Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

124. Relatieve bijzinnen √

124.1

Relatieve bijzinnen kunnen op twee manieren worden gevormd:

1. met behulp van een betrekkelijk voornaamwoord (betr.vnw.)
2. met behulp van het verbale suffix -lira (vanaf § 124.46)

De relatieve constructies met -lira zijn reeds in § 100.50–67 aan de orde gekomen, maar zullen nu verder behandeld worden.

124.2   ad § 124.1   A. Betrekkelijke voornaamwoorden

De betrekkelijke voornaamwoorden behoren, tezamen met de vragende voornaamwoorden (Hoofdstuk 150), tot de groep van grammaticale voornaamwoorden.
Betr.vnw.n zijn in feite "substantiefvervangend", en daarom worden zij in sommige grammatica's bij de pronominale groep van substantiefvervangende vnw.n ondergebracht (zie § 70.1). Wij pleiten voor de invoering van de groep "grammaticale vnw.n", omdat betr.vnw.n, in tegenstelling tot bijvoorbeeld pers.vnw.n, altijd binnen een specifieke syntactische omgeving moeten opereren, namelijk binnen een relatieve bijzin, en daarbij per definitie aan een constituent in de matrixzin (ofwel hoofdzin) moeten refereren. De aanwezigheid van bijvoorbeeld pers.vnw.n wordt daarentegen voornamelijk door semantische of stilistische criteria bepaald: een specifieke syntactische omgeving is nu niet relevant. Generaliserend kunnen we ook zeggen: het gebruik van substantiefvervangende vnw.n is in syntactisch opzicht optioneel maar het gebruik van een betr.vnw. is syntactisch obligatorisch.

124.3

Alle Spokaanse betr.vnw.n met hun afleidingen zijn opgenomen in het volgende Blok:

Stoffelijke subst.n worden voor wat betreft de keuze van het betr.vnw. behandeld alsof ze CONCREET of MEERVOUD zijn. Semi-concrete subst.n worden beschouwd alsof ze ABSTRACT zijn.1
Het verbale betr.vnw. wân heeft als antecedent een gehele matrixzin, of het predicaat van deze matrixzin, zie vanaf § 124.29–36.

124.4

Uit Blok 124.3 blijkt dat de betr.vnw.n ook genitiefvormen kennen. Hiervan is alleen mitex regelmatig. In alle andere gevallen is het genitiefsuffix gereduceerd: -ex wordt -x in téx; -ecÿr wordt -cÿr in técÿr of -ÿr in semÿr en mitÿr. Daar er geen abstracte subst.n bestaan die een persoon aanduiden, bestaat er geen gen.vorm *semex. Zie § 124.24–25 voor het gebruik van deze genitiefvormen.

124.5   Nominale betr.vnw.n

De relatieve bijzin wordt altijd achter de matrixzin geplaatst en het antecedent van de nominale betr.vnw.n té, sem en mit is altijd de kern van de matrixzin, tenzij een andere constituent met ki gemarkeerd is, dan is dat het antecedent. Vergelijk (Dysse is in (1) in alle gevallen de zinskern; het antecedent is vetgedrukt):

124.6

Als een matrixzin gecombineerd is met een bijzin die een onderschikkend voegwoord bevat, kan de relatieve bijzin zowel direct achter de matrixzin als achter de ondergeschikte bijzin geplaatst worden. Maar er is wel een betekenisverschil, vergelijk (de relatieve bijzin is vet; de ondergeschikte bijzin is onderstreept):

In (1a) hoort de onderstreepte bijzin bij de vette relatieve bijzin (zodat groft feitelijk refereert aan té en niet aan ef merater). De man werkt dus niet meer sinds zijn vrouw dood is. In (1b) woont de man hier sinds zijn vrouw dood is. Als extra feit is hier toegevoegd dat de man niet meer werkt, maar dat heeft geen relatie met de tijd dat hij hier woont of de dag dat zijn vrouw stierf.

124.7

Ook als een matrixzin gecombineerd is met een bijzin die een onderschikkende determinant bevat, kan de relatieve bijzin zowel direct achter de matrixzin als achter de ondergeschikte bijzin geplaatst worden. Er is nu geen betekenisverschil omdat de determinant in de matrixzin altijd aangeeft dat de (onderstreepte) ondergeschikte bijzin bij de matrixzin hoort, en niet bij de (vette) relatieve bijzin (zoals in (1a) in de vorige paragraaf). Vergelijk:

Zowel (2a) als (2b) heeft dus dezelfde betekenis als (1b), maar niet als (1a).1 Zin (2a) is niet voor iedereen acceptabel, omdat een matrixzin met een onderschikkende determinant een hechte band met de eropvolgende ondergeschikte zin heeft, en deze eenheid liever niet met een relatieve bijzin wordt onderbroken (een bijzin met een voegwoord staat syntactisch gezien veel losser van de matrixzin waardoor een relatieve bijzin er gemakkelijker tussen geplaatst kan worden, zoals in (1a)). Ook in § 122.8–12 en § 133.69–70 blijkt de hechte band tussen een matrixzin met een determinant en de bijbehorende bijzin.

124.7a

Een relatieve bijzin achter een performatieve den-bijzin heeft een antecedent in deze den-bijzin. Als de den-bijzin vervangen wordt door een -lira-constructie, kan het antecedent – afhankelijk van de context – ook in de matrixzin staan. Vergelijk:

Dat zin b. ook betekenis i. kan hebben, is een indicatie dat een lira-bijzin niet als een "echte" bijzin wordt beschouwd maar feitelijk een onderdeel van de matrixzin is. Daarom is Mariy als zinskern ondergeschikt aan Petriy, en corefereert Petriy eventueel met het betr.vnw. Meer hierover is te vinden in § 127.15–16.

124.8

Het betr.vnw. staat altijd op de plaats die zijn syntactische functie (subject, object, echo, voorz.bep.) vereist. Vergelijk:

124.9

De markeerder ki verschijnt in principe vóór de constituent die als antecedent van het betr.vnw. optreedt. Hierop bestaat echter een uitzondering: ki verschijnt achter de markeerders pai, enn en ón, en achter voorzetsels. Vergelijk:

Uit het laatste voorbeeld blijkt dat ki in voorz.bep.n vóór het zogenoemde "fundament" (zie § 140.3) geplaatst wordt.

124.10   Ki blijft achterwege

Er zijn twee gevallen waarin de markering van een niet-zinskern met ki achterwege blijft:

1. voor de bep.aank.vnw.n crat, hôm, nem en selm, en de afleidingen ervan;
2. in constructies met het voorlopige subject ef.

In de spreektaal blijft ki soms achterwege bij een niet-zinskern als het semantisch zeer onwaarschijnlijk is dat de zinskern als antecedent zou kunnen optreden, zoals in:

Semantisch gezien is het absurd om ervan uit te gaan dat de gemeente door een schimmelziekte is aangetast, en bovendien refereert mit aan een meervoudig antecedent, dus dat kan "de gemeente" niet zijn. Zie ook § 133.12 voetnoot 1.

124.11   ad § 124.10   a.

De bep.aank.vnw.n crat, hôm, nem en selm en de bijbehorende resultatieven zijn opgenomen in Blok 73.2 en behandeld in § 73.13–23. Van nem zijn bovendien twee genitiefvormen afgeleid. De bep.aank.vnw.n worden nooit gemarkeerd met ki. Vergelijk:

124.12

Voor de gen.vormen nemer en nemÿr, zie ook § 73.23. Vergelijk:

124.13   ad § 124.10   b.

In constructies met het voorlopige subject ef (zie ook § 70.41) blijft ki voor het predicatieve complement achterwege, omdat het voorlopige subject ef nooit als antecedent in aanmerking kan komen:

We gaan er hier van uit dat in bovenstaande voorbeelden ef het subject is, en kost frint, resp. ef ten Enelandos, het pred.comp. Zie verder de discussie in § 132.65–66 en § 132.77–80.

124.14

In matrixzinnen waarin subject en object (of pred.comp.) coreferentieel zijn, zoals bijvoorbeeld in zinnen met symmetrische werkw.n (koppelwerkw.n) als melde (zijn), tinkere (worden), pe (heten) ed., zou, syntactisch gezien, ki voor het object/pred.comp. achterwege kunnen blijven, omdat het betr.vnw. automatisch al aan het object/pred.comp. refereert als het reeds aan het subject refereert. Toch wordt in sommige gevallen het object met ki gemarkeerd om een subtiel betekenisverschil uit te drukken, wat hieronder in de a- en b-variant is geïllustreerd:

In (1a) is er sprake van een uitbreidende relatieve bijzin: de primaire mededeling is: "Jân is mijn vriend", waaraan secundair toegevoegd wordt: "hij houdt van dieren". In (1b) lijkt er eerder sprake van een beperkende relatieve bijzin: het primaire gegeven is: "ik heb een vriend die van dieren houdt", en het secundaire gegeven is: "deze vriend die van dieren houdt, is/heet Jân".
Het onderscheid tussen "uitbreidende" en "beperkende" bepaling komt nader aan de orde vanaf § 124.74.

124.15

Nog een voorbeeld:

In (2a) is er sprake van een uitbreidende relatieve bijzin: de primaire mededeling is: "L.E. wordt onze nieuwe burgemeester", waaraan secundair toegevoegd wordt: "hij woont in het dorpskasteel".
In (2b) is er niet zozeer sprake van een beperkende bijzin, als wel van een generaliserende toevoeging, in de trant van "als er een nieuwe burgemeester gekozen is, zal hij in het dorpskasteel gaan wonen". Zo lang L.E. nog geen burgemeester is, woont hij dus nog ergens anders.

124.16

Toevoeging van ki leidt niet in alle gevallen tot een betekenisverschil als subject en object/pred.comp. coreferentieel zijn. Vergelijk:

De bijzin kan in (3a) niet geïnterpreteerd worden als een secundaire bepaling, zoals de bijzinnen in (1a) en (2a) hierboven dat waren. De mededeling: "ze begint al te giechelen als ze een blote man ziet" is feitelijk een verklarende bepaling, die de reden geeft waarom de spreker vindt dat Lisa zo'n oude vrijster wordt. Daarom is het niet relevant om middels een ki-markering deze bepaling expliciet aan het object te verbinden.

124.17   Kernwisseling

Als een betr.vnw. "overstemd" dreigt te worden door complexe constituenten in de onmiddellijke nabijheid, of als het betr.vnw. in een lange bijzin geheel aan het eind een verloren indruk dreigt te maken, wordt de voorkeur aan kernwisseling gegeven, zodanig dat het betr.vnw. nu zinskern wordt en dus vooraan, op een prominente plaats, komt te staan. We hebben dus met een passief te doen. Vergelijk a. met b., waarin b. telkens de voorkeur verdient:

In de b-varianten dient de passieve -lije-vorm dus voornamelijk om de relatie tussen antecedent en betr.vnw. te accentueren, en niet om de handeling vanuit een andere optiek te benaderen. In § 92.26 is reeds uiteengezet dat dergelijke passieven daarom met een actief equivalent in het Nederlands vertaald mogen worden.

124.18

Een andere mogelijkheid is om kernwisseling in de matrixzin toe te passen, zodanig dat het antecedent achteraan komt te staan. Vergelijk:

Echter, passivisering van de matrixzin leidt meestal tot een verandering in de optiek van waaruit de Stand van Zaken bekeken wordt. Dit is reeds behandeld in § 92.27–29. Zie ook § 110.3 voor de definitie van Stand van Zaken (SvZ).

124.19

Verscheidene grammatici stellen dat de vorm van de matrixzin altijd zo gekozen moet worden dat het antecedent zo dicht mogelijk bij het betr.vnw. staat, ook al is hiervoor een passiefconstructie noodzakelijk. Deze regel geldt echter níét als er in de matrixzin maar één constituent aanwezig is die, semantisch gezien, als antecedent in aanmerking zou kunnen komen, zoals in:

Omdat in bovenstaand voorbeeld té nooit kan refereren aan ef vasa (een vaas kan immers geen buurvrouw zijn), is nu een passiefconstructie die Mariy zo dicht mogelijk bij té brengt niet noodzakelijk.

124.20

Passieve bijzinnen waarin het betr.vnw. níét als kern optreedt, doen geforceerd aan, en kunnen beter vermeden worden, bijvoorbeeld:

Een dergelijke passiefconstructie maakt de prominente plaats die het betr.vnw. in de actieve variant heeft, nu juist ongedaan, en wordt daarom afgekeurd. Vergelijk het tegengestelde proces in § 124.17.

124.21   Enkelvoud ~ meervoud

Soms wordt het meervoudige betr.vnw. mit gebruikt als het twee enkelvoudige antecedenten heeft (bijv. subject en object):

Onder meer Kojen-Pôt (1980) en Lorjen (1974) verwerpen deze enigszins geforceerd aandoende constructie, die door Lorjen omschreven wordt als een "meervoudig betr.vnw. met een gespleten antecedent". Let op dat het idee van het dubbele antecedent kan leiden tot ambiguïteit, als een van de antecedenten meervoudig is:

Hoort Lerdu in zin (2) nu bij de personen met wie Irtava spreekt, of spreekt ze alleen met Petriy en Jân? Voor mensen die zin (1) afkeuren, zal (2) niet ambigu zijn (Lerdu hoort níét tot de personen met wie Irtava spreekt).

124.22

Een meervoudig betr.vnw. kan nooit een "gespleten" antecedent (zie hierboven) hebben als een van de matrix-constituenten met ki is gemarkeerd. Immers, ki geeft expliciet aan welke constituent als antecedent optreedt, en sluit daarbij elke andere constituent als antecedent uit. De volgende varianten van (1) en (2) hierboven zijn dan ook ongrammaticaal:

124.23

Hoewel collectiva enkelvoudig zijn, wordt soms de focus gelegd op de individuele leden van de groep. In dat geval kan soms het meervoudige mit gebruikt worden. Vergelijk:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands geldt dit gebruik van een meervoudig betr.vnw. (en het bijbehorende meervoudige predicaat) als onverzorgde spreektaal – zeker als het collectief niet expliciet naar een groep mensen verwijst, zoals in (2).
In § 70.23–27 wordt nader ingegaan op de eigenschappen van collectiva.

124.24   Genitief van betr.vnw.n

Voor de genitiefvormen van de betr.vnw.n gelden precies dezelfde regels als voor de basisvormen. Vergelijk de basisvorm van de betr.vnw.n in de a-zinnen met de genitief in de b-zinnen:

124.25

Nog enkele voorbeelden:

Zie ook § 60.1–9 en § 60.54.

124.26   Resultatief van betr.vnw.n

In welke gevallen er een resultatief gebruikt moet/kan worden, is uiteengezet in Hoofdstuk 62. In deze gevallen kan ook de resultatieve vorm van een betr.vnw. gebruikt worden. Zo vereist het werkw. treske (doven) een resultatief object (zie § 62.17):

De korte vorm tét is voornamelijk schrijftaal. In de spreektaal is deze vorm gebruikelijk als het eropvolgende woord met een vocaal begint, want in dat geval is de eind-t duidelijk hoorbaar. In alle andere gevallen wordt er in de spreektaal de voorkeur aan de lange vorm tétte gegeven, teneinde een duidelijk onderscheid te kunnen laten horen met de basisvorm té.

124.27

In de volgende zin drukt de resultatief mitte de dood van de slaven uit (vergelijk ook § 62.2):

Vergelijk (1) nu met (2) waarin šarkonteggses het res.obj. is:

124.28   Betr.vnw. in een spoorpassief

In § 91.6–14e is behandeld dat passiefconstructies zonder subject gemarkeerd kunnen worden door de determinant blul, en dat dit normaliter gepaard gaat met inversie. Vergelijk:

Deze inversie nu (regel II. in § 91.6) blijft achterwege in bijzinnen met een betr.vnw. Vergelijk:

Zie ook § 100.43.

124.29   Verbaal betr.vnw. wân

Het verbale betr.vnw. wân wordt vrijwel uitsluitend in de schrijftaal gebruikt en heeft hoe dan ook het predicaat in de matrixzin als antecedent, bijvoorbeeld:

124.30

De betekenis van de bijzin kan echter zodanig zijn dat het logischer is om een groter deel van de matrixzin dan alleen het "kale" predicaat als antecedent te beschouwen. Vergelijk allereerst (2) met (3):

De meest voor de hand liggende interpretatie van (3) is dat Jâns vrouw het waardeert dat Jân het huis schildert, en niet dat Jân alleen maar schildert. Het antecedent in (3) is dus niet het kale predicaat, maar de combinatie van predicaat met object. Datzelfde geldt in (4):

Het is bij (4) logischer om aan te nemen dat de walging van de picknickers eerder toe te schrijven is aan "honden die op grasvelden kakken", dan op de handeling van "kakken" zonder meer.

124.31

Als het predicaat met ki gemarkeerd wordt, wordt expliciet uitgedrukt dat alleen het predicaat als antecedent optreedt. Vergelijk:

In a. kan wân ook refereren aan "het snoeien van de rozenstruiken": in a. wordt dan beweerd dat het snoeien van deze specifieke struiken beter is dan het rooien van deze specifieke struiken (waarmee nog niet gezegd is dat snoeien in het algemeen beter is dan rooien). In b. daarentegen zorgt ki ervoor dat het antecedent van wân nooit méér kan zijn dan het begrip "snoeien". In b. wordt dan ook een generaliserende bewering gedaan, namelijk dat snoeien altijd beter is dan rooien.

124.32

Markering met ki is zelfs noodzakelijk indien het predicaat uit twee of meer nevengeschikte werkw.n bestaat waarvan er één als antecedent voor wân dient, zoals in:

124.33

Als de gehele matrixzin met de determinant qu gemarkeerd is (en ook wân deze qu-markering krijgt), moet de complete matrixzin als antecedent beschouwd worden (zie ook § 133.57):

124.34

In de spreektaal wordt wân haast altijd vervangen door een nevenschikkende constructie, bijvoorbeeld met het voegw. ur en het pers.vnw. mittof, dat refereert aan een voorgaande matrix- of bijzin (deze wordt als een CONCREET element beschouwd; zie ook § 70.28).
Vergelijk de relatieve bijzin in a. met de nevenschikkingen in b. en c:

124.35

In plaats van mittof kan soms ook het zelfst.vnw. pana (zie Blok 73.2) gebruikt worden. Let op het verschil:

In a. refereert mittof aan de door Jân gedane taaluiting: het feit dat Petriy gezakt is, is dus opmerkelijk. In b. refereert pana aan de gehele zin: het feit dat Jân vertelt dat Petriy gezakt is, is opmerkelijk (dat Petriy gezakt is hoeft daarom op zichzelf nog niet opmerkelijk te zijn).
Het betr.vnw. wân is altijd equivalent aan mittof. Voor pana bestaat geen voornaamwoordelijk equivalent. Zie ook § 130.51 voor het hier genoemde voorbeeld.

124.36

Let nu op de verschillen in de volgende zinnen, die slechts door het soort betr.vnw. en de plaats ervan uitgedrukt worden:

124.37   Voegwoorden als betr.vnw.

Sommige voegwoorden kunnen ook als betr.vnw. fungeren, en wel:

124.38

Bijvoorbeeld (£ = spreektaal):

Voorbeelden (3) en (4) kennen als meer officiële schrijftaalvorm:

In (3′) en (4′) is dus sprake van een voorz.bep. met een "echt" betr.vnw.

124.38a

Als de plaatsaanduiding zo vaag is, dat het juiste voorzetsel moeilijk te bepalen is, kan ÿr ook in de schrijftaal gebruikt worden:

Indien het niet duidelijk is of met wós een kast ("in"), tafel ("op"), wand ("aan") enz. bedoeld wordt.

124.39

Dat fara en den in (1) en (2) betr.vnw.n zijn, en geen voegw.n, blijkt uit het feit dat ef tof een antecedent is. Dit kunnen we zien aan het verschijnen van ki, zodra het antecedent níét de kern is:

124.40

Tot omstreeks twee eeuwen geleden (in het Nieuwspokaans) kenden fara en den nog de afgeleide vormen faras en dens als het antecedent meervoudig was. Het is een typische eigenschap van betr.vnw.n om te congrueren op het niveau van "concreet", "abstract" en "meervoud". Zie hiervoor ook Blok 124.3 (té, sem, mit).
In het Nieuwspokaans (aangeduid met †) is daarom een duidelijk onderscheid te maken tussen het voegwoord den (in a.) en het betr.vnw. den (in b.). Vergelijk:

124.41

Omdat den/fara (dens/faras) nooit kunnen optreden als zinskern, subject, object of echo, staan zij altijd aan het begin van de bijzin, dus op een positie die kenmerkend is voor onder meer voorz.bep.n, voegw.n. en tijdsbepalingen.
Het volgende voorbeeld verduidelijkt de overeenkomst tussen "echte" betr.vnw.n in een voorz.bep. en den/fara:

Maar terwijl een voorz.bep. als fes té in (1) ook achter het predicaat geplaatst kan worden, is dit voor den/fara in (2) onmogelijk. Vergelijk:

Uit de verplichting om den/fara altijd aan het begin van een bijzin te plaatsen, kan geconcludeerd worden dat den/fara hun voegwoordelijke eigenschappen nog niet geheel verloren hebben.

124.42

Een betr.vnw. corefereert altijd met een gehele constituent.1 Het antecedent kan dus nooit uit een deel van een samengestelde constituent bestaan. Onder "samengestelde constituent" wordt onder meer een gen.-constructie + fundament (zie § 60.1–2) verstaan, bijvoorbeeld (het antecedent is vet):

124.43

Terwijl een gen.-constructie + fundament (zoals ÿrasatjener + frera) als één geheel wordt beschouwd – en een betr.vnw. daarom wel aan het fundament kan refereren, maar niet aan de gen.-constructie – blijft een voorz.bep. een constituentenkarakter behouden, ook al komt deze in een grotere eenheid voor. In (2) kan de zinskern ef frera rifo ki ef ÿrasatjen een volconstituent genoemd worden, analoog aan eenheden die opgebouwd zijn uit twee nevengeschikte constituenten, zoals uiteengezet in § 120.21. Variant (2a) is equivalent aan (1), maar in (2b) treedt alleen het fundament van de voorz.bep. als antecedent op:

124.44

Evenals in (2a), is er ook in (3a) sprake van een volconstituent die in zijn geheel als antecedent kan optreden, maar evenals in (2b) kan ook de voorz.bep. in de hoedanigheid van aparte constituent als antecedent optreden (met ki gemarkeerd in (3b)):1

124.45

Bekijk nu de volgende constructie:

Uit té en -avy blijkt dat het antecedent ér mip groft frints enkelvoudig is. Het geïdiomatiseerde karakter van deze voorz.bep. met mip is er de oorzaak van dat deze bepaling als één constituent opgevat wordt, zodat een betr.vnw. nooit kan refereren aan een deel ervan, of met andere woorden, als alleen mip groft frints met ki gemarkeerd wordt, leidt dit tot een ongrammaticale constructie (vergelijk dit met de correcte zin (2b) in § 124.43):

124.46   ad § 124.1   B. Relatieve -lira-constructie

Relatieve zinnen die met het suffix -lira gevormd worden zijn reeds behandeld in § 100.50–66. Wij zullen hier nog enkele aspecten aan toevoegen. Zie ook § 124.73 voor de gevallen dat een betr.vnw. níét vervangen kan worden door een -lira-constructie.
De volgende voorbeelden tonen hoe een betr.vnw. in de hoedanigheid van subjectkern vervangen kan worden door het suffix -lira. Merk op dat de markeerder ki bij de -lira-constructies achterwege blijft:

124.47

In tegenstelling tot een bijzin met een betr.vnw., die altijd achter de matrixzin verschijnt, staat een bijzin met een -lira-constructie altijd onmiddellijk achter het antecedent. Vergelijk:

124.48

Als een relatieve bijzin uit een betr.vnw. en slechts één finiet werkw. bestaat, dan is een vervangende -lira-constructie zeer ongebruikelijk. Vergelijk:

Dergelijke constructies komt men vrijwel uitsluitend in archaïsch of poëtisch taalgebruik tegen. Zie verder wat er in § 100.53–58 over het "Principe van de Complexiteit" is gezegd.

124.49

In plaats van een relatieve bijzin die uit slechts één woord bestaat (zoals in voorbeeld b. hierboven) wordt de voorkeur gegeven aan een -lira-constructie met een adjectivisch karakter. Er is nu sprake van een prototypische teg.dw.-functie. Vergelijk b. met:

124.50

Ook als een bijzin uit slechts één -lira-werkwoord met een adverbiaal additief bestaat, kan deze -lira-constructie adjectivisch vóór het antecedent geplaatst worden. Vergelijk zin b. uit § 124.48 met:

124.51

Complexere en/of lange -lira-constructies dan de hierboven getoonde kunnen niet (goed) meer adjectivisch geplaatst worden. Vergelijk:

124.52

Zeer complexe -lira-bijzinnen, die vanwege hun lengte een grote afstand tussen het voorste en achterste deel van de matrixzin scheppen, kunnen beter vermeden worden ten gunste van een betr.vnw.-constructie, die immers altijd achteraan verschijnt en de matrixzin nooit openbreekt:

124.53

Dit criterium van complexiteit speelt natuurlijk minder een rol als de -lira-constructie refereert aan de laatste constituent in de matrixzin: nu is er immers geen sprake van openbreking:

124.54

Eventueel kunnen we een kernwisseling toepassen om te zorgen dat het antecedent aan het einde van de matrixzin verschijnt. Dit is reeds uiteengezet in § 124.18 bij de betr.vnw.n (passivisering zet het subject aan het eind). Vergelijk:

124.55

Bij symmetrische werkwoorden (waarbij subject en object/pred.comp. corefereren), kunnen subtiele verschillen ontstaan, analoog aan wat er in § 124.14 is uitgelegd. Vergelijk:

In a. is er sprake van een uitbreidende bepaling, zodanig dat er beweerd wordt dat Jân mijn vriend is, met als extra informatie dat hij van dieren houdt.
De meest voor de hand liggende interpretatie van b. is dat de persoon die Jân heet en van dieren houdt mijn vriend is, waarbij impliciet uitgedrukt wordt dat ik ook nog andere Jânnen ken, maar die beschouw ik niet als vrienden. De bijzin heeft dus een beperkend karakter. Intonatie en context kunnen echter een zodanige rol spelen dat we in b. een uitbreidende bepaling interpreteren, zodat b. hetzelfde betekent als a.1 Het onderscheid tussen "uitbreiding" en "beperking" komt nader aan de orde vanaf § 124.74.

124.56

Als de matrixzin gevormd is met een koppelwerkw. + additief (§ 40.8), of met een geverbaliseerd additief (§ 44.1) wordt een relatieve -lira-zin dikwijls geheel achteraan geplaatst (i.p.v. onmiddellijk achter het antecedent). Dit gebeurt met name als de bijzin complex is. Vergelijk de toenemende complexiteit en de neiging om in b. en c. de bijzin achteraan te plaatsen:

124.57

Het openbreken van een matrixconstructie kan eveneens achterwege blijven als de -lira-constructie complex is en de matrixzin niet meer dan één constituent bevat, waaraan de bijzin kan refereren. In dat geval kan de -lira-zin geheel achteraan geplaatst worden. Vergelijk zin a. in § 124.52 met het volgende voorbeeld waarin slechts één basisconstituent aanwezig is:

124.58

In het volgende voorbeeld is het op semantische gronden duidelijk dat de relatieve bijzin alleen aan ef merater kan refereren:

Want stripverhalen kunnen nu eenmaal niet over een brug lopen.1

124.59

In alle tot nu toe behandelde voorbeelden verving een -lira-constructie telkens een betr.vnw. in de hoedanigheid van subjectkern. Omdat objectkernen en echokernen altijd samengaan met een werkw. dat een van de suffixen -lije of -litâ draagt (zie § 90.6), is extra toevoeging van -lira niet meer mogelijk; een betr.vnw. kan nu dan ook niet door een -lira-constructie vervangen worden:

Vormen als *reparereliralije of *zâlbinaselitâlira zijn onmogelijk!1

124.60

Echter, als er sprake is van een samengesteld predicaat (hulpwerkw. + hoofdwerkw.), dan kan een betr.vnw. wél door -lira vervangen worden, want de passiefsuffixen -lije en -litâ komen achter het hoofdwerkw., en -lira komt achter het hulpwerkw. Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

124.61   Relatieve -lira-constructie in een spoorpassief

In § 124.28 is behandeld hoe inversie achterwege blijft in spoorpassieven met een betr.vnw. Hetzelfde geldt voor spoorpassieven met een relatieve -lira-constructie, bijvoorbeeld:

Zie ook § 92.43.

124.62   -lira-constructies in toekomende en definitieve tijd

Als in een actieve zin het betr.vnw. een object is en níét gemarkeerd wordt met enn, kan het in de neutrale tijd in het algemeen makkelijk door een -lira-constructie vervangen worden:

124.63

Als de toek.tijd wordt uitgedrukt met inversie (predicaat vooraan), is een dergelijke -lira-constructie alleen mogelijk indien er geen ambiguïteit met een neutrale constructie optreedt. In het volgende voorbeeld kan Lerdu alleen opgevat worden als zinskern bij âlbe, wat betekent dat âlbe vóór de kern staat en dus een toekomende tijd uitdrukt. Vergelijk:

Voor veel Spokaniërs (met name op Oost-Berref en West-Liftka) is variant b. onaanvaardbaar als Lerdu als subject in een toekomende tijd begrepen moet worden. Voor hen is alleen een neutrale lezing met Lerdu als object bij "bouwen" mogelijk, en dat is hier semantische onzin.
De toek.tijd kan echter ook met di + -u uitgedrukt worden: Ef kuls, Lerdu di âlbulira, pónze goe rittiyn zillepips.

124.64

Maar in (1) hieronder zal lezing a. (toekomende tijd met Lerdu als subjectkern) verdrongen worden door lezing b. (neutrale tijd met Lerdu als object en ef veldurs als hypothetische kern). In de Nederlandse vertalingen is het onderwerp telkens vetgedrukt:

124.65

Lezing (1a) is alleen mogelijk als we ervan uitgaan dat (1) een variant is van:

Lezing (1b) wordt verklaard door de variant:

Betekenis (1a) kan wel expliciet gemaakt worden met di + -u: Ef veldurs, Lerdu di invóbulira, pónze goe xozjôc pamels.

124.66

Als de def.tijd wordt uitgedrukt met inversie (object vóór predicaat), leidt een vervangende -lira-constructie altijd tot tempus-ambiguïteit omdat de oppositie werkw.–object ~ object–werkw. (resp. neutrale ~ definitieve tijd) dan vervalt. Zowel (1) als (2) hieronder leidt tot de -lira-variant in (3), omdat het object niet meer aanwezig is:

Variant (3) heeft dus in principe altijd een neutrale lezing analoog aan (1) (hoewel de context ons kan dwingen om de constructie als een preteritum op te vatten; zie § 111.33–34). Een definitieve lezing kan expliciet uitgedrukt worden met het suffix -a: Lerdu âlbalira (die Lerdu gebouwd heeft).

124.67

Ambiguïteit, zoals bedoeld in § 124.63–66, kan opgeheven worden als de nominale constituent in een -lira-bijzin een object is, want een object mag altijd gemarkeerd worden met enn. Vergelijk (zie ook § 124.64 zin (1)):

Zou de markering enn bij Lerdu achterwege blijven, dan verandert er niets aan de betekenis van a., maar b. wordt dan zo geïnterpreteerd dat Lerdu het subject van de bijzin is.

124.68   Nevenschikkingen

Een extra moeilijkheid ontstaat als de matrixzin een nevenschikking in de vorm van een volzinsdeel bevat (zie § 120.22 Type II.a), en een deel van dit volzinsdeel als antecedent optreedt. Vergelijk:

Omdat in a. een ki-markering ontbreekt, is per definitie de zinskern het antecedent bij té. Maar omdat té een enkelvoudig betr.vnw. is, en de zinskern vanwege de nevenschikking aan twee personen refereert ("mijn zuster" en "Lerdu"), kan alleen het eerste element van de zinskern als antecedent bij té optreden: dat is "mijn zuster".
In b. echter markeert ki expliciet welk deel van de nevengeschikte zinskern als antecedent bij het enkelvoudige té optreedt ("Lerdu").

124.69

Ook bij een nevenschikking van twee constituenten kan een -lira-bijzin bij één van de twee nevengeschikte delen geplaatst worden. Vergelijk a. en b. in § 124.68 met:

Variant b. is ambigu, omdat de onderstreepte bijzin zowel aan Lerdu als aan het gehele subject kost sour ur Lerdu kan refereren. Bij een -lira-bijzin kan het antecedent immers niet met ki gemarkeerd worden, en anders dan bij een betr.vnw. is er ook geen oppositie enkelvoud ~ meervoud. Het Nederlands is hier niet ambigu vanwege de oppositie heeft ~ hebben.

124.70

Geen problemen zijn er natuurlijk indien gebruikgemaakt wordt van het meervoudige betr.vnw. mit: nu is de gehele zinskern het antecedent, wat zoveel wil zeggen als dat mijn zuster en Lerdu samen een nieuwe auto hebben gekocht:

Als de enkelvoudige vorm eft kleter oto in (1) veranderd wordt in goe kleter otos, dan betekent (1) dat zowel mijn zuster als Lerdu elk een auto heeft gekocht: het gaat dan om twee auto's, één per persoon. Voor het gebruik van goe, zie § 50.43.

124.71

Twee nevengeschikte zinsdelen kunnen beide verrijkt worden met een relatieve -lira-constructie (onderstreept) (zie ook § 120.22):

Omdat bijzinnen met een betr.vnw. altijd aan het einde van de hoofdzin komen, levert dat bij nevenschikkingen een conflict op indien het linker lid van de nevenschikking verrijkt wordt met een bijzin. Vergelijk (1) met:

Beide onderstreepte bijzinnen zouden feitelijk geheel aan het eind moeten staan, maar ook dat levert een ongrammaticale (en onbegrijpelijke) constructie op:

Een mogelijke oplossing is om de nevenschikking van beide subjecten te veranderen in een nevenschikking op zinsniveau, bijvoorbeeld:

Voor het gebruik van idem, zie ook § 132.37 zin (5).

124.72

Bij nevenschikkingen met een dubbel voegw. kunnen bijzinnen met een betr.vnw. soms wel achter een nevengeschikt deel toegevoegd worden. Vergelijk a. met het dubbele voegw. tygrônsc ... igt (niet alleen ... maar ook) met b. waarin het voegw. ur (en) gebruikt wordt:

In zin a. is toevoeging van de onderstreepte bijzin correct, in zin b. twijfelachtig. Het verschil in grammaticaliteit kan verklaard worden door aan te nemen dat zin a. vanwege de twee voegw.n meer het karakter heeft van twee nevengeschikte hoofdzinnen, waarbij in elke hoofdzin een relatieve bijzin achter het object is toegevoegd (dus analoog aan (2′′) in de vorige paragraaf).
In b. daarentegen is het karakter van twee onderliggende hoofdzinnen veel minder sterk aanwezig, en gaat het veel duidelijker om een nevenschikking van twee objecten, waarbij dit volobject opengebroken is door de onderstreepte bijzin. Zin a. wordt dus gemakkelijk "gevoeld" als een variant van:

124.72a   Meer dan één bijzin

Twee relatieve bijzinnen kunnen aan elkaar ondergeschikt zijn, maar een opeenvolging van twee lira-zinnen wordt niet fraai gevonden. In plaats van a. wordt daarom de voorkeur aan b. gegeven, waarin de lira-zin van het hoogste niveau door een betr.vnw.-constructie is vervangen:

Dergelijke constructies worden verder behandeld in § 100.67a.

124.73   Geen relatieve -lira-constructie mogelijk

Een betr.vnw. kan níét vervangen worden door -lira als:

1. het betr.vnw. als object optreedt, en met enn gemarkeerd móét worden:

Bovenstaande zin is toch al vreemd, want een betr.vnw. wordt liever niet in een passief gebruikt, tenzij dit betr.vnw. de kern is (zie § 124.20).

2. het betr.vnw. het fundament van een voorz.bep. is, of als echo resp. subject
     optreedt, gemarkeerd met ón resp. pai:

Het laatste voorbeeld is sowieso nogal onnatuurlijk; hier verdient een actieve variant de voorkeur. Zie ook § 124.20 voor zulke passieven, en § 124.60 voor samengestelde predicaten.

3. de bijzin reeds om een andere reden een -lira-constructie bevat, zoals:

1. -lira om een progressief uit te drukken (§ 100.8 en § 100.15):

   Lerdu henke ki ef veldurs, mit ÿrômelira fes ef simajos. (niet:  * Lerdu henke ef veldurs, ÿrômeliralira fes ...)
   Lerdu stoort de mensen, die in het magazijn aan het werken zijn.

2. een idiomatische -lira-constructie (§ 100.85):

   ef distânt, té kettelira farte (niet:  * ef distânt, kettelira fartelira)
   de afstand die te lopen is

3. een idiomatische -lira-constructie binnen een voorz.bep.:

   ef zâreldurs, âšÿr meldelira mit stus pilde-armt eft tojénsÿ
   de bewoners, ten gunste van wie men riolering aanlegt

   šÿr meldelira wordt beschouwd als een bepaling met het karakter van een voorzetsel (dus voorz.bep., zie § 142.38).

4. het antecedent het onpersoonlijke ef is, dat het subject bij een geverbaliseerd
     pers.vnw. vormt (zie § 71.10–14).1 Vergelijk:

5. twee relatieve bijzinnen middels nevenschikking een volzin zijn geworden
     (vgl. § 120.19 Type I.a: volhoofdzin):

De volzin met het nevenschikkende voegw. ur is onderstreept; het antecedent is vet.
Variant b. is onder meer ongrammaticaal, omdat de tweede relatieve bijzin [ur] enn efs trempelira strâ niet onmiddellijk achter het vette antecedent volgt (omdat de eerste bijzin dat reeds doet). En in § 124.47 is reeds uitgelegd dat een -lira-bijzin altijd onmiddellijk achter het antecedent moet komen (behoudens de uitzonderingen).

124.74   Uitbreidende en beperkende relatieve bijzinnen

Evenals het Nederlands, kan ook het Spokaans onderscheid maken tussen een uitbreidende en een beperkende relatieve bijzin. In principe geldt:

1. een bijzin is beperkend als deze geheel achteraan de matrixzin staat;
2. een bijzin is uitbreidend als deze onmiddellijk achter het antecedent volgt.

Omdat een bijzin met een betr.vnw. altijd geheel achteraan de matrixzin staat, en een -lira-constructie meestal onmiddellijk achter het antecedent volgt, kunnen we spreken van een tendens, zodanig dat een betr.vnw. een beperkende bijzin markeert, en een -lira-constructie een uitbreidende bijzin.1 Vergelijk:

Zin (1a) impliceert dat ik meer dan één broer heb, en met de beperkende bepaling té pe Hânes maak ik duidelijk welke van mijn broers nu in Hoggebim woont, namelijk degene die Hânes heet.
In (1b) wordt primair beweerd dat ik één broer heb die in Hoggebim woont. Als uitbreidende bepaling wordt eraan toegevoegd dat zijn naam Hânes is. (In het Nederlands wordt dit onderscheid gemaakt door de bijzin al dan niet tussen komma's te plaatsen.)

124.75

Nog een voorbeeld:

Zin (2a) drukt uit dat van alle deelnemers slechts diegenen een aandenken kregen, die op blote voeten liepen. Zin (2b) drukt uit dat alle deelnemers een aandenken kregen, en als extra bijzonderheid wordt er (uitbreidend) aan toegevoegd dat zij allen op blote voeten liepen.

124.76

Als het antecedent van een bijzin de laatste constituent in de matrixzin is, vallen de posities "achteraan de matrixzin" en "onmiddellijk achter het antecedent" samen, zodat nu de in § 124.74 genoemde tendens zorgt dat het betr.vnw. een beperkende bijzin markeert, en de -lira-constructie de uitbreidende bijzin. Vergelijk:

In (3a) wordt gezegd dat alleen de reiskosten die meer bedragen dan 20 herco vergoed worden. Lagere reiskosten worden dus níét vergoed. In (3b) wordt primair gezegd dat alle reiskosten vergoed worden, met als secundaire opmerking dat al deze reiskosten meer bedragen dan 20 herco.1

124.77

In tegenstelling tot bij (1) en (2) hierboven, is het bij (3) níét de positie van de bijzin die voor de oppositie beperkend ~ uitbreidend zorgt, maar slechts het verschil in vorm van de bijzin. Voor veel sprekers is dit een te geringe markering (of wellicht zelfs een ongeldige methode) om de oppositie beperkend ~ uitbreidend als zodanig te accepteren. Voor zulke taalgebruikers zijn (3a) en (3b) dan semantisch geheel equivalent (ze kunnen beide hetzij als "beperkend", hetzij als "uitbreidend" begrepen worden). Anderzijds bestaan er ook taalgebruikers (voornamelijk op Berref en in Amahagge en omgeving) die het beperkende karakter van een bijzin associëren met de aanwezigheid van de markeerder ki, zonder zich te realiseren dat ki alleen correct is bij elementen die géén kernfunctie hebben. Zij voegen dan bijvoorbeeld ki toe in zinnen als:

Aangezien het onderstreepte antecedent een object met kernfunctie is, is toevoeging van ki feitelijk niet correct. Dergelijke (foutieve) constructies zijn besproken in Vûcy-Zelma (1983). In dit artikel komt de schrijver tot de slotsom dat zulk gebruik van ki door drie factoren bepaald wordt: (i) de spreker verkeert in de veronderstelling dat het antecedent géén kernfunctie heeft1; (ii) de spreker heeft een emfatisch ki in zijn achterhoofd, maar plaatst dit abusievelijk vóór het benadrukte zinsdeel (en niet erachter); (iii) de spreker beschouwt ki als een soort bep.aank.vnw. Voor het emfatische ki, zie vanaf § 133.28; voor bep.aank.vnw.n, zie vanaf § 73.13.

124.78

Er zijn verscheidene strategieën om de constituentenvolgorde zodanig te wijzigen dat het antecedent niet meer geheel achteraan de zin staat, zodat een -lira-bijzin dat evenmin doet, en dus ondubbelzinnig als uitbreidende bepaling begrepen moet worden. Voor (3) in § 124.76 geldt bijvoorbeeld dat we deze in een subject-bevattend passief kunnen veranderen, met het neutrale subject stus (men):

Zin (4b) toont nu duidelijk een uitbreidende bijzin (onmiddellijk achter het vette antecedent). Omdat (4a) niets toevoegt aan de subjectloze variant in (3a), wordt de voorkeur aan (3a) gegeven: in (4a) staat immers een semantisch leeg subject, en een blul-passief is nu juist de geëigende constructie om een subject niet te hoeven uitdrukken.

124.79

Een beperkende bijzin moet een onderscheidende functie t.a.v. het antecedent vertonen. Wanneer het antecedent uniek is, kan een bijzin alleen maar uitbreidend zijn. In het Spokaans zijn de volgende b-zinnen dan ook synoniem aan de a-zinnen:

Een bijzin met een betr.vnw. wordt dus alleen als "beperkend" geïnterpreteerd als dit ook semantisch mogelijk is. Zo niet, dan is een bijzin met een betr.vnw. evenals een -lira-bijzin "uitbreidend".1

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands