Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

90. Basiszin en basiselementen √

90.1   Basiszin

De regels die de woordvolgorde in een Spokaanse zin (zowel hoofd- als bijzin) bepalen, worden met een basiszin als uitgangspunt verklaard. Voor een basiszin geldt dat deze minimaal bevat:

Het element dat in de Spokaanse grammatica echo genoemd wordt, komt meestal overeen met het traditionele indirecte object ofwel datief-object ofwel meewerkend voorwerp.

90.2

Voor de basiselementen S, O en E geldt de volgende vaste onderlinge volgorde: S – O – E.
In deze hiërarchie zijn in principe de elementen voor hun semantische functie gemarkeerd door middel van een determinant, en wel:1

De determinanten pai en ón kunnen ook als voorzetsel optreden in de betekenis 'door [toedoen van]' resp. 'aan'. Pai wordt altijd uitgesproken als [pa]. De determinant enn kon in het Middelspokaans tot omstreeks 1600 als voorzetsel gebruikt worden met de betekenis 'door [middel van]' (vergelijk de verwante vorm na (door middel van; met behulp van)). Zie verder § 140.111 en § 140.114 voor de betekenis van de voorzetsels ón en pai, en zie § 141.79–88a voor het precieze onderscheid tussen "determinant" en "voorzetsel".

90.3

Om een grammaticaal correcte basiszin te krijgen moet het volgende gebeuren:

1. Eén van de elementen S, O of E dient de functie van zinskern (K) te krijgen. Dit geschiedt als volgt:
   1. het als K bedoelde element wordt uit schema (1) (§ 90.2) gelicht en vooraan geplaatst;
   2. het als K bedoelde element verliest zijn gemarkeerdheid (determinant vervalt).

Toekenning van de kernfunctie aan elk van de elementen in (1) (§ 90.2) geeft het volgende:

90.4

2. Het predicaat P dient in de schema's van (1) ingevoerd te worden. De plaats van P wordt bepaald door de tijdsvorm die uitgedrukt moet worden. Het Spokaans kent 3 werkwoordstijden die hiervoor relevant zijn:1
   1. De neutrale tijd (NT): de NT wordt zonder nadere explicatie of context als presens beschouwd.
   2. De definitieve tijd (DT): de DT wordt zonder nadere explicatie of context als
      (im)perfectum beschouwd.
   3. De toekomende tijd (TT): de TT wordt zonder nadere explicatie of context als futuur beschouwd.

ad II.a. De NT wordt gevormd door P onmiddellijk achter de kern te plaatsen:

ad II.b. De DT wordt gevormd door P achter het tweede basiselement te plaatsen:

ad II.c. De TT wordt gevormd door P voor de kern te plaatsen:

90.5

De regels (2) t/m (4) leiden tot de 9 basiszinnen die in het Spokaans mogelijk zijn. De morfologische structuur binnen de elementen S, O en E wordt, voor zover het géén pers.vnw.n betreft, niet beïnvloed door de kernfunctie. Pers.vnw.n die als S, O en E optreden, kunnen van het eerste dan wel het tweede niveau zijn. Pers.vnw.n van het eerste niveau kunnen bovendien een passieve vorm hebben, wat besproken wordt in § 91.6 Regel III en § 91.8–11.

90.6

Lexicale insertie1 in de schema's (2) t/m (4) is niet voldoende om tot grammatisch correcte taaluitingen te komen, want ook de volgende twee Regels I en II moeten toegepast worden:

1. Het predicaat krijgt een suffix dat afhankelijk is van de kernfunctie:
   1. P is ongemarkeerd als S de kern is: in alle a-schema's van (2) t/m (4);
   2. P krijgt het suffix -lije als O de kern is: in alle b-schema's van (2) t/m (4);
   3. P krijgt het suffix -litâ als E de kern is: in alle c-schema's van (2) t/m (4).

De suffigering binnen P vindt altijd achter het hoofdwerkwoord plaats (§ 90.17).

90.7   Wel of geen enn?

2. In zinnen waarin S de kern vormt is het gebruikelijk om de determinant enn voor O weg te laten (in de a-schema's van (2) t/m (4)), tenzij:
   1. Bij de DT: als de zin met een onderschikkend voegwoord1 begint, is toevoeging van enn verplicht:

      Lerdu melde rofonos, janof sener ÿksaner enn ef ÿcs axe.
      Lerdu is boos, omdat zijn buurman de eiken heeft omgehakt.
      Ef nert knôfe, lomp enn Petriy cÿrtire.
      Het is niet bekend wieS PetriyO geholpen heeft.

      In vlotte spreektaal wordt enn wel weggelaten bij zinnen in de DT waarin de subjectkern tevens voegw. is, dus: Ef nert knôfe, lomp Petriy cÿrtire.

   2. Bij de NT en TT: als de zin met een onderschikkend voegwoord1 begint, is toevoeging van enn optioneel:

      Lerdu melde rofonos, janof axe sener ÿksaner [enn] ef ÿcs.
      Lerdu is boos, omdat zijn buurman de eiken zal/wil omhakken.

   3. Als de bijzin een -lira-constructie heeft (ter vervanging van een betr.vnw. of het voegw. den) is toevoeging van enn optioneel maar vooral bij de DT en TT wel aan te bevelen:

      Gress zerfe, do axelira [enn] ef ÿcs.
      Ik zie dat hij de eiken omhakt.
      Gress nert tiffe ef merater, [enn] ef ÿcs axelira.
      Ik ken de man niet, die de eiken heeft omgehakt.

   4. Als de zin met een secundaire bepaling of een nevenschikkend voegwoord begint, is het gebruik van enn optioneel ("secundaire bepalingen" zijn bijvoorbeeld tijds-, plaats- of voorzetselbepalingen; voor nevensch.voegw.n, zie Blok 120.49):

      Lâst mink ef ÿksaner [enn] ef ÿcs axe.
      Verleden week heeft de buurman de eiken omgehakt.
      Ef pirmink axe ef ÿksaner [enn] ef ÿcs.
      Volgende week zal de buurman de eiken omhakken.
      Tygrônsc Mâx [enn] ÿpégen oltake, igt enn rigt paine.2
      niet.alleen Mâx DtO medicijnen heeft.gestudeerd, maar.ook DtO rechten heeft.gedaan
      Mâx heeft niet alleen medicijnen gestudeerd, maar hij heeft ook rechten gedaan.

   Overigens kan enn altijd toegevoegd worden als het niet duidelijk is dat we met een object te maken hebben. Vergelijk:

   a.	Gress nert tiffe ef merater, PetriyS bytelira hols.
   	Ik ken de man niet, dieO PetriyS gisteren heeft geslagen.
   b.	Gress nert tiffe ef merater, enn PetriyO bytelira hols.
   	Ik ken de man niet, dieS PetriyO gisteren heeft geslagen.

   In a. heeft Petriy de man geslagen; in b. heeft de man Petriy geslagen (merk ook de ambiguïteit in de Nederlandse vertalingen).

   Als het gebruik van enn optioneel is, wordt het meestal weggelaten indien het object een pers.vnw. tweede niveau is. Een dergelijk pers.vnw. kan immers nooit als subject optreden, zodat verwarring uitgesloten is (zie ook § 70.64). Vergelijk:

   a.	Gress nert tiffe ef mosjeus, enn doO bytelira hols. =
   b.	= Gress nert tiffe ef mosjeus, zirrelO bytelira hols.
   Ik ken de vrouw niet, dieS hemO gisteren heeft geslagen.

Zie verder § 90.15, § 93.69, § 93.90, § 127.24, § 133.5 en § 141.83–88a.

90.8

In het volgende Blok zijn de Regels I en II toegepast bij de schema's (2)–(4) uit § 90.4:

De basiszinnen die uit de schema's van dit Blok voortvloeien bevatten alle een voltrans.werkw., want alleen in dat geval kunnen een object en een echo tezamen uitgedrukt worden. Hieronder volgen de Blokken voor zinnen met een obtrans., een ectrans. en een intrans. werkw.

90.9

Omdat de echo afwezig is, ontbreken in dit Blok de schema's bij het echopassief. Dit Blok geldt ook voor zinnen met een voltrans.werkw. waarin de echo niet is uitgedrukt.

90.10

In dit Blok ontbreken de schema's bij het objectpassief, en de actieve vorm in de neutrale en de definitieve tijd zijn identiek ((1a) = (2a)). Beide zijn toe te schrijven aan de afwezigheid van het object.
Dit Blok geldt ook voor zinnen met een voltrans.werkw. waarin het object niet is uitgedrukt.

90.11

In (zeer) onverzorgde spreektaal wordt, bij afwezigheid van het object, de definitieve tijd (actieve vorm) wel uitgedrukt door de echo vóór het predicaat te plaatsen. Schema (2a) uit Blok 90.10 kent dan als alternatief:

Bijvoorbeeld:

90.12

In dit Blok ontbreken alle schema's van de passieve varianten. Bovendien zijn de schema's voor de neutrale tijd en de definitieve tijd identiek aan elkaar. Dit Blok geldt ook voor zinnen met een voltrans., obtrans. of ectrans. werkw. waarin het object en de echo beide niet zijn uitgedrukt.

90.13

In de volgende voorbeelden zijn de schema's uit Blok 90.8 toegepast:

90.14

Een infinitiefconstructie (dus een predicaat bestaande uit een hulpwerkwoord, gevolgd door een infinitief) wordt bij inversie in zijn geheel verplaatst. Vergelijk de voorbeelden 2. en 3. uit de vorige paragraaf met (het predicaat is onderstreept):

Zie ook § 81.28.

90.15

Toepassing van Regel II (§ 90.7) mag achterwege blijven (enn mag dus blijven staan) als ongemarkeerdheid van O tot misverstanden of ambiguïteit kan leiden. Dit is bijvoorbeeld het geval als O vlak achter S staat en O een zodanige vorm heeft dat het als deel van (bepaling bij) S opgevat kan worden. Bijvoorbeeld:

Deze zin is ambigu, de grens tussen S en O kan nu gemarkeerd worden door toevoeging van de determinant enn. Er zijn twee oplossingen mogelijk:

90.16

Op Centraal-Berref bestaan gefuseerde vormen van enn + ef en enn + eft die altijd gebruikt worden als het object vóór het predicaat staat (dus ook als het Standaardspokaans enn achterwege laat). Deze vormen zijn ennf (spreek uit: [emf]) en ennt (spreek uit: [ent]). Bijvoorbeeld:

Meestal krijgen ennf en ennt (evenals enn trouwens) het zinsaccent.

90.17

De suffixen -lije en -litâ zijn onverenigbaar met modale suffixen. Dit betekent dat modale suffixen in een actieve constructie bij passivisering altijd door een modaal hulpwerkw. vervangen moeten worden. Vergelijk:

Uit (2) blijkt dat -lije achter het hoofdwerkw. geplaatst wordt. Hetzelfde geldt voor -litâ.
Een constructie als *cÿrtirecûlije of *cÿrtirelijecû is dus onmogelijk. We hebben hier te maken met een verbod op "multiple gemarkeerdheid", ook wel "analytische verdringing" genoemd (het ene suffix verdringt het andere).

90.18

De suffixen -lije en -litâ zijn eveneens onverenigbaar met -lira. In relatieve en performatieve bijzinnen (zie Hoofdstukken 124 en 125) zal dus altijd voor een betr.vnw. of voegwoord gekozen moeten worden als het een passieve constructie betreft:

Een constructie als *šuteliralije of *šutelijelira is dus onmogelijk. Ook hier is er weer sprake van analytische verdringing.

90.19

Het onderschikkende suffix -ilóme (zie § 122.5) is het enige suffix dat niet verdrongen wordt door -lije of -litâ, maar een fusie ofwel versmelting aangaat:

Vergelijk:

Zie verder Hoofdstuk 122.

90.20

Voor zover het géén pers.vnw.n betreft, wordt de morfosyntactische structuur van de elementen op de posities S, O en E niet beïnvloed door de eventuele kernfunctie die aan dit element is toegekend. Evenmin is de tijdsvorm van invloed.
In § 70.54–67 is uitgebreid aandacht besteed aan de regels die gelden voor het gebruik van pers.vnw.n tweede niveau.
De passieve pers.vnw.n zijn summier aan de orde gekomen in § 71.5 en § 71.9. We zullen er in § 91.8–11 nader op ingaan.

90.21

Actieve pers.vnw.n worden (behoudens de uitzonderingen die in Hoofdstuk 91 besproken worden) in alle posities van S, O en E geïnserteerd:

90.22

Merk op dat uit (1a) wel (1b) volgt, maar dat uit (2a) níét (2b) volgt:

Zowel in (1a) als in (1b) is het de agens (de dokter) die iets kan, ofwel: het werkwoord "kunnen" wordt geregeerd door "de dokter".
Bij (2) is er echter een semantische tweedeling: in (2a) wordt "willen" geregeerd door "de dokter", maar in (2b) wordt "willen" geregeerd door "Elsa" (het is Elsa die iets wil).

90.23

Als het Spokaanse equivalent van (2a) in de vorige paragraaf echter gepassiviseerd wordt, blijft het werkwoord "willen" door "de dokter" geregeerd worden: het Spokaanse equivalent voor "willen" gedraagt zich bij passivisering dus niet anders dan het Spokaans equivalent voor "kunnen". Vergelijk (1) en (2) hierboven met:

Het Spokaanse equivalent van (2b) uit de vorige paragraaf, dus een constructie waarin uitgedrukt wordt dat Elsa iets wil, en niet de dokter, is een bijzinsconstructie in de trant van:

90.24

Hoewel het gebruik van passiefconstructies uitgebreid aan de orde komt in Hoofdstuk 92, kunnen we nu alvast vertellen dat dergelijke constructies in het Spokaans ook mogelijk zijn bij koppelwerkw.n als lelperre (hebben), bij vergelijkende werkwoorden als loke (lijken op), en bij zogenoemde symmetrische werkwoorden zoals tinkere (worden) of pe (heten), waarbij het subject en het object coreferentieel zijn:

Dergelijke passiefconstructies zijn een indicatie dat Spokaanse passieven ook iets anders kunnen uitdrukken dan alleen maar een gewijzigde optiek van waaruit de Stand van Zaken beschouwd wordt. Vergelijk in dit verband de Nederlandse equivalenten in (2) en (4) hierboven, waarin op Mariy en Tek zonder meer vooraan de zin geplaatst kunnen worden, terwijl het Spokaans daar een passiefconstructie voor nodig heeft, omdat de onderlinge volgorde van de basiselementen altijd vast ligt (zie § 90.2). Zie verder Hoofdstuk 92; zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken (SvZ).

90.25   Ón in voorzetselbepaling

De echomarkeerder ón is in Blok 140.10 ook als "voorzetsel van betrekking" opgenomen, waaruit volgt dat niet elke ón-bepaling als echo beschouwd moet worden. Het verschil tussen een echo en een voorzetselbepaling wordt hier geïllustreerd:

In (1a) en (2a) is het echopassief mogelijk, omdat ón Hesta een echo is. Maar in (1b) en (2b) is het echopassief onmogelijk, omdat ón hier als voorzetsel geldt. Marianare ón rast ([gaan] trouwen met iemand) wordt gezien als een "beweging", analoog aan "geven aan iemand". Hierbij past een echo. Daarentegen drukt mariane ón rast (getrouwd zijn met iemand) een "situatie" uit, waarbij een voorz.bep. beter past.
Het onderscheid tussen "beweging" en "situatie" geldt ook in (2): kette ón rast (geven aan iemand) drukt een "beweging" uit, maar kette la'ycâ ón flaju (lett. "waarde geven aan iets") is een idiomatische uitdrukking die niet direct met "bewegen" associeert. Daarom geldt ón hier als voorzetsel.1

90.26

In sommige constructies is de status van de ón-bepaling onduidelijk, zoals in:

Sommigen beschouwen ÿsðe als een voltrans.werkw. zodat de vetgedrukte constituent een echo is, maar er zijn ook vele sprekers en grammatici die de vette constituent liever zien als een voorzetselbepaling waarvan de relatie met het object hechter is dan die met het predicaat. Het gevolg is dat constructie (1b) door velen als correct beschouwd wordt, maar door een even grote groep mensen als ongrammaticaal verworpen wordt:1

90.27

In § 90.28 zijn een aantal werkwoorden en idiomatische uitdrukkingen opgenomen waarbij de ón-bepaling unaniem als voorzetselbepaling, en niet als echo, beschouwd wordt. We hebben hier dus te maken met intrans. of obtrans. werkw.n.
In § 90.29 staan een aantal werkwoorden waarbij de status van de ón-bepaling niet duidelijk is: deze kan hetzij als echo, hetzij als voorzetselbepaling behandeld worden.
Merk op dat bij non-verbale uitdrukkingen als natumt ón flaju (afhankelijk van iets) of fes ef kurre ón flaju (in staat tot iets) de ón-bepaling nooit als echo optreedt.1
De meeste werkwoorden die gecombineerd kunnen worden met een ón-bepaling (en dus niet zijn opgenomen in een van beide lijsten), zijn voltrans. of ectrans. werkw.n waarbij de ón-bepaling de functie van echo heeft.
Echo's kunnen zowel een persoon als een zaak zijn. Dit wordt goed geïllustreerd bij het synoniempaar pitireppe = kaftrûnige (ten laste leggen):

90.28

Voorbeelden van constructies waarbij ón een voorzetsel is:

90.29

Voorbeelden van constructies waarbij ón zowel een voorzetsel als een determinant kan zijn:

90.30

De werkwoorden kette, paine en scemre kunnen in principe een echo bij zich dragen:

Het idiomatische karakter1 van de uitdrukkingen met deze drie werkwoorden in § 90.28 verhindert kennelijk dat de ón-bepaling als echo geïnterpreteerd wordt.

90.31

Merk op dat de meeste uitdrukkingen in § 90.29 een bijzondere relatie tussen het object en de (twijfelachtige) echo vertonen. Voor de duidelijkheid is in deze gevallen het object "O" genoemd en de echo "E".
Het blijkt dan dat entiteit E telkens in de plaats treedt voor entiteit O. Dit is de reden dat velen er de voorkeur aan geven om de sequentie O ón E als één geheel te zien, waarmee uitgesloten wordt dat ón E onafhankelijk van O optreedt als een zinsdeel bij het predicaat.
Als O ón E als één geheel beschouwd wordt, is hiervan de consequentie dat in een objectpassief het element ón E met O mee verhuist naar de positie voor de zinskern. Vergelijk:

Personen die vinden dat ón E wél als echo optreedt, zullen (1b) uiteraard verwerpen, ten gunste van:

En bovendien zullen zij ook een echopassief goedkeuren:

90.32

Extra aandacht verdient nog de voorzetselbepaling die opgebouwd is met ón ... lilepiy, in de betekenis van '... voorbij'. Hierin wordt de ón-bepaling dikwijls abusievelijk als echo opgevat, met als gevolg dat hieraan de functie van zinskern toegekend wordt en er dus een echopassief verschijnt. Vergelijk het echo-transitieve werkw. mafurte ón (woedend zijn op) in a. met de voorz.bep. in b.:

Van (1a) is een correct echopassief af te leiden, maar van (1b) niet. Toch komen we vooral in de spreektaal een constructie als (2b) wel tegen:

90.33   Passief en performatieve bijzin

De vorming van performatieve bijzinnen wordt besproken in Hoofdstuk 125.
Wij zullen ons nu beperken tot dergelijke bijzinnen die met -lira gevormd zijn en in een passiefconstructie voorkomen. In (1) wordt een voorbeeld gegeven van een performatieve bijzin met -lira:

Ondanks de kwalificatie van "bijzin" (een eigenschap die de komma achter miype verklaart) zijn er redenen om aan te nemen dat de vetgedrukte constructie tevens fungeert als een soort object bij miype. De functie van "object" is echter zo zwak dat het onmogelijk is om deze tot zinskern te verheffen; variant (2) is dan ook ongrammaticaal:

Zie ook § 125.41–42.

90.34

Een performatieve -lira-bijzin enerzijds en een relatieve -lira-bijzin met zijn antecedent anderzijds zijn historisch gezien syntactisch identiek, wat tegenwoordig nog in hun onderliggende structuur is te zien: (3a) en (3b) hebben dus een gemeenschappelijke onderliggende structuur, die tussen {...} uitgedrukt is in (3c):

90.35

Deze gemeenschappelijke onderliggende structuur maakt het theoretisch mogelijk om een zodanige transformatie bij (1) in § 90.33 toe te passen dat alleen de zinskern Jân van de vette bijzin als object bij miype gaat fungeren, en de rest van de bijzin een relatieve bijzin bij dit nieuwe object wordt (zie ook Hoofdstuk 100). In (4a) is deze relatieve bijzin vet:

Merk op dat (4a) geen correcte taaluiting is1, maar dat deze wel kan dienen als tussenstap naar de passieve variant in (4b), waarin Jân als kern optreedt. Het vette deel blijft ongewijzigd een relatieve bijzin die onmiddellijk achter het antecedent Jân volgt:

90.36

We hebben hier dus met het bijzondere verschijnsel te doen dat er in de actieve variant een semi-object in de vorm van een performatieve bijzin aanwezig is, en dat er in de passieve variant een echt kernobject, gevolgd door een relatieve bijzin, aanwezig is. Hierbij dient aangetekend te worden dat de passieve variant alleen acceptabel is in contexten waarbij het gebruik van een passief verplicht is. Zulke contexten worden in Hoofdstuk 92 besproken.

Voor de duidelijkheid volgt hier nog een voorbeeld:

Zie ook § 125.41a.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands