Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

93. Positie van additieven en additivische bepalingen √

93.1   Algemeen

In Hoofdstuk 90 is uiteengezet hoe de onderlinge ordening van basiselementen van belang is voor de vaststelling van het tijdsaspect. Deze ordening is aan strikte regels gebonden die niet veel ruimte geven voor een gedifferentieerd oordeel over de grammaticaliteit: een bepaalde ordening van basiselementen is óf grammaticaal óf ongrammaticaal.
De ordening van niet-basiselementen, zoals die van additieven en additivische bepalingen, hangt daarentegen veel meer af van de "persoonlijke intuïtie" van de taalgebruiker. Varianten in deze ordening zijn over het algemeen niet zonder meer als hetzij grammaticaal, hetzij ongrammaticaal, te bestempelen, maar er is dikwijls sprake van een glijdende schaal die loopt van "in alle gevallen grammaticaal", over "twijfelachtig" en "zeer marginaal" naar "volledig ongrammaticaal". Deze grammaticaliteits-oordelen worden dikwijls beïnvloed door het soort "register" waarin de taaluiting gerealiseerd wordt. Met "register" worden karakteristieken bedoeld als "poëtisch" of "verheven" taalgebruik, "spreektaal", "dialectisch", en dergelijke.

93.2

In dit hoofdstuk zal dan ook dikwijls gebruikgemaakt worden van symbolen als ℗ (poëtisch/verheven), £ (spreektaal), ? (twijfelachtig), ?? (zeer twijfelachtig), ^?* (zo goed als ongrammaticaal), * (volledig ongrammaticaal).
Deze verschillende gradaties zijn in veel gevallen gebaseerd op statistisch onderzoek, waarbij proefpersonen moesten oordelen over de grammaticaliteit van voorbeeldzinnen. Baanbrekend onderzoek op dit gebied is onder meer gedaan door Mâhhe-Quandre & McLowen (1979).

93.3

Omdat in Hoofdstuk 40 voornamelijk aandacht besteed is aan de positie van additieven in een actieve NT-zin, is het gerechtvaardigd om, nu ook de woordvolgorde in passiefconstructies en in zinnen met een definitieve en toekomende tijd behandeld zijn, opnieuw te kijken naar het gedrag van additieven.

In § 40.4 is een schema opgenomen waaruit de positie van de verschillende soorten additieven afgeleid kan worden. Dit schema beperkt zich tot de basiselementen in actieve zinnen in de neutrale tijd, dus zinnen waarin deze elementen als volgt gerangschikt zijn:

93.4

In dit hoofdstuk wordt de volgende onderverdeling gehanteerd:

1. additieven in actieve constructies
   1. × neutrale tijd (vanaf § 93.5)
   2. × definitieve tijd (vanaf § 93.9)
   3. × toekomende tijd (vanaf § 93.13)
2. additieven in objectpassieve constructies
   1. × neutrale tijd (vanaf § 93.18)
   2. × definitieve tijd (vanaf § 93.22)
   3. × toekomende tijd (vanaf § 93.26)
3. additieven in echopassieve constructies
   1. × neutrale tijd (vanaf § 93.31)
   2. × definitieve tijd (vanaf § 93.35)
   3. × toekomende tijd (vanaf § 93.39)
4. additieven in spoorpassieve constructies met objectkern
   1. × neutrale tijd (vanaf § 93.45)
   2. × definitieve tijd (vanaf § 93.48)
   3. × toekomende tijd (vanaf § 93.51)
5. additieven in spoorpassieve constructies met echokern
   1. × neutrale tijd (vanaf § 93.55)
   2. × definitieve tijd (vanaf § 93.58)
   3. × toekomende tijd (vanaf § 93.61)
6. regels voor de positie van additieven (vanaf § 93.65)
7. additivische bepalingen (vanaf § 93.82)

Bovendien zijn de met × gemerkte secties als volgt onderverdeeld:

1. subjectieve relatie
2. objectieve relatie
3. echoïsche relatie
4. predicatieve relatie

De overige twee relaties (attributieve en adjectivische relatie, zie § 40.2) spelen zich binnen een constituent af, en zijn dus niet relevant bij de behandeling van de woordvolgorde op zinsniveau, zoals in dit hoofdstuk zal gebeuren.

Ons interesseert momenteel voornamelijk de positie van de additieven. Wij zullen daarom alleen aandacht besteden aan de semantische en grammaticale aspecten van dergelijke constructies voor zover deze niet behandeld zijn in Hoofdstuk 40.

93.5   ad § 93.4   A.a. Actieve constructies neutrale tijd

1. Subjectieve relatie

Het subj.add. vormt een bepaling bij het subject, en staat onmiddellijk achter het predicaat. Het additief mag eventueel gemarkeerd worden met lo:1

93.6

2. Objectieve relatie

Het obj.add. vormt een bepaling bij het object, en staat onmiddellijk achter het object. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo:

93.7

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. vormt een bepaling bij de echo, en staat onmiddellijk achter de echo. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo:

93.8

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat. Een dergelijk additief wordt nooit als zodanig gemarkeerd:

93.9   ad § 93.4   A.b. Actieve constructies definitieve tijd

De omschrijvingen van de posities waarop een additief verschijnt, zoals gegeven in § 93.5–8, gelden ook bij actieve zinnen waarvan de woordvolgorde een definitieve tijd uitdrukt, dus: S_K – O – P – E:

1. Subjectieve relatie

Het subj.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.10

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat onmiddellijk achter het object:

93.11

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo:

93.12

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.13   ad § 93.4   A.c. Actieve constructies toekomende tijd

Bij zinnen waarin de woordvolgorde een toekomende tijd uitdrukt (dus: P – S_K – O – E) gelden voor de subjectieve en de predicatieve relaties iets andere omschrijvingen voor de posities waarin het additief verschijnt. Voor de overige additieven gelden de regels zoals in de vorige paragrafen gegeven zijn.

1. Subjectieve relatie

Het subj.add. staat onmiddellijk achter het subject. Bovendien wordt in dergelijke toekomende zinnen de markering lo bijna altijd wél toegevoegd. Daarom zijn de rechte haakjes om lo in onderstaande voorbeeldzinnen klein gedrukt: [...] tegenover [...]:

93.14

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat onmiddellijk achter het object (dus identiek aan neutrale en definitieve tijd):

93.15

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo (dus identiek aan neutrale en definitieve tijd):

93.16

4. Predicatieve relatie

Er zijn nu twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het predicaat (dus identiek aan neutrale en definitieve tijd):

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Deze zogenoemde "rechtse dislocatie" wordt verder behandeld vanaf § 93.78.

93.17

De posities waarop een additief verschijnt in een actieve zinsconstructie, zijn samengevat in het volgende Blok:

In dit Blok zijn voor de duidelijkheid de markeringen enn en ón weggelaten. Hoewel dit Blok in feite alleen voltrans.werkw.n behandelt, geldt het onverminderd voor alle andere werkwoord-categorieën.

93.18   ad § 93.4   B.a. Objectpassieve constructies neutrale tijd

We zullen nu kijken op welke positie de additieven verschijnen in een objectpassieve constructie in de neutrale tijd. Het betreft hier zinnen met de volgorde: O_K – P – S – E:

1. Subjectieve relatie

Een subj.add. vormt een bepaling bij het subject, en staat onmiddellijk achter het subject. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo. Dergelijke constructies komen echter marginaal voor, en dan alleen nog maar in poëtisch en verheven taalgebruik. Ze worden door de meeste sprekers en taalkundigen afgekeurd, ondanks dat er onder meer in de Bijbel1 enkele voorbeelden zijn aan te wijzen. Het marginale karakter wordt hier uitgedrukt met ??:

93.19

2. Objectieve relatie

Het obj.add. vormt een bepaling bij het object (nu: zinskern), en staat onmiddellijk achter het predicaat. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo:

93.20

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. vormt een bepaling bij de echo, en staat onmiddellijk achter de echo. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo. Evenals subj.add.n, komen ook ech.add.n in objectpassieve constructies slechts marginaal voor. Ook nu weer hebben we met poëtisch of verheven taalgebruik te doen:

93.21

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.22   ad § 93.4   B.b. Objectpassieve constructies definitieve tijd

De omschrijvingen van de posities waarop een additief verschijnt, zoals gegeven in § 93.18–21, gelden ook bij objectpassieve zinnen waarvan de woordvolgorde een definitieve tijd uitdrukt, dus: O_K – S – P – E. Alleen bij obj.add.n is nog een alternatieve volgorde mogelijk.

1. Subjectieve relatie

Het sub.add. staat onmiddellijk achter het subject:

Dit is ook weer een marginale constructie (zie § 93.18):

93.23

2. Objectieve relatie

Er zijn nu twee mogelijkheden. Het obj.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het predicaat (normale vorm):

of:  ii.  onmiddellijk achter het object (poëtische of verheven vorm):

93.24

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo. Hier hebben we weer met een marginale constructie te maken (zie § 93.20):

93.25

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.26   ad § 93.4   B.c. Objectpassieve constructies toekomende tijd

Bij objectpassieve zinnen waarin de woordvolgorde een toekomende tijd uitdrukt (dus: P – O_K – S – E) gelden voor de objectieve en de predicatieve relaties iets andere omschrijvingen voor de posities waarin het additief verschijnt. De overige additieven gedragen zich zoals ze doen in neutrale en definitieve constructies:

1. Subjectieve relatie

Een subj.add. in een toekomende objectpassieve zin is zo marginaal dat wij de voorkeur geven aan de kwalificatie "ongrammaticaal". We zullen hier het symbool ^?* gebruiken. Voornamelijk door analogie kunnen we aannemen dat het subj.add. in dergelijke constructies onmiddellijk achter het subject moet staan en de markering lo krijgt (dus analoog aan neutrale en definitieve tijd):

93.27

2. Objectieve relatie

Er zijn nu twee mogelijkheden. Het obj.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het object (dus de zinskern):

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Voor deze "rechtse dislocatie" wordt verwezen naar § 93.78.

93.28

3. Echoïsche relatie

Een ech.add. in een toekomende objectpassieve zin is, evenals een subj.add. in dergelijke omstandigheden, zo marginaal dat wij de voorkeur geven aan de kwalificatie "ongrammaticaal". We zullen hier het symbool ^?* gebruiken. Voornamelijk door analogie kunnen we aannemen dat het ech.add. in dergelijke constructies onmiddellijk achter de echo moet staan en de markering lo krijgt (dus analoog aan neutrale en definitieve tijd).

Dergelijke ech.add.n kunnen voor ambiguïteit zorgen omdat ook een obj.add. (als gevolg van rechtse dislocatie) achter de echo kan volgen. Zie § 93.27 zin (1).

93.29

4. Predicatieve relatie

Er zijn nu twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het predicaat (dus identiek aan neutrale en definitieve tijd):

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Deze zogenoemde "rechtse dislocatie" wordt verder behandeld vanaf § 93.78.

93.30

De posities waarop een additief in een objectpassieve zin verschijnt zijn samengevat in het volgende Blok:

In dit Blok zijn voor de duidelijkheid de markeringen pai en ón weggelaten. Hoewel dit Blok in feite alleen voltrans.werkw.n behandelt, geldt het onverminderd voor alle andere werkwoord-categorieën.

93.31   ad § 93.4   C.a. Echopassieve constructies neutrale tijd

Ten slotte zullen we kijken op welke positie de additieven verschijnen in een echopassieve constructie. Allereerst komt de neutrale tijd aan bod, dus: E_K – P – S – O:

1. Subjectieve relatie

Een subj.add. vormt een bepaling bij het subject, en staat onmiddellijk achter het subject. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo. Dergelijke constructies komen echter marginaal voor, en dan alleen nog maar in poëtisch of verheven taalgebruik. Ze worden over het algemeen afgekeurd. Het marginale karakter zullen we hier uitdrukken met ??:

93.32

2. Objectieve relatie

Het obj.add. vormt een bepaling bij het object, en staat onmiddellijk achter het object. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo. Evenals subj.add.n, komen ook obj.add.n in echopassieve constructies slechts marginaal voor. Ook nu weer hebben we met poëtisch of verheven taalgebruik te doen:

93.33

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. vormt een bepaling bij de echo (nu: zinskern), en staat onmiddellijk achter het predicaat. Het additief wordt altijd gemarkeerd met lo:

93.34

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.35   ad § 93.4   C.b. Echopassieve constructies definitieve tijd

De omschrijvingen van de posities waarop een additief verschijnt, zoals gegeven in § 93.31–34, gelden ook bij echopassieve zinnen waarvan de woordvolgorde een definitieve tijd uitdrukt, dus: E_K – S – P – O. Alleen een pred.add. heeft nu twee plaatsingsmogelijkheden.

1. Subjectieve relatie

Het subj.add. staat onmiddellijk achter het subject. Ook nu weer hebben we met een marginale constructie te maken (zie § 93.31):

93.36

2. Objectieve relatie (additief achter object)

Evenals in § 93.32 is er sprake van een marginale constructie:

93.37

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter het predicaat. Een ech.add. in een echopassieve zin is weliswaar niet zo marginaal als een subj.add. of een obj.add. in een dergelijke zin, maar onberispelijk Spokaans lijkt het evenmin te zijn:

93.38

4. Predicatieve relatie

Er zijn twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het predicaat:

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

De in ii. genoemde rechtse dislocatie is voornamelijk spreektaal.

93.39   ad § 93.4   C.c. Echopassieve constructies toekomende tijd

Bij echopassieve zinnen waarin de woordvolgorde een toekomende tijd uitdrukt (dus: P – E_K – S – O) geldt voor de echoïsche relatie een iets andere omschrijving voor de positie waarin het additief verschijnt. De overige additieven gedragen zich zoals ze doen in definitieve constructies, met dien verstande dat ze (behalve de predicatieve relatie) dermate marginaal zijn, dat wij de voorkeur aan de kwalificatie "ongrammaticaal" geven. Volledigheidshalve zullen we ze hieronder opnoemen:

1. Subjectieve relatie

Door analogie kunnen we aannemen dat het subj.add. onmiddellijk achter het subject moet staan en de markering lo krijgt (analoog aan de definitieve tijd):

93.40

2. Objectieve relatie

Door analogie kunnen we aannemen dat het obj.add. onmiddellijk achter het object moet staan en de markering lo krijgt (analoog aan de definitieve tijd):

93.41

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo (dus de zinskern):

93.42

4. Predicatieve relatie

Er zijn twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het predicaat (dus identiek aan neutrale en definitieve tijd):

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Deze zogenoemde "rechtse dislocatie" wordt verder behandeld vanaf § 93.78.

93.43

De posities waarop een additief in een echopassieve zin verschijnt, zijn samengevat in het volgende Blok:

In dit Blok zijn voor de duidelijkheid de markeringen pai en enn weggelaten. Hoewel dit Blok in feite alleen voltrans.werkw.n behandelt, geldt het onverminderd voor alle andere werkwoord-categorieën.

93.44   Spoorpassieven

Spoorpassieven kunnen nooit verrijkt worden met een subj.add. omdat het subject per definitie afwezig is.
De positie van additieven in een spoorpassief verschilt in principe niet van de positie die ze in de overeenkomstige subject-bevattende passieven innemen, maar de inversie die het spoor en de zinskern van positie doet verwisselen, kan ook de positie van het additief beïnvloeden. We zullen eerst alle mogelijkheden nagaan bij spoorpassieven met een objectkern, en vervolgens bij die met een echokern. We onderscheiden in alle gevallen de constructies zónder blul-inversie en die mét inversie, zonder rekening te houden met de grammaticaliteit van de inversieloze variant. In hoeverre inversie achterwege kan blijven, wordt uiteengezet in § 91.14–14e.

93.45   ad § 93.4   D.a. Spoorpassieve object-constructies neutrale tijd

In de neutrale tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Geen inversie: het obj.add. staat onmiddellijk achter het spoor, en wordt gemarkeerd met lo.
Inversie: het obj.add. staat onmiddellijk achter het object (is de zinskern), en wordt gemarkeerd met lo:

93.46

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo, en wordt altijd gemarkeerd met lo. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, zeer marginaal:

93.47

4. Predicatieve relatie

Geen inversie: het pred.add. staat onmiddellijk achter het spoor.
Inversie: het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.48   ad § 93.4   D.b. Spoorpassieve object-constructies definitieve tijd

In de definitieve tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

Alleen bij de objectieve relatie bestaan er nu twee vormen.

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het object (poëtisch en verheven):

of:  ii.  onmiddellijk achter het predicaat (normaal):

93.49

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat achter de echo. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, zeer marginaal:

93.50

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.51   ad § 93.4   D.c. Spoorpassieve object-constructies toekomende tijd

In de toekomende tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Geen inversie: het obj.add. staat onmiddellijk achter het spoor.
Inversie: het obj.add. staat onmiddellijk achter het object:

93.52

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, feitelijk ongrammaticaal:

93.53

4. Predicatieve relatie

Er zijn twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het spoor:

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Deze zogenoemde "rechtse dislocatie" wordt verder behandeld vanaf § 93.78.

93.54

De posities waarop een additief in een spoorpassieve zin met een objectkern verschijnt zijn samengevat in het volgende Blok:

In dit Blok is voor de duidelijkheid de markering ón weggelaten. Hoewel dit Blok in feite alleen voltrans.werkw.n behandelt, geldt het onverminderd voor alle andere werkwoord-categorieën.

93.55   ad § 93.4   E.a. Spoorpassieve echo-constructies neutrale tijd

In de neutrale tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat onmiddellijk achter het object, en wordt altijd gemarkeerd met lo. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, zeer marginaal:

93.56

3. Echoïsche relatie

Geen inversie: het ech.add. staat onmiddellijk achter het spoor, en wordt gemarkeerd met lo.
Inversie: het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo (is de zinskern), en wordt gemarkeerd met lo:

93.57

4. Predicatieve relatie

Geen inversie: het pred.add. staat onmiddellijk achter het spoor.
Inversie: het pred.add. staat onmiddellijk achter het predicaat:

93.58   ad § 93.4   E.b. Spoorpassieve echo-constructies definitieve tijd

In de definitieve tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat achter het object. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, zeer marginaal:

93.59

3. Echoïsche relatie

Het ech.add. staat:

i.  onmiddellijk achter de echo (poëtisch en verheven):

of:  ii.  onmiddellijk achter het predicaat (normaal):

93.60

4. Predicatieve relatie

Het pred.add. staat achter het predicaat:

93.61   ad § 93.4   E.c. Spoorpassieve echo-constructies toekomende tijd

In de toekomende tijd zijn de basiselementen als volgt gerangschikt:

1. Subjectieve relatie: Ø

2. Objectieve relatie

Het obj.add. staat onmiddellijk achter het spoor. Een dergelijke constructie is, evenals de subject-bevattende variant, feitelijk ongrammaticaal:

93.62

3. Echoïsche relatie

Geen inversie: het ech.add. staat onmiddellijk achter het spoor.
Inversie: het ech.add. staat onmiddellijk achter de echo:

93.63

4. Predicatieve relatie

Er zijn twee mogelijkheden. Het pred.add. staat:

i.  onmiddellijk achter het spoor:

of:  ii.  aan het einde van de basiszin:

Deze zogenoemde "rechtse dislocatie" wordt verder behandeld vanaf § 93.78.

93.64

De posities waarop een additief in een spoorpassieve zin met een echokern verschijnt zijn samengevat in het volgende Blok:

In dit Blok is voor de duidelijkheid de markering enn weggelaten. Hoewel dit Blok in feite alleen voltrans.werkw.n behandelt, geldt het onverminderd voor alle andere werkwoord-categorieën.

93.65   ad § 93.4   F. Regels voor de positie van additieven

Uit bovenstaande vijf Blokken zijn acht regels te destilleren waarmee elke positie van een additief beschreven kan worden. Het is dan wel nodig om enkele algemene begrippen te definiëren die "Blok-onafhankelijk" zijn:

93.66

De omschrijvingen bij de regels (volgende paragraaf) zijn zo kort mogelijk gehouden. Zo betekent "passieve zinnen" zowel objectpassieve als echopassieve zinnen. Zo betekent "zinnen" zowel NT-, DT- als TT-zinnen. Bij "spoorpassieve zinnen" gaat het om zinnen zowel mét als zónder inversie.
Met "achter" wordt altijd bedoeld: onmiddellijk achter.

93.67

93.68

De regels in de vorige paragraaf stellen alleen de juiste posities van alle additieven in alle mogelijke actief- en passiefconstructies vast. Er wordt hier geen uitspraak gedaan over de grammaticaliteit of het register (typisch spreektaal, poëtisch ed.) van dergelijke constructies.
De beperkingen die er aan het gebruik van met name lokale additieven kleven, zijn voor een groot deel toe te schrijven aan twee factoren:

1. de syntactische gemarkeerdheid van de constructie (vanaf § 93.69)
2. de restricties op het "openbreken" van een basiszin (vanaf § 93.72)

93.69   ad § 93.68 a. Syntactische gemarkeerdheid

Globaal kan gesteld worden dat een actieve constructie in de neutrale tijd het minst gemarkeerd is, of liever gezegd: ongemarkeerd is. Op semantisch niveau is zo'n constructie ongemarkeerd omdat een expliciet uitgedrukte tijdsvorm ontbreekt en omdat de kerntoekenning aan het subject getuigt van een "meest natuurlijke" optiek van waaruit de Stand van Zaken bekeken wordt. Zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken (SvZ).
Op syntactisch niveau is zo'n constructie ongemarkeerd omdat er geen transformaties in de constituentenordening hebben plaatsgevonden, en het werkwoord niet verrijkt is met een suffix dat aangeeft welk basiselement als zinskern optreedt. Bovendien kan de object-determinant enn in veel gevallen achterwege blijven, zoals uitgelegd in § 90.7.

93.70

Langs twee lijnen kan de graad van gemarkeerdheid toenemen, waarbij het =-teken telkens een semantische eigenschap met de daarbij behorende syntactische uitdrukking verbindt:

1. langs de lijn van OPTIEKVERANDERING = KERNTOEKENNING:

   ofwel concreet:  ACTIEF > OBJECTPASSIEF > ECHOPASSIEF

2. langs de lijn van TEMPUSVORM = CONSTITUENTENORDENING:

   ofwel concreet:  NEUTRAAL > DEFINITIEF > TOEKOMEND

Het is evident dat de combinatie ACTIEF + NEUTRAAL de laagste graad van markering heeft, en ECHOPASSIEF + TOEKOMEND de hoogste graad. Het is vooralsnog niet duidelijk, en op dit moment ook niet relevant, wat de precieze interactie tussen deze twee lijnen is. Er kan dus geen antwoord gegeven worden op bijvoorbeeld de vraag of een combinatie van ACTIEF + TOEKOMEND nu meer of minder gemarkeerd is dan een combinatie als ECHOPASSIEF + NEUTRAAL.

93.71

Als we aannemen dat de grammaticaliteit van constructies met een lokaal additief gerelateerd is aan de gemarkeerdheid van zulke constructies, dan blijkt het volgende:

1. In een passiefconstructie leidt de aanwezigheid van een lokaal additief eerder tot een twijfelachtige grammaticaliteit dan in een actiefconstructie.
2. Bij een toekomende tijd leidt de aanwezigheid van een lokaal additief gemakkelijker tot een grotere ongrammaticaliteit dan bij enige andere tijdsvorm.

Voor zowel a. als b. geldt derhalve: toename van de graad van gemarkeerdheid leidt tot toename van de restricties die voor lokale additieven gelden.
We zien dan ook dat in de meest gemarkeerde constructie, te weten een echopassief in de toekomende tijd, toevoeging van een lokaal additief altijd leidt tot een zo goed als ongrammaticale taaluiting (aangeduid met ^?*).

93.72   ad § 93.68 b. Restricties op het "openbreken" van een basiszin

Los van de graad van gemarkeerdheid die omgekeerd evenredig is met de graad van grammaticaliteit, moet rekening gehouden worden met de aversie die het Spokaans tegen het "openbreken" van een basiszin heeft.
De string van basiselementen die tezamen een basiszin vormen, kent in feite maar één zwakke plek waar de tussenvoeging van een additief geen problemen oplevert, en dat is onmiddellijk achter de zogenoemde "predicatieve cluster". Hiermee bedoelen we de combinatie van predicaat en zinskern, zonder acht te slaan op hun onderlinge volgorde. Bij spoorpassieven maakt ook het spoor deel uit van deze cluster. In de volgende voorbeelden vormt het onderstreepte deel telkens de predicatieve cluster:

93.73

In de definitieve tijd verschijnt zoals bekend het object resp. subject (beide als niet-kern) vóór het predicaat. Hierdoor wordt de predicatieve cluster opengebroken, zoals te zien is in de volgende voorbeelden; de cluster (kern+predicaat) is onderstreept:

93.74

Als een cluster door het uitdrukken van de definitieve tijd reeds opengebroken is, lijkt er in een actieve constructie geen enkel bezwaar te bestaan om op de plaats van openbreking een additief toe te voegen. Dit blijkt uit het volgende voorbeeld dat volledig grammaticaal is (het additief is vet):

93.75

Maar wordt een actieve constructie als in de vorige paragraaf veranderd in een objectpassief, dan neemt de gemarkeerdheid toe en wordt het bezwaar om een additief tussen de opengebroken cluster te voegen eveneens sterker:

Dit bezwaar uit zich in het symbool ℗, dat zo veel wil zeggen als "alleen acceptabel in poëtisch en verheven taalgebruik". In het normale taalgebruik wordt bovenstaande constructie vermeden en verschijnt het additief achter de predicatieve cluster:

93.76

Een echopassief heeft een nog hogere graad van gemarkeerdheid dan een objectpassief als in de vorige paragraaf. Het is daarom voorspelbaar dat het bezwaar om een additief tussen de opengebroken cluster te voegen, navenant groter is. De volgende constructie is dan zelfs niet meer in poëtisch en verheven taalgebruik acceptabel, maar in alle gevallen ongrammaticaal:

Deze constructie wordt daarom altijd vermeden en het additief verschijnt dan achter de predicatieve cluster. Hier wordt dus dezelfde strategie toegepast als in de vorige paragraaf, echter met dien verstande dat de hoge mate van gemarkeerdheid van een echopassief in de definitieve tijd tot gevolg heeft dat zelfs de alternatieve vorm blijkens het symbool ? twijfelachtig is:

93.77   Linkse dislocatie

Als een additief een emfatisch of contrastief aspect heeft, mag het, tegen alle hierboven behandelde regels in, geheel vooraan geplaatst worden. Dit is een vorm van linkse dislocatie. Vergelijk bijvoorbeeld de "normale" constructie in a. met de linkse dislocatie in b.:

In b. is vooropplaatsing van het additief frûfiyn functioneel omdat nu het accent op de "papperigheid" van het ongedierte gelegd wordt. Merk op dat een dergelijke dislocatie elk verband tussen het additief en het bijbehorende zinsdeel ongedaan maakt. Dat frûfiyn in b. als obj.add. opgevat moet worden, is niet alleen semantisch bepaald, maar ook syntactisch, aangezien frûfiyn een meervoudssuffix heeft en het in deze zin dus alleen kan refereren aan het meervoudige grulóts.

93.77a

In § 40.37 is er reeds op gewezen dat pred.add.n (dus CAT. III) de neiging hebben om geheel vooraan of geheel achteraan de zin te verschijnen. Deze zogenoemde linkse resp. rechtse dislocatie is met name heel gebruikelijk bij pred.add.n die semantisch gezien geen directe relatie met het predicaat hebben (d.w.z. dat ze niet een bepaalde eigenschap van de actie uitdrukken), maar eerder een referentie hebben met tijd, plaats, modaliteit, context, en dergelijke. Dus uitdrukken in wat voor dimensie de Stand van Zaken zich bevindt, of wat de houding van de spreker ten opzichte van de SvZ is.
We volstaan hier met enkele voorbeelden van add.n die gevoelig zijn voor linkse dislocatie:

Met "modaliteit" wordt bedoeld dat hier uitgedrukt wordt hoe de spreker tegen de taaluiting aankijkt.

93.77b

Een bijzondere vorm van linkse dislocatie zien we bij zogenoemde pragmatische additieven. Een pragmatisch add. drukt de houding van de spreker uit die hij aanneemt ten opzichte van de door hem gedane taaluiting. Zulke add.n staan altijd buiten de volzin en worden met een komma ervan gescheiden, vandaar de term "linkse extralocatie". Bijvoorbeeld:

Varianten hiervan zijn rechtse extralocatie of het gebruik van een idiomatische uitdrukking, zoals:

Zie ook § 127.12.

93.78   Rechtse dislocatie

Daar in de toekomende tijd de predicatieve cluster altijd opengebroken moet worden om het pred.add. onmiddellijk achter het predicaat te kunnen plaatsen (Regel V), is het niet verwonderlijk dat ook Regel VII (de zogenoemde "rechtse dislocatie") alternatief toegepast mag worden: hiermee wordt de openbreking immers voorkomen. Vergelijk:

93.79

Rechtse dislocatie is in de vijf Blokken van dit hoofdstuk als grammaticale oplossing opgenomen bij alle zinsconstructies in de toekomende tijd, waarin het additief gekenmerkt wordt door een predicatieve relatie.
Ook pred.add.n die voorkomen in zinnen met een neutrale of definitieve tijd zijn gevoelig voor rechtse dislocatie, mits er aan een bepaalde voorwaarde wordt voldaan, en wel dat het element dat normaliter achter het additief staat, "complexer" is dan het additief zelf, of met andere woorden: rechtse dislocatie van een additief is toegestaan als op deze wijze de complexiteit van de constituenten van links naar rechts toeneemt. Ook in bepaalde syntactische constructies is rechtse dislocatie toegestaan of zelfs verplicht (zie § 143.91–92).

93.80

Het principe van "toenemende complexiteit" uit de vorige paragraaf wordt geïllustreerd in het volgende voorbeeldpaar:

Fit graviy is een constituent met het pred.add. graviy, en hiervoor is in principe een positie direct achter het werkwoord gereserveerd. Hieraan voldoet (1a). Omdat de constituent fit graviy (i) uit twee woorden bestaat, (ii) langer is dan het object épe, en (iii) semantisch "voller" is dan épe, kan fit graviy "complexer" genoemd worden, en mag geheel naar rechts verschuiven, zoals in (1b) is getoond.1

93.81

Merk op dat in de vorige paragraaf het begrip "complexiteit" bij additieven een relatieve parameter is, want er wordt een verband gelegd tussen twee zaken: (i) de complexiteit van dit additief enerzijds en (ii) de complexiteit van de aangrenzende constituent anderzijds. Als (i) groter is dan (ii), ligt rechtse dislocatie voor de hand. De mate van "complexiteit" is afhankelijk van een aantal factoren en kan niet geheel objectief vastgesteld worden. De volgende factoren spelen in ieder geval een rol:

1. het aantal woorden of morfemen waaruit een constituent bestaat;
2. de lengte van de constituent (= het aantal lettergrepen);
3. het aantal syntactische operaties dat in de constituent uitgevoerd is;
4. de semantische inhoud van de constituent.

Wellicht spelen ook pragmatische componenten als topic, focus, en dergelijke een rol, maar dit is nog niet goed onderzocht.

93.82   ad § 93.4   G. Additivische bepalingen

De vijf Blokken uit dit hoofdstuk gelden niet alleen voor de posities van additieven, maar in principe ook voor die van additivische bepalingen (addit.bep.n). Hieronder verstaan we elke constituent waarvan het hoofdelement iets anders is dan een additief, en die, evenals een additief, een nadere specificatie geeft aan een basiselement (subject, object, echo én predicaat). De meeste addit.bep.n verschijnen in de vorm van een voorzetselbepaling, maar met name plaats- en tijdsbepalingen kunnen ook op een andere manier dan met behulp van een voorzetsel gevormd zijn.

93.83

Een addit.bep. kan, evenals een additief, een adjectivische relatie met een basiselement aangaan. In dat geval vormt de addit.bep. tezamen met het basiselement één constituent. In de volgende voorbeelden bevatten de a-zinnen een adjectivisch additief (als nadere specificatie van het object), en de b-zinnen een adjectivische addit.bep. Dat het vette element samen met het object één constituent vormt, blijkt uit de passieve variant in (2), waarin zowel het additief als de addit.bep. samen met het object op de positie van de zinskern (vóór het predicaat) verschijnt:

Dergelijke adjectivische addit.bep.n worden hier verder niet behandeld,1 evenmin als de adj.add.n in dit hoofdstuk behandeld zijn. De reden hiervoor is gegeven in § 93.4.

93.84

Vergelijk (1) en (2) uit de vorige paragraaf nu met (3) en (4), waarin het adjectivische additief resp. de adjectivische addit.bep. nu vervangen zijn door een objectief additief resp. een objectieve addit.bep.:

Zowel het additief als de addit.bep. vormt nu een aparte constituent die zijn eigen positie binnen de zin heeft, te weten: (i) in een actieve zin onmiddellijk achter het object (zie Blok 93.17), en (ii) in een passieve zin onmiddellijk achter het predicaat (zie Blok 93.30).

93.85

In § 93.78–81 is besproken hoe een additief gevoelig kan zijn voor rechtse dislocatie, als er sprake is van een relatieve complexiteit, ofwel als dit additief optreedt als een constituent die complexer is dan de constituent(en) die er ter rechterzijde van staat/staan. Deze vorm van relatieve complexiteit geldt evenzeer bij addit.bep.n, en omdat zulke bepalingen altijd complexer zijn dan een enkel additief, is rechtse dislocatie nu eerder regel dan uitzondering. Zin (4b) wordt dan ook het liefst vervangen door een variant waarbij de addit.bep. aan de rechter periferie staat, dus:

93.86

Maar als pai do in (4b′) vervangen wordt door een complex subject als pai Lerduex ef liftkar én deff follus-mâlp (door Lerdu's oude en dove schoonvader), blijft rechtse dislocatie liever achterwege. Vergelijk (5a) zónder, en (5b) mét dislocatie:

93.87

Tijdsbepalingen die zonder voorzetsel uitgedrukt worden, zoals effer tof (een dezer dagen) of ponto-1980 (begin 1980) lijken eerder gevoelig voor rechtse dislocatie dan voorzetselbepalingen. Of met andere woorden, zulke tijdsbepalingen komen ook in aanmerking voor rechtse dislocatie als zij minder complex zijn dan de constituenten ter rechterzijde, bijvoorbeeld:

Maar als het subject en het object erg complex worden blijft de tijdsbepaling op zijn oorspronkelijke positie onmiddellijk achter het predicaat (zoals Blok 93.64 voorschrijft):

93.88

In § 93.77 is er reeds op gewezen dat additieven gevoelig kunnen zijn voor linkse dislocatie, als zij een emfatisch of contrastief aspect dragen. Daar addit.bep.n zich sowieso al minder van de schema's in de vijf Blokken aantrekken, is het niet verwonderlijk dat zij nog gemakkelijker dan additieven aan de linker perifeer kunnen verschijnen. Met "nog gemakkelijker" wordt bedoeld: met een slechts gering emfatisch of contrastief aspect. Zin (2) uit de vorige paragraaf kent dan ook het volgende alternatief:

93.89

Linkse dislocatie is bovendien algemeen in zinnen waarin zowel een tijds- als een plaatsbepaling voorkomt, die feitelijk beide op de positie van het pred.add. thuishoren. Bij voorkeur wordt de tijdsbepaling geheel voorop (= links) geplaatst, terwijl de plaatsbepaling geheel achterop (= rechts) volgt, bijvoorbeeld:1

93.90

Let op dat de object-determinant enn die normaliter wegvalt in zinnen waarin S de kern vormt (zie § 90.7), optioneel toegevoegd mag worden als een addit.bep. door linkse dislocatie vooropgeplaatst wordt. Vergelijk:

Zie ook de voorbeeldzin in de vorige paragraaf.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands