestaan. In dat geval worden dus altijd de volle vormen gebruikt.

73.13   Bepalingaankondigende voornaamwoorden

Het Spokaans kent de volgende bep.aank.vnw.n:

73.14

Een bep.aank.vnw. vormt een constituent in de hoofdzin en fungeert als antecedent van een zogenaamde anafoor in de eropvolgende bijzin. De vorm van deze anafoor wordt door de volgende twee regels bepaald:

1. Als het bep.aank.vnw. als zinskern optreedt, wordt de anafoor uitgedrukt met een pers.vnw. 3e persoon óf stus.
2. Als het bep.aank.vnw. géén zinskern is, wordt de anafoor uitgedrukt met een betr.vnw.

73.15

De bep.aank.vnw.n hebben weliswaar een enkelvoudig karakter (ze staan alleen in Blok 73.2), maar bij crat en nem kunnen de corefererende anaforen ook meervoudig zijn. Als een anafoor moet verwijzen naar een persoon, komen in het enkelvoud alleen de pers.vnw.n do (hij) en eup (zij) in aanmerking. Er moet dus een keuze in geslacht gemaakt worden. Deze keuze kan vermeden worden door het geslachtsloze stus te gebruiken. In combinatie met hôm kan ook jadâk als anafoor in de bijzin gebruikt worden.
Bij verwijzing naar zaken komt het pers.vnw. ef in aanmerking. Voor de verwijzing naar dieren, zie ook § 70.17–20. Uiteraard zijn ook de pers.vnw.n 3p tweede niveau bruikbaar (evenals de res.vormen ervan), zie Blok 70.54.
Een bep.aank.vnw. wordt nooit voorafgegaan door de determinant ki (die normaliter aangeeft welke constituent als antecedent van een betr.vnw. fungeert, zie § 124.10).
Voorbeelden:

In (1) is nem de zinskern, en daarom wordt in de bijzin de anafoor stus gebruikt. In (2) en (3) is nem géén zinskern, en nu bevat de bijzin het betr.vnw. té resp. mit. Merk ook op dat in (1) de Spokaanse volgorde omgekeerd is van de Nederlandse. Dit komt omdat de vetgedrukte bijzin in het Spokaans achter de hoofdzin verschijnt, en in het Nederlands direct achter het onderwerp in de hoofdzin ("degene"). In (2) en (3) komt de positie van de Spokaanse bijzin overeen met die in het Nederlands.
Zowel in (2) als in (3) geldt nem als een enkelvoudige vorm. Maar aan de betr.vnw.n té resp. mit kunnen we zien dat het om één resp. meerdere dieven gaat.

73.16

We moeten goed opletten dat de hoofdzin uitdrukt "waar het om gaat" (dus het element dat voor de hoorder/lezer de nieuwswaarde bevat), en de bijzin een specificatie is van het bep.aank.vnw. in de hoofdzin. Soms kunnen hoofd- en bijzin omgedraaid worden zonder dat de betekenis (noemenswaardig) verandert. Bijvoorbeeld:

De precieze betekenis van (1a) en (1b) kan getest worden met een vraag en bijbehorend antwoord. Voor a. geldt de vraag: "met wie heeft Elsa gesproken?" Antwoord: "met degene die de handtas heeft gestolen." Voor b. geldt de vraag: "wie heeft de handtas gestolen?" Antwoord: "degene met wie Elsa gesproken heeft." In a. ligt de focus dus op het feit dat de desbetreffende persoon met Elsa heeft gesproken, in b. op het feit dat deze persoon de handtas heeft gestolen. De Nederlandse vertalingen lijken hoofdzakelijk een kwestie van een iets andere woordvolgorde te zijn, zonder dat hier duidelijk sprake is van een focusverschil zoals het Spokaans dat kent.

73.17

Nog een voorbeeld:

Bij zin (2a) geldt de vraag: "wat is er allemaal gevaarlijk?" Antwoord: "alles wat Lerdu doet." Bij (2b) geldt: "wat doet Lerdu?" Antwoord: "alles wat gevaarlijk is." In a. gaat het dus om de dingen die Lerdu doet, en die zijn allemaal gevaarlijk. In b. gaat het om een grote verzameling van gevaarlijke dingen, en Lerdu doet dat allemaal. Het verschil in volgorde drukt in het Spokaans dus een verschil in focus uit. Er is ook een verschil in reikwijdte: in a. blijft de verzameling gevaarlijke dingen beperkt tot de dingen die Lerdu doet; in b. gaat het om álle gevaarlijke dingen op de wereld. Hoewel de Nederlandse vertalingen een dergelijk volgordeverschil hebben, lijkt er hier niet zo'n sterk focusverschil te zijn.

73.18

Soms ligt er een bepaalde sequentie tussen de Stand van Zaken in de hoofdzin en de Stand van Zaken in de bijzin vast (oftewel: de ene gebeurtenis volgt op de andere).1 In dat geval kunnen hoofd- en bijzin niet worden omgedraaid, zoals in (1) en (2) in de vorige twee paragrafen geïllustreerd. Vergelijk:

Zin (3a) is correct, want hier geldt de vraag: "wie komt er in de gevangenis terecht?" Antwoord: "degene die zoiets doet." (Waarbij "zoiets" dan verwijst naar een (mis)daad die zowel bij de spreker als bij de hoorder bekend is.) Maar (3b) is onlogisch, want hier geldt de vraag: "wie doet er zoiets?" Antwoord: "degene die in de gevangenis terechtkomt." In b. wordt de logische sequentie geweld aangedaan: je moet immers eerst iets uitspoken om vervolgens in de gevangenis te belanden, en niet andersom. Merk op dat de Nederlandse vertalingen precies omgekeerd zijn: de logische volgorde is in b., terwijl de logische volgorde in het Spokaans in a. staat.

73.19

Nog een voorbeeld:

Bij (4a) stellen we de vraag: "wie krijgen er allemaal een korting van 10%?" Antwoord: "zij die vandaag iets kopen." Maar bij (4b) lijkt de sequentie onlogisch. De vraag is: "wie allemaal kopen er vandaag iets?" Antwoord: "zij die 10% korting krijgen." Het ligt meer voor de hand om aan te nemen dat je eerst iets moet kopen om vervolgens de korting te krijgen, dan andersom. Bij de Nederlandse vertalingen lijkt de nadruk op zo'n sequentie niet aanwezig.

73.20

Bij hôm gaat het om een referentie "zonder aanzien des persoons", oftewel "iedereen, ongeacht wie", vaak met een ondertoon van berusting of onverschilligheid (zie § 73.4 noot 5). Als bep.aank.vnw. kan hôm beschouwd worden als een emfatische variant van het meer neutrale nem (voor zover nem aan personen refereert). Deze emfase kan nog verder versterkt worden door als anafoor jadâk (iedereen) te kiezen (indien hôm als zinskern optreedt en dus een pers.vnw. in de bijzin verlangt):

In zin b. is jadâk ongrammaticaal omdat hier een betr.vnw. verplicht is.

73.21

De bep.aank.vnw.n hôm en selm kunnen ook als "gewoon" zelfst.vnw. optreden, dus zonder dat er een specificerende bijzin volgt. Het onderscheid tussen een bepalingaankondigende en een zelfstandige functie is niet altijd duidelijk. Vergelijk:

In a. is er sprake van een zelfstandige functie van hôm, met de betekenis "het maakt niet uit wie het is". In b. staat een relatieve bijzin die het zelfstandige hôm nader specificeert. Omdat hôm hier het antecedent bij het betr.vnw. té is, wordt hôm met ki gemarkeerd (zie § 124.9). De bijzin beperkt de algemene reikwijdte van hôm tot een beperkte groep (alle willekeurige mensen die ze op straat tegenkomt).

In c. ontbreekt de determinant ki, wat erop wijst dat hôm hier als bep.aank.vnw. optreedt, dus geïnterpreteerd wordt als semantisch "leeg" (we weten nog niet aan welke groep mensen het refereert). De bijzin dient dus niet om de algemene reikwijdte van hôm in te perken (want die reikwijdte bestaat nog niet), maar om de reikwijdte van hôm te definiëren. Of Spokaniërs daadwerkelijk een betekenisverschil tussen b. en c. voelen, is de vraag. Wellicht is b. iets emfatischer dan c.1 In b. wordt de hoorder of lezer in eerste instantie geconfronteerd met het beeld "alle mensen op de wereld", waarna dit beeld middels de bijzin ingeperkt wordt. In c. weet de hoorder/lezer bij hôm nog niet om wat voor soort groep het gaat; dat blijkt pas uit de bijzin.

73.22

Als hôm een zinskern is, is het syntactische verschil tussen een zelfst.vnw. en een bep.aank.vnw. groter, omdat in het laatste geval in de bijzin geen betr.vnw. gebruikt wordt, maar een pers.vnw. (§ 73.14 punt 1.):

In a. is stus in de bijzin een indicatie dat hôm een bep.aank.vnw. is. Op zich is hôm semantisch leeg (we weten niet om welke groep mensen het gaat), maar de bijzin specificeert deze groep.
In b. is té een indicatie dat het om een normale relatieve bijzin gaat, dus dat hôm hier een zelfst.vnw. is. Hier wordt door velen een tegenspraak gevoeld: hôm drukt uit dat iedereen (ongeacht wie; zonder aanzien des persoons) in aanmerking komt voor een gratis prik, en vervolgens blijkt uit de bijzin dat het tóch niet om "ongeacht wie" gaat, maar alleen om mensen die ouder zijn dan 70.1

73.23

Vergelijk nu de volgende zinnen waarbij in b. de genitiefvorm van een bep.aank.vnw. gebruikt wordt:

Let nu op het fundamentele onderscheid tussen b. en c. In b. is de fiets gestolen door de persoon waaraan de genitiefvorm nemer refereert, oftewel té en nemer zijn coreferentieel. In c. daarentegen is de fiets gestolen door de persoon waaraan frint refereert, ofwel té en frint zijn coreferentieel (de coreferentialiteit is met de subscripten ₁ en ₂ uitgedrukt). Zowel in b. als in c. is frint het fundament van de gen.bep. (§ 60.8), maar constructie b. wijkt af van het principe dat een betr.vnw. het fundament als antecedent moet hebben. Zie ook § 124.12.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands