Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

92. Gebruik van passiefconstructies √

Voor een passiefconstructie wordt allereerst gekozen om een andere optiek uit te kiezen van waaruit de Stand van Zaken (SvZ) bekeken wordt. Dit kan geïllustreerd worden met het volgende voorbeeld:

In beide zinnen in (1) wordt in principe dezelfde mededeling gedaan; de Stand van Zaken bestaat grofweg uit drie componenten die onderling níét geordend zijn: A. er is een minister; B. deze minister stelt iets voor; C. wat hij voorstelt is een nieuw belastingsysteem.
Tussen (1a) en (1b) is echter een verschil in optiek: in (1a) wordt de SvZ vanuit de minister bekeken: er wordt in eerste instantie iets over de minister gezegd. In (1b) wordt de SvZ vanuit het nieuwe belastingsysteem bekeken: er wordt in eerste instantie iets over dit nieuwe systeem gezegd. Zie ook § 110.3 voor de definitie van SvZ.

92.2

Dikwijls is de optiek zodanig dat de rol van het subject geheel naar de achtergrond verdrongen is. In dat geval wordt er gekozen voor een subjectloos of spoorpassief. We kunnen ons voorstellen dat het er in mededeling (1b) niet toe doet om te vertellen dat "de minister" het voorstel gedaan heeft. In dat geval is (2) een adequate mededeling:

Wat dit betreft wijkt het gebruik van een Spokaans passief niet af van dat in talen als het Nederlands. Het gaat hier dus niet om een typisch Spokaans grammaticaverschijnsel, en daarom zullen we ons in de volgende paragrafen bezighouden met die verschijnselen die wél als typisch Spokaans aangemerkt kunnen worden.

92.3

Uit de Blokken 90.8–12 valt op te maken dat de onderlinge volgorde van de basiselementen subject, object en echo zeer stringent is. Deze volgorde is alleen te wijzigen door de kernfunctie aan een ander element toe te kennen, of met andere woorden: door passivisering.
Diverse pragmatische en syntactische verschijnselen brengen echter met zich mee dat er variaties in de woordvolgorde aangebracht worden. Wat dit betreft heeft het Spokaans dezelfde behoeftes als andere talen. Maar terwijl in een taal als bijvoorbeeld het Nederlands het object zonder meer vóór het subject geplaatst kan worden (bijvoorbeeld omdat hierop extra nadruk valt, zie (1a)), kan zo'n vooropplaatsing in het Spokaans alleen bewerkstelligd worden als het object de kernfunctie aanneemt, ofwel als er een objectpassief verschijnt (zie (1b)). In het volgende voorbeeld geeft KLEINKAPITAAL de extra nadruk op het object aan:

Uit (1) blijkt hoe in het Nederlands het object broek in een actieve zin vooraan geplaatst kan worden, terwijl het Spokaans voor een passiefconstructie moet kiezen om het object vooraan te krijgen. Een letterlijke overzetting van het Nederlands in een vorm als (1c) is dus geheel ongrammaticaal:

92.4

In vijf gevallen is het noodzakelijk dan wel gewenst om aan een bepaald basiselement de functie van zinskern toe te kennen, wat dus een noodzaak tot passivisering inhoudt.1 Deze gevallen zijn:

1. focusering bij vraag/antwoord-paren
2. topicalisatie (vanaf § 92.10)
3. opheffen van ambiguïteit (vanaf § 92.17)
4. ellipsis in onder- of nevenschikking (vanaf § 92.20)
5. coreferentialiteit bij relatieve bijzinnen (vanaf § 92.26)

In sommige gevallen is passivisering noodzakelijk of gewenst omdat van een bepaald basiselement vereist wordt dat het als kern optreedt, maar er zijn ook gevallen waarin de passivisering in de eerste plaats moet zorgen voor een verandering in de onderlinge volgorde van de basiselementen, zonder dat de kernfunctie direct een cruciale rol speelt. Het een en ander zal uit de volgende paragrafen blijken.

92.5   ad § 92.4   A. Focusering bij vraag/antwoord-paren

In § 150.105–129 wordt het begrip "focus" besproken. We volstaan hier met de vereenvoudigde definitie dat de "focus" die constituenten uit een vraag/antwoord-paar zijn, waarover de vraag "gaat". In de volgende – Nederlandse – voorbeelden dragen de vetgedrukte constituenten de focusfunctie:

Een focus-constituent heeft de eigenschap dat hij het enige element in een antwoord kan zijn:

In een taal als het Nederlands wordt de focusfunctie in de vraag gemarkeerd door vooropplaatsing van de desbetreffende constituent. In het antwoord daarentegen ontbreekt een morfosyntactische focusmarkering. Het Spokaans doet het net andersom: een vraag heeft precies dezelfde volgorde als een bevestigende zin1, en in het antwoord staat de focus vooraan. Het zal duidelijk zijn dat als de focus bestaat uit een object of echo, er passivisering moet plaatsvinden teneinde dit basiselement vooraan te kunnen krijgen.

92.6

In het volgende vraag/antwoord-paar zijn kluft en eft melône de focussen. Het vrag.vnw. kluft staat op de normale objectpositie (als niet-kern), maar het antwoord eft melône moet vooropgeplaatst worden, en krijgt dus de kernfunctie:

Omdat het passief in het Spokaans alleen dient om de focus voorop te plaatsen, kan de Nederlandse vertaling zonder meer in de actieve vorm. De overigens correcte vorm

kan dus níét dienen als antwoord op vraag (1a).
Wel kent het Spokaans evenals het Nederlands de mogelijkheid om een elliptisch antwoord te geven dat enkel uit de focus bestaat. In plaats van (1b) had dus ook geantwoord mogen worden:

92.7

De focus kan in het antwoord ook een gehele zin zijn. In (1b) bestaat de (vetgedrukte) focus uit een performatieve bijzin, die in zijn geheel als objectkern bij reppe fungeert (voor performatieve bijzinnen, zie Hoofdstuk 125):

Voor de passiefconstructie in (1b), zie ook § 125.39.

92.8

De focus kan ook een deel van een constituent zijn, zoals blijkt uit het volgende voorbeeld:

In plaats van het lange antwoord in (1b) zijn nu diverse elliptische varianten mogelijk, bijvoorbeeld:

Antwoord (2a) bestaat uit slechts de focus, (2b) bestaat uit de gehele constituent waarin de focus voorkomt, in (2c) en (2d) is letra door een spoor vervangen, in (2d) is ook het additief herhaald, en in (2e) is de modaliteit "moeten" toegevoegd. Zie ook § 132.19 voor tiyn en § 150.105–129 voor antwoorden op informatievragen.

92.9

Omdat vooropplaatsing van de focus in een antwoord verplicht is, is er sprake van noodzakelijke passivisering. Daarom kunnen ook die werkwoorden in een passief optreden, waarbij een verandering in de optiek semantisch gezien onmogelijk is, zoals de symmetrische werkwoorden tinkere (worden) of pe (heten) (zie ook § 90.24):

92.10   ad § 92.4   B. Topicalisatie

Binnen deze context kan "topic" omschreven worden als "een vooropgeplaatste entiteit waarvan de spreker aanneemt dat de hoorder er bekend mee is, en met betrekking tot welke het relevant is om de eropvolgende taaluiting te produceren". De vetgedrukte elementen zijn voorbeelden van Nederlandse topics:

92.11

Voor bovenstaande Nederlandse voorbeelden kan aangenomen worden dat de vette constituent als het ware uit de matrixzin gelicht is en geheel vooraangeplaatst is, waarbij de opengevallen positie gevuld wordt door een aanw.vnw. (zoals in het eerste en derde voorbeeld) of een pers.vnw.
In het Spokaans kan een basiselement (subject, object of echo) alleen als topic optreden, als het de zinskern is.1 De opengevallen positie in de matrixzin wordt dan altijd gevuld met een pers.vnw., eventueel extra gemarkeerd met de determinant ki. Deze materie wordt uitgebreid behandeld in § 132.117–118 en § 133.24; we volstaan nu met enkele voorbeelden:

92.12

Ook nu weer kan passivisering ons te hulp komen om vooropplaatsing van een topic mogelijk te maken. In de a-zinnen is sprake van een ongemarkeerde actieve constructie, in de b-zinnen is een niet-kern middels kerntoekenning naar voren gehaald, en in de c-zinnen treedt dit naar voren gehaalde element als topic op, door het buiten de basiszin te plaatsen (linkse extralocatie):

92.13

Daar een basiselement als topic altijd een zinskern moet zijn, is passivisering vaak noodzakelijk. Het is dan mogelijk dat ook koppelwerkwoorden, en vergelijkende en symmetrische werkwoorden in het passief verschijnen (zie ook § 90.24). Dit wordt voornamelijk als spreektaal beschouwd, bijvoorbeeld:

De scheiding die meldelira in het volgende voorbeeld uitdrukt, kan in het Nederlands vervangen worden door een emfatisch 'dáárop':

Voor meldelira, zie ook § 100.9. Voor lokelije, zie ook § 143.76 voetnoot 2.

92.14

Topic-constructies zijn ook goed mogelijk als de potentiële topic niet in de matrixzin voorkomt, maar in een eropvolgende performatieve bijzin. Wij verwijzen allereerst naar § 90.33 en verder, waarin uitgelegd is hoe een actieve constructie met een performatieve bijzin (als in (1a)) zodanig getransformeerd kan worden dat er een passieve constructie met een relatieve bijzin ontstaat (als in (1b)):

Omdat in (1b) Jân als zinskern fungeert, staat nu niets in de weg om de constructie te topicaliseren, wat leidt tot:

In (1c) is de kern Jân, tezamen met de vetgedrukte relatieve bijzin, buiten de basiszin geplaatst, en de opengevallen positie is gevuld met het pers.vnw. do, eventueel gemarkeerd door ki.

92.15

Dat in (1c) in de vorige paragraaf alleen Jân binnen het domein van de focus valt, en de vette bijzin erbuiten valt, blijkt uit het pers.vnw. do, dat alleen aan Jân refereert. Het is mogelijk om uit te drukken dat Jân en de vette bijzin samen binnen het domein van de focus vallen, en wel door do te vervangen door een pers.vnw. dat aan een gehele zin kan refereren. Hiervoor kan het pers.vnw. mittof (dat) (zie § 70.28) gekozen worden:

In (2) heeft de vetgedrukte bijzin feitelijk twee functies tegelijk: ten eerste fungeert hij als relatieve bijzin, zodat Jân als zelfstandig basiselement op kan treden als kern bij miype. Ten tweede vormt hij tezamen met Jân een performatieve bijzin (analoog aan het vette deel in (1a)) waaraan gerefereerd kan worden middels mittof. Deze halfslachtige situatie is de reden dat de komma in (2) tussen [...] geplaatst is: aanwezigheid van de komma is correct bij de "relatieve interpretatie":

Afwezigheid van de komma is eveneens correct, maar dan bij de "performatieve interpretatie":

Zie voor deze materie ook Hoofdstuk 100.

92.16

We zullen nu een topic-constructie bespreken waarbij het naar voren halen van de potentiële topic gebeurt met activisering. We gaan uit van het vraag/antwoord-paar in (1), dat reeds besproken is in § 92.7:

Om Jân in (1b) als topic te laten fungeren, moet er aan dit basiselement door middel van activisering een kernfunctie gegeven worden (in (2a)), waarna Jân buiten de matrixzin geplaatst wordt en de lege positie opgevuld wordt met [ki] do:

Merk op dat de vooropgeplaatste positie voor de (vette) focus, zoals het geval is in (1b), nu in (2b) opgeofferd is aan de vooropgeplaatste positie van de topic. Desalniettemin kan (2b) goed fungeren als antwoord op (1a). Daarentegen is (2a) als antwoord op (1a) altijd ongrammaticaal (want in plaats van (2a) kan immers (1b) gezegd worden).1
We hebben bij (2b) dus te maken met een regel die het mogelijk maakt om een verplichte vooropgeplaatste focus te laten verdringen door een gewenste topic.

92.17   ad § 92.4   C. Opheffen van ambiguïteit

Bekijk nu constructie (1) hieronder:

Zin (1) is in het Spokaans (en ook in het Nederlands) ambigu omdat de voorzetselbepaling kaf ef kelbra (op [de] tafel) een bepaling kan zijn bij:

1. de gehele actie (dus: Elsa zit/ligt op tafel en leest aldaar de krant);
   of
2. ef quiyrda (de krant) (dus: de krant die op tafel ligt wordt door Elsa gelezen).

In geval i. zijn ef quiyrda en kaf ef kelbra twee aparte constituenten, maar in geval ii. is er sprake van één constituent, nl. ef quiyrda kaf ef kelbra.
Interpretatie i. kan expliciet uitgedrukt worden door de constituent kaf ef kelbra naar voren te halen:

In (2) is de ambiguïteit weliswaar opgeheven, want de interpretatie kan niet anders zijn dan dat ook Elsa zich bij het lezen op de tafel bevindt, maar de vooropplaatsing van een dergelijke voorzetselbepaling betekent wel dat deze een sterke contrastieve werking heeft: (i) het is niet zo dat Elsa onder de tafel zit of ligt, nee, zij zit/ligt er juist bovenop. Of: (ii) het is niet zo dat Elsa op de kast zit, nee, zij zit op de tafel. Zie ook § 141.125–130 voor het "bereik" van voorz.bep.n.

92.18

Als echter het object naar voren gehaald wordt, kunnen interpretaties i. en ii. uit de vorige paragraaf beide expliciet uitgedrukt worden, want bij interpretatie i. blijft kaf ef kelbra als aparte constituent aan de rechterzijde achter, terwijl bij interpretatie ii. kaf ef kelbra als deel van de object-constituent mee gaat naar voren (= links).
Het "naar voren halen" van het object is echter alleen mogelijk als hieraan de functie van zinskern toegekend wordt, want in alle andere gevallen staat het object verplicht rechts van het subject, zoals blijkt uit Blok 90.8. Vergelijk nu de voorbeelden in (3), waarbij de a-zin overeenkomt met interpretatie i., en de b-zin met ii.:

Merk op dat het Spokaanse passief in (3b) het beste met een actief in het Nederlands vertaald kan worden. Ook nu weer is het passief (of liever: de kernfunctie van het object) in de eerste plaats een middel om de constituentenordening te kunnen wijzigen, en pas in de laatste plaats een middel om de SvZ vanuit een andere optiek te bekijken.

92.19

Als een passief alleen dient om de woordvolgorde te wijzigen, kunnen ook zinnen met koppelwerkwoorden, en met vergelijkende en symmetrische werkwoorden gepassiviseerd worden. Dit is echter voornamelijk spreektaal. Zie ook § 90.24. Een dergelijke passivisering kan de ambiguïteit in (1) opheffen:

Zin (1) heeft twee interpretaties:

1. in dit toneelstuk komt een barones voor, en Tonja lijkt op deze barones;
   of
2. als Tonja in dit toneelstuk speelt dan lijkt ze op de (ons bekende) barones.

De interpretaties i. en ii. worden expliciet uitgedrukt in (2a) resp. (2b):

Voor lokelije, zie ook § 143.76 voetnoot 2.

92.20   ad § 92.4   D. Ellipsis in onder- of nevenschikking

In Hoofdstuk 131 wordt nader ingegaan op de deletie van elementen in een onder- of nevengeschikte zin. We zullen ons op dit moment dan ook beperken tot die deletiegevallen waarbij passivisering een rol speelt.
In een ondergeschikte bijzin, of in het rechterlid van een nevenschikking1, kan een basiselement gedeleerd worden als dit (i) de functie van zinskern heeft, en (ii) coreferentieel is met de zinskern uit het linkerlid.
Om te zorgen dat de corefererende elementen beide als zinskern optreden, is eventueel passivisering of het tegenovergestelde, activisering, van het rechterlid nodig. In (1a) zijn het matrixsubject Regiys en het ondergeschikte object do coreferentieel, maar omdat do een niet-kern is kan het niet gedeleerd worden. De voorkeur wordt echter gegeven aan (1b), waarin do nu eveneens als kern optreedt en daarom gedeleerd kan worden (§ 131.9 en § 131.14). Het gedeleerde do wordt hier gesymboliseerd door Ø:

Een van de redenen waarom er aan (1b) de voorkeur gegeven wordt is omdat (1a) ambigu is in die zin dat do ook aan een ander kan refereren dan aan Regiys. Is er inderdaad sprake van "non-coreferntie" ofwel "disreferentie" dan kan do in (1b) níét gedeleerd worden, wat leidt tot:

92.21

Ook bij koppel-, symmetrische en vergelijkende werkwoorden is passivisering mogelijk om een corefererende zinskern te kunnen deleren:

92.22

In het volgende voorbeeld wordt gebruikgemaakt van een echopassief, waardoor Elsa en het coreferentiële eup beide zinskern worden, met deletie van eup als gevolg:

Ook nu weer geldt dat (1a) ambigu is omdat eup niet per se hoeft te refereren aan Elsa. In (1b) is deze coreferentie echter een feit, want anders had eup niet gedeleerd kunnen worden.

92.23

Hieronder is (1a) ambigu, omdat do kan refereren aan zowel Sulf als Qurt. Als do refereert aan Sulf kan dit expliciet uitgedrukt worden door het rechterlid te passiviseren:

Om expliciet uit te drukken dat het Qurt is die uitgelachen wordt (dus dat do aan Qurt refereert), kan deletie van do in (1b) achterwege blijven (zin (2a)), maar het is ook mogelijk om het linkerlid zodanig te passiviseren dat Qurt hierin als kern fungeert, zodat het gedeleerde do hier automatisch mee corefereert (zoals in (2b)):

Daar er voor het Nederlands geen syntactische noodzaak is om passieven te gebruiken, kunnen (2a) en (2b) wellicht beter met een actieve constructie vertaald worden waarin het corefererende element herhaald wordt: 'Sulf geeft Qurt een klap, en Qurt wordt vervolgens door Styna uitgelachen'.

92.24

Een syntactisch bedongen passief in een rechterlid vloeit op natuurlijke wijze voort uit de behoefte om de zinskern te kunnen deleren. Zo'n passief wordt dan ook niet als een gemarkeerde constructie gevoeld waarin er nadruk gelegd wordt op een veranderde optiek van waaruit de SvZ bekeken wordt.
Elk passief dat echter in het linkerlid verschijnt, is meer gemarkeerd dan de overeenkomstige actieve vorm: het subject speelt nu duidelijk een ondergeschikte rol in de wijze waarop naar de SvZ gekeken wordt.
Deze gemarkeerdheid leidt dus tot een subtiel betekenisverschil tussen (2a) en (2b) in de vorige paragraaf. In (2a) wordt er met name iets gezegd over het feit dat het Sulf is die de klap uitdeelt, en pas in tweede instantie is het van belang om te weten dat Qurt het slachtoffer is en uitgelachen wordt. In (2b) vormt Qurt de spil waarom het hele perspectief op de SvZ draait.

92.25

Om tot twee coreferentiële zinskernen te komen is het ook mogelijk om alléén het linkerlid te passiviseren. Maar uit de vorige paragraaf kan geconcludeerd worden dat een dergelijke constructie vergeleken bij de actieve tegenhanger extra gemarkeerd is.
Voorbeeld: in (1a) hieronder zijn het matrixobject Elsa en het ondergeschikte subject eup coreferentieel, maar omdat Elsa niet als kern optreedt, kan eup, dat wel als kern optreedt, niet gedeleerd worden.
In (1b) daarentegen treedt Elsa nu eveneens als kern op, zodat de ondergeschikte kern eup gedeleerd kan worden (de deletie is gesymboliseerd met Ø):

Zin (1a) is ambigu omdat eup ook aan een ander dan Elsa zou kunnen refereren.
In zin (1b) is deze ambiguïteit weliswaar opgeheven, maar er is een gemarkeerdheid voor in de plaats gekomen, want in tegenstelling tot in (1a), wordt in (1b) de SvZ expliciet vanuit Elsa beschouwd, waarbij Gylt naar de achtergrond is verdrongen.
Het is bij (1) niet mogelijk om de ambiguïteit op te heffen zonder tot een extra gemarkeerdheid te komen.

92.26   ad § 92.4   E. Coreferentialiteit bij relatieve bijzinnen

In relatieve bijzinnen die met een betr.vnw. zijn geconstrueerd (zie Hoofdstuk 124) kan door middel van passivisering van de bijzin de constituentenvolgorde zodanig veranderd worden dat het betr.vnw. en zijn antecedent zo dicht mogelijk bij elkaar komen te staan. In dit verband herinneren wij eraan dat het betr.vnw. altijd op de oorspronkelijke positie staat die voor de desbetreffende grammaticale functie (subject, object of echo) geldt en dat een relatieve bijzin altijd achter de matrixzin verschijnt. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld in het Nederlands waar het betr.vnw. altijd vooraan in de bijzin staat, en de bijzin ook onmiddellijk achter het antecedent kan volgen, zodat de afstand tussen dit betr.vnw. en het antecedent vanzelf al klein is.
Het volgende voorbeeld kan bovenstaand verduidelijken (het betr.vnw. en zijn antecedent zijn vet):

Omdat de passiefconstructie in (1b) alleen dient om de afstand tussen ef merater en té te verkleinen, is er geen reden om ook in de Nederlandse vertaling een passief te gebruiken: (1b) kan dan ook identiek aan (1a) vertaald worden.

92.27

In § 92.26 werd de bijzin gepassiviseerd teneinde de afstand tussen betr.vnw. en zijn antecedent te verkleinen. In het volgende voorbeeld wordt echter de matrixzin gepassiviseerd, in dit geval om de afstand tussen de matrix-zinskern ef vlemót en het bijbehorende betr.vnw. té te verkleinen. Vergelijk:

Bij (1b) is het duidelijker dan bij (1a) dat de bijzin gerelateerd is aan ef vlemót. Merk verder op dat in (1b) het passief níét gebruikt wordt om aan een bepaald element de status van zinskern te verlenen, maar alleen om een wijziging in de woordvolgorde te bewerkstelligen. Verder is ef vlemót in (1b) als antecedent gemarkeerd met ki, omdat het hier een niet-kern is.

92.28

Soms is het mogelijk om zowel de matrixzin als de bijzin te passiviseren. Op deze wijze wordt de afstand tussen betr.vnw. en antecedent minimaal:

92.29

In tegenstelling tot passivisering van bijzinnen, leidt passivisering van matrixzinnen meestal tot een duidelijke verandering in de optiek van waaruit de SvZ bekeken wordt:

In (1b) is weliswaar voldaan aan het streven om de afstand tussen antecedent en betr.vnw. zo klein mogelijk te houden, maar het betekenisverschil dat door deze passivisering uitgelokt wordt kan een voorkeur voor (1a) acceptabel maken: in (1a) wordt een bijzondere daad van de anders zo krenterige Gernt aan de orde gesteld. In (1b) wordt iets medegedeeld over het lot van de kostbare klok.1

92.30

Ook bij koppel-, symmetrische en vergelijkende werkwoorden kan een passief gebruikt worden om een betr.vnw. met kernfunctie te deleren. In het volgende voorbeeld zorgt de passieve vorm in (1b) ervoor dat het betr.vnw. té nu zeer dicht bij zijn antecedent Quly staat:

Let verder op het verschil in optiek: in (1a) wordt het accent gelegd op het feit dat er een persoon is die Quly heet en allerlei dieren in huis heeft, en dat deze Quly bovendien excentriek is. Dat het nogal exotische dieren zijn die Quly op een nogal bijzondere plek in huis houdt, wordt feitelijk genegeerd.
In (1b) wordt het accent gelegd op het feit dat iemand exotische dieren op een bijzondere plek in huis houdt, en dat deze persoon om die reden als excentriek bekend staat. Dat deze persoon Quly heet, lijkt daarentegen als bekend verondersteld.

92.31

Een bijzonder geval van coreferentialiteit bij relatieve bijzinnen is te vinden in constructies met een geverbaliseerd pers.vnw. De verbale afleidingen van pers.vnw.n zijn opgenomen in Blok 71.8. Vanaf § 71.10 is dit fenomeen behandeld, en we herhalen hier als voorbeeld:

Het is in (1) noodzakelijk dat de bijzin een passieve vorm aanneemt, omdat het hier verplicht is dat het betr.vnw. té als zinskern optreedt. Deze verplichting wordt opgeroepen door het feit dat het betr.vnw. hier refereert aan het geverbaliseerde pers.vnw. kirrane (wij zijn; het zijn wij). De volgende – actieve – variant is derhalve ongrammaticaal:

Zie ook § 92.51.

92.32   Spoorpassieven

Als we subject-bevattende passieven en subjectloze passieven samenvatten onder de term "basispassieven", dan kunnen we stellen dat we tot nu toe geen principieel onderscheid hebben gemaakt tussen zinskernen in dergelijke basispassieven en die in spoorpassieven.
In de volgende paragrafen zullen een aantal constructies besproken worden waaruit blijkt dat de zinskern in een spoorpassief zich niet altijd als een "echte" kern gedraagt: een aantal eigenschappen waarvan we beweerd hebben dat deze direct verband houden met de notie van "zinskern", blijken in combinatie met spoorpassieven afwezig te zijn, wat kan leiden tot grammaticaal twijfelachtige, of zelfs tot ongrammaticale constructies.
In de volgende constructies blijken spoorpassieven tot problemen te leiden, of op zijn minst nader geanalyseerd te moeten worden:

1. focusering
2. topicalisatie (vanaf § 92.39)
3. opheffen van ambiguïteit (§ 92.46)
4. ellipsis in onder- of nevenschikking (vanaf § 92.47)
5. coreferentialiteit bij relatieve bijzinnen (vanaf § 92.49)
6. adverbiale congruentie (vanaf § 92.52)

Merk op dat A. t/m E. een herhaling is van de opsomming in § 92.4. We zullen hieronder bij de behandeling van genoemde constructies dan ook telkens verwijzen naar wat er reeds eerder gezegd is over subject-bevattende passieven in zulke constructies.

92.33   ad § 92.32   A. Focusering

De focus in een antwoord moet altijd vooropgeplaatst zijn. Dit is de reden dat hieraan altijd de functie van zinskern gegeven moet worden. Ook in een subjectloos passief staat de zinskern vooraan, en kan dus als focus dienen:

De vraag en het antwoord in (1) zijn volledig grammaticaal (zie § 91.2), maar de vraag en het antwoord in (2) zijn gemarkeerd als typische spreektaal (zie § 91.3).

92.34

In een spoorpassief heeft meestal inversie plaatsgevonden, wat inhoudt dat de focus nu niet meer vooraan staat. Dergelijke constructies kunnen dus nooit als antwoord dienen:

Het ongrammaticale antwoord in (3b) kan vervangen worden door de grammaticale variant in (1b), en het ongrammaticale antwoord in (4b) kan eventueel vervangen worden door de typische spreektaalvorm in (2b) (vorige paragraaf).
Maar voor het ongrammaticale antwoord in (5b) is geen correct alternatief in de vorm van een subjectloos passief beschikbaar.

92.35

Om ook blul-constructies als antwoord mogelijk te maken, geldt de regel dat inversie in zulke antwoorden achterwege mag blijven. De correcte alternatieven voor (3b)–(5b) worden dan:

Het zal duidelijk zijn dat blul-constructies waarbij de inversie ontbreekt omdat zij als antwoord op een vraag moeten dienen, nooit als "dialectisch" of anderszins als minder correct ervaren worden. Zie ook § 91.14a.

92.36

In tegenstelling tot in antwoorden, is in vragen een blul-constructie met inversie volledig grammaticaal: de regel die voorschrijft dat de focus geheel vooraan moet staan, is immers niet van toepassing op vragen.
Toch onderscheiden ook vraagconstructies zich van gewone bevestigende constructies als er een passief in voorkomt. Dat zullen we nu behandelen.
In § 91.11 is vastgesteld dat spoorpassieven in alle gevallen grammaticaal zijn, dus ook in die gevallen waarin een subjectloos passief als alternatief bestaat. Vergelijk (we herhalen voorbeeld (1) uit § 91.11):

Voor vraagconstructies geldt nu dat een blul-constructie analoog aan (1b) ongrammaticaal is, als er een alternatief analoog aan (1a) bestaat. Vergelijk (1) met:

Kennelijk wordt er ook bij vraagzinnen de voorkeur aan gegeven om de focus geheel vooraan te plaatsen, mits er een grammaticale constructie met vooropgeplaatste focus voorhanden is.1

92.37

Als het subjectloze passief typische spreektaalvorm is, is een blul-passief in vraagconstructies wél toegestaan. In dit geval verschillen vragen dus niet van bevestigende zinnen. Vergelijk (3) met (4):

92.38

De in § 92.36 genoemde neiging om ook bij vraagzinnen de focus vooraan te plaatsen, wordt nog geïllustreerd door het feit dat de constructies in de b-zinnen twijfelachtig zijn:

Uit (1) en (2) kan geconcludeerd worden dat als er in een vraag gebruikgemaakt wordt van een passiefconstructie, dit passief het liefst zo gekozen wordt dat de focus als kern optreedt, dus liever een echopassief als in een objectpassief de focus achteraan zou staan, en andersom. Merk op dat de focus níét als kern hoeft op te treden, als de vraag actief is, wat blijkt uit de correctheid van zowel (3a) als (3b):

Meer over vraag/antwoord-paren in Hoofdstuk 150.

92.39   ad § 92.32   B. Topicalisatie

In § 92.11 is uiteengezet dat alleen zinskernen als topic kunnen optreden. Deze uitspraak geldt ook met betrekking tot subjectloze passieven, zoals uit de volgende voorbeelden blijkt:

Ook nu weer blijven de subjectloze passieven in (2) beperkt tot de spreektaal (maar dat valt in (2b) niet zo op omdat alle topic-constructies typische spreektaalvormen zijn).

92.40

Topicalisatie van spoorpassieven lijkt daarentegen in alle gevallen van twijfelachtige grammaticaliteit te zijn:

Ook als het achterwege blijven van inversie normaal gesproken in bepaalde dialecten correct is, leidt topicalisatie tot een twijfelachtige constructie (zie ook § 91.14e):

Uit de twijfelachtigheid van (1b) en (2b) kan opgemaakt worden dat er met de zinskern in een blul-constructie kennelijk "iets aan de hand" is: in dergelijke spoorpassieven lijkt de zinskern een "zwak karakter" te hebben. De bijzondere status van zinskernen in een blul-constructie wordt bovendien nog bevestigd door de passieve pers.vnw.n die er – bij inversie – voor zulke kernen gekozen worden.

92.41

Twijfelachtige topicalisaties als in (1b) en (2b) in de vorige paragraaf kunnen vermeden worden door ze te vervangen door een passieve constructie met een ongespecificeerd subject als stus (men). Vergelijk (1b) en (2b) met:

Of, alternatief, met een zelfst.vnw.:

92.42

Het ongespecificeerde subject stus wordt liever niet gebruikt als de topic-constructie ook zonder kan. Zo zal (1a) liever vervangen worden door het subjectloze passief in (1b):

92.43

Als de potentiële topic in een (performatieve) bijzin voorkomt, zoals behandeld is in § 92.14, en die bijzin heeft de vorm van een spoorpassief, dan leidt topicalisatie weliswaar tot een grammaticale constructie, maar deze zit zo gekunsteld in elkaar dat hij zelden in de spreektaal gebruikt zal worden (en topicalisatie is immers een typisch spreektaalverschijnsel!). Vergelijk de afleidingsprocedure (1a) > (1b) > (1c) in § 92.14 met:

Merk op dat de inversie in tussenstap (1b) verdwijnt, omdat de vetgedrukte constructie verandert van een performatieve bijzin (in (1a), in een relatieve bijzin (in (1c)). In § 124.61 zal uitgelegd worden dat relatieve bijzinnen die met -lira gevormd worden en een spoorpassief bevatten, nooit inversie kennen.1 Zie ook § 91.14 voetnoot 1.

92.44

In (1d) in de vorige paragraaf is ef tojesfsâ, tezamen met de vette bijzin, buiten de basiszin geplaatst, en de nu lege kernpositie is gevuld met [ki] ef.
Wat in § 92.15 gezegd is over het gebruik van het pers.vnw. mittof, geldt ook met betrekking tot (1d) hierboven. We krijgen dan:

92.45

Topicalisatie van Jân in (1a) hieronder is zeer twijfelachtig als de matrixzin uit een spoorpassief met inversie bestaat. Hieronder is (1a) de herhaling van (1c) uit § 92.14. Zou het vette deel (bestaande uit de kern Jân plús de relatieve bijzin) in een spoorpassief ingepast worden, en vervolgens als topic erbuiten geplaatst worden, dan zijn (1b) en (1c) het gevolg:

Hierbij is (1c) de inversieloze variant van (1b). Vergelijk (1b) resp. (1c) met § 92.40, voorbeeld (1b) resp. (2b).

In het algemeen kan gesteld worden dat er altijd wel regels beschikbaar zijn om topicalisatie tot een grammaticaal verschijnsel te maken, maar dat deze regels uiteindelijk zo gecompliceerd kunnen worden (ofwel dat er zo veel transformaties toegepast moeten worden) dat de uiteindelijke constructie nauwelijks nog als natuurlijke spreektaal beschouwd kan worden, en dat moet nu juist het hoofdkenmerk van een getopicaliseerde constructie zijn.

92.46   ad § 92.32   C. Opheffen van ambiguïteit

Vanaf § 92.17 is besproken hoe de veranderingen in de woordvolgorde die door passivisering teweeggebracht kunnen worden, bepaalde ambiguïteiten kunnen opheffen, voor zover deze ambiguïteiten voortvloeien uit een onduidelijke functie van voorzetselbepalingen.
Subjectloze passieven en spoorpassieven missen per definitie een actieve variant, dus het is zinloos om te analyseren of dergelijke passieven misschien een ambiguïteit kunnen opheffen die in een actieve tegenhanger aanwezig zou zijn.
Wel heeft het zin om na te gaan of een echopassief misschien een ambiguïteit bij een objectpassief kan opheffen, of omgekeerd.
Bekijk allereerst het volgende voorbeeld:

Zin (1) is ambigu omdat niet duidelijk is of de voorzetselbepaling kaf ef bâlcon behoort bij de gehele SvZ (dus: "het geven van het cadeautje vindt plaats op het balkon"), dan wel slechts bij het kind (dus: "het kind dat zich momenteel op het balkon bevindt heeft laatst een cadeautje gekregen").
Betekenis (1a) is expliciet uit te drukken door de voorzetselbepaling geheel vooraan te plaatsen:

waarbij herinnerd wordt aan wat er in § 92.18 is gezegd over de bijzondere gemarkeerdheid van een vooropgeplaatste voorzetselbepaling (contrastieve werking).
De betekenissen a. en b. in (1) zijn beide expliciet uit te drukken door een echopassief te gebruiken:

Zie verder vanaf § 92.17 voor een meer gedetailleerde behandeling van de ambiguïteit, en § 141.125–130 voor een nadere analyse van het bereik van voorzetselbepalingen.

92.47   ad § 92.32   D. Ellipsis in onder- of nevenschikking

Als de zinskern van het linkerlid corefereert met de zinskern in het rechterlid van een onder- of nevenschikking, kan de kern uit het rechterlid gedeleerd worden. Dit is besproken vanaf § 92.20. Een dergelijke deletie leidt echter tot een grammaticaal twijfelachtige vorm als de kern in het linkerlid behoort tot een spoorpassief. Vergelijk het subject-bevattende passief in (1a) met het spoorpassief in (1b):

Zin (1b) zou wel geheel correct geweest zijn als de lege positie Ø bezet was door het pers.vnw. eup (zij).

92.48

In (2b) staat de blul-constructie in de ondergeschikte bijzin. Nu leidt kerndeletie tot de ongrammaticale constructie in (2b):

Zin (2b) zou wel grammaticaal geweest zijn als de open positie Ø bezet werd door het passieve pers.vnw. épe (zij).
De zinskern in een blul-passief heeft kennelijk zo'n "zwak" karakter dat ze niet goed in staat is om de deletie van een corefererende kern te regelen (zoals in (1b)), en in het geheel niet in aanmerking komt om zelf gedeleerd te worden (zoals in (2b)). Op de bijzondere status van zinskernen in spoorpassieven is ook reeds gewezen in § 92.40.

92.49   ad § 92.32   E. Coreferentialiteit bij relatieve bijzinnen

De regel dat zinskernen nooit met ki gemarkeerd worden, als zij als antecedent fungeren bij een betr.vnw., geldt ook voor constructies met een spoorpassief. Vergelijk:

In (1b) fungeert ef efanty als zinskern, zodat de determinant ki verdwenen is. Ook in (1c) fungeert ef efanty als kern, en ki is dus afwezig:

92.50

Een spoorpassief kan zónder inversie als relatieve bijzin fungeren, zoals uit (1b) blijkt (zie ook § 91.14):

92.51

Er is één geval waarin een spoorpassief níét mag fungeren als een relatieve bijzin zoals in de vorige paragraaf geïllustreerd is.
Het betreft hier bijzinnen die gerelateerd zijn aan een verbale afleiding van een pers.vnw. Dergelijke afleidingen zijn reeds besproken in § 92.31, waar we erop gewezen hebben dat een betr.vnw. dat aan een verbale afleiding refereert, altijd als zinskern moet optreden. Vergelijk nu onderstaande voorbeelden met (1a) resp. (1b) in de vorige paragraaf:

In (1a) is het passief in de bijzin optioneel; in (2b) daarentegen verplicht.
In (1b) is het spoorpassief in de bijzin even correct als het passief in (1a); in (2b) leidt het spoorpassief echter tot een ongrammaticale constructie.1
Het lijkt erop dat de verplichting om in (2) een betr.vnw. in de functie van zinskern te gebruiken, zo'n sterke druk op de kwalificatie van "zinskern" legt, dat een "zwakke kern" van een spoorpassief niet aan de eisen voldoet, met ongrammaticaliteit tot gevolg.
Het idee dat de zinskern in een spoorpassief een "zwak" karakter heeft, is ook reeds in § 92.40 en § 92.48 geopperd.

92.52   ad § 92.32   F. Adverbiale congruentie

Het hierboven genoemde "zwakke" karakter van een zinskern in een spoorpassief blijkt ook uit het feit dat een dergelijke zinskern niet goed in staat is om adverbiale congruentie te beregelen.
In § 42.16 is uiteengezet dat een pred.add. gesuffigeerd mag worden met -[e]p als het predicaat een extern meervoud vertoont. Een predicaat wordt geacht een extern meervoud te tonen als de zinskern een extern meervoud vertoont.
In (1a) vertoont de zinskern ef mingatra ur ef koryrgtâ een extern meervoud, zodat fâkomm met -ep gesuffigeerd kan worden:

In (1b) echter wordt de -ep-suffigering door de meeste sprekers afgekeurd, wat erop duidt dat ef mingatra ur ef koryrgtâ kennelijk geen overtuigende zinskern is: het "zwakke" karakter van een zinskern in een spoorpassief wordt ook nu weer aangetoond:

92.53

Uit de vorige paragrafen kan geconcludeerd worden dat de notie van "zinskern" niet zonder meer voldoende is om allerlei syntactische verschijnselen die aan een dergelijke kern zijn gerelateerd te kunnen beschrijven. Er moet op zijn minst een onderscheid gemaakt worden tussen "sterke kern" en "zwakke kern". Veel syntactische constructies zijn alleen volledig grammaticaal als er een "sterke" kern in het spel is. De aanwezigheid van een "zwakke" kern leidt dan tot ongrammaticaliteit, of op zijn minst tot een twijfelachtige grammaticaliteit.
Verscheidene linguïsten, zoals Kojen-Pôt (1977) en Gutiérrez Pidal (1991), ontkennen dan ook de aanwezigheid van een zinskern in een spoorpassief. Zij spreken liever van een "pseudo-kern" die zich voornamelijk van een niet-kern onderscheidt, omdat de "pseudo-kern" (i) nimmer gemarkeerd wordt door enn of ón, en (ii) het bijbehorende predicaat altijd gemarkeerd wordt door -lije of -litâ: (i) en (ii) zijn twee eigenschappen die nooit samen kunnen gaan met een niet-kern.

In dit grammaticaboek volgen wij de meer recente transformationalistische opvatting dat elke constituent waarbij de toevoeging van pai, enn of ón tot een ongrammaticale constructie leidt, als "zinskern" beschouwd moet worden.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands