Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

130. Pronominalisatie √

130.1

Onder pronominalisatie verstaan we in dit hoofdstuk twee dingen:

1. de vervanging van een lexicaal element door een voornaamwoord, omdat dit lexicale element reeds eerder in de taaluiting is genoemd;1
2. de toevoeging van een voornaamwoord in een constructie om aan bepaalde syntactische voorwaarden te kunnen voldoen.

130.2   ad § 130.1   i. Pronominalisatie als vervanging

Pronominalisatie volgens § 130.1 definitie i. kan geïllustreerd worden met de volgende voorbeelden, waarin tussen {...} de onderliggende structuur wordt aangegeven (die niet per se grammaticaal hoeft te zijn):

We hebben in deze gevallen te maken met twee zinnen (in (1) en (2) een hoofdzin, gevolgd door een bijzin met het voegw. tur (maar); in (3) twee aan elkaar gerelateerde hoofdzinnen), en een pronominalisatie die uitgelokt wordt door coreferentie: in (1) zijn Eeriys en do coreferent met elkaar; in (2) is er sprake van coreferentie tussen ef feldariy en mittof, en in (3) corefereren Ôga ur gress en kirro met elkaar.

130.3   ad § 130.1   ii. Pronominalisatie als toevoeging

Pronominalisatie volgens § 130.1 definitie ii. kan geïllustreerd worden met de volgende voorbeelden, waarin tussen {...} de onderliggende – ongrammaticale – structuur wordt aangegeven:

In (1) en (2) is een syntactisch conflict geïllustreerd dat opgelost kan worden met de toevoeging van een voornaamwoord (onderstreept). Dit conflict wordt veroorzaakt door de volgende twee regels:

1. Een voegw. moet altijd aan het begin van een zin staan.
2. Een object in een actieve zin en een subject in een passieve zin staan nooit op een initiële positie (zie Blokken 90.8–10).

Als nu een bepaald zinsdeel zowel voegw. als object/subject is, kan niet aan beide regels tegelijk worden voldaan. In dat geval geldt de volgende oplossing: zet het voegw. vooraan in de zin (kluft in (1) en lomp in (2)), en introduceer een pers.vnw. op de plaats waar object of subject feitelijk had moeten staan (tem in (1) en pai stus in (2)). Merk op dat in (2) de subjectmarkeerder pai (door) niet meegaat naar de initiële positie, maar achterblijft op de oorspronkelijke subjectpositie. Zie ook § 122.39–41.

130.4

Pronominalisatie met betrekking tot coreferentie wordt uitgebreid behandeld vanaf § 130.5. Pronominalisatie onder syntactische druk komt vanaf § 130.70 aan de orde.

130.5   Pronominalisatie als uitdrukking van coreferentie

Het Spokaans kent twee belangrijke strategieën om uit te drukken dat een constituent (zeg: X2) aan dezelfde entiteit of groep van entiteiten refereert als een andere, reeds eerder genoemde constituent (zeg: X1):

1. pronominalisatie (X2 wordt vervangen door een voornaamwoord) en
2. deletie (X2 wordt weggelaten).

Pronominalisatie betreft primair het gebruik van persoonlijke vnw.n (wat dit betreft kan dit hoofdstuk gezien worden als een uitbreiding van Hoofdstuk 70), maar ook andere voornaamwoorden, zoals betr.vnw.n, zelfst.vnw.n of bez.vnw.n kunnen een rol bij de pronominalisatie spelen. Deletie van X2 wordt in Hoofdstuk 131 besproken.
Als twee constituenten (X1 en X2) aan dezelfde entiteit of groep van entiteiten refereren, zijn beide constituenten coreferenten van elkaar. Echter, in dit hoofdstuk zal coreferentie ook in een iets ruimere zin worden opgevat: we zullen ook van "coreferentie" spreken als twee werkw.n dezelfde (soort van) handeling uitdrukken, of als een element aan (een deel van) de inhoud van een eerder geproduceerde zin refereert.

130.6

Pronominalisatie als gevolg van coreferentie is in principe van twee factoren afhankelijk:

1. het soort pragmatische domein waarbinnen de coreferentie zich manifesteert (vanaf § 130.7);
2. het type van coreferentie (vanaf § 130.11).

130.7   ad § 130.6   a. Pragmatisch domein

Coreferentie manifesteert zich in één pragmatisch domein: van een "pragmatisch domein" is sprake als twee of meer zinnen een hechte relatie met elkaar hebben, zodanig dat weglating van één zin leidt tot onduidelijkheid van een andere zin. Dikwijls wordt binnen een pragmatisch domein voor een syntactische band in de vorm van een onderschikking, nevenschikking, relatieve bijzin of deverbalisering gekozen, maar ook losse zinnen kunnen een hechte pragmatische relatie hebben met elkaar hebben, zoals in de volgende mededeling:

130.8

In gesproken taal kan deze koppeling bestaan uit een gesprekssituatie waarin spreker A iets zegt en spreker B daarop inhaakt, zoals in:

130.9

Soms moet "gesprekssituatie" wel heel ruim opgevat worden. In de roman Ef gôl vildul (De kale boom, 1876) van Bochôc Fâga wordt de volgende situatie beschreven: het leven van een boerenechtpaar verloopt voornamelijk in zwijgzaamheid. Als de boer op een dag tijdens het hooien de mededeling doet dat de dochter van de molenaar met haar haar in een tandrad van de molen is blijven vastzitten, reageert de boerin aanvankelijk in het geheel niet. Pas drie dagen later (in het boek is dat twee hoofdstukken verder) komt de boerin met een reactie. Ondanks de lange tijd die er tussen de mededeling en de reactie liggen, is hier sprake van een pragmatisch domein. Zou dat niet zo zijn, dan had de boer nooit kunnen begrijpen aan wie er met eup werd gerefereerd:

130.10

Het pragmatische domein waarbinnen de coreferentie zich afspeelt, bestaat altijd vrijwel uit (minimaal) twee zinnen, die we Z1 en Z2 zullen noemen. Z1 is de matrixzin en Z2 de bijzin. Gaat het om twee gelijkwaardige zinnen die nevengeschikt zijn of los van elkaar staan, dan is Z1 de eerste (linker) zin. De ene coreferent staat in Z1, en de andere in Z2.
Bij bez.vnw.n en genitiefconstructies kunnen de coreferenten ook in één zin (Z1) staan.
Z1 en Z2 kunnen de volgende syntactische banden met elkaar hebben (de coreferenten zijn met een subschrift gemarkeerd; de syntactische band is vet):

1. Z1 en Z2 zijn syntactisch geheel onafhankelijk van elkaar:

   Kost frera1 pe Eeriys1 . Er ér zemper do1 zâre ber Hirdo.
   Mijn broer heet Eeriys. Sinds een jaar woont hij in Hirdo.
   Tu ef flappa1 wóspainÿra? – We, gress ef1 pilde fes ef trekk.
   Waar heb je de vulpen gelaten? – O, die heb ik in de la gelegd.

2. Z1 en Z2 zijn d.m.v. een nevenschikkend voegw. met elkaar verbonden:

   Gress lelperre eft frera1 ur do1 zâre ber Hirdo.
   Ik heb een broer en hij woont in Hirdo.
   Toje Elsa1 scemre ef lilt-terat tof, fra nÿf tiyns arfine cupp eup1 .
   Of Elsa schreeuwt de godganselijke dag of ze zegt geen stom woord. (lett. "... of er komt helemaal niets uit haar")

3. Z2 is met een onderschikkend voegw. aan Z1 verbonden:

   Kost frera1 zâre ber Hirdo, janof do1 ÿrôme fes Depârtemen furt Kolestiy.
   Mijn broer woont in Hirdo omdat hij op het Ministerie van Onderwijs werkt.
   Do1 zjoffe, den do1 rinne quista kusama.
   Hij beweert dat hij daar goed verdient.

   De ondergeschikte zin kan ook vóór de matrixzin staan, in dit geval staat Z2 dus vóór Z1 (de labels "1" en "2" in Z1 en Z2 geven dus niet de volgorde van beide zinnen aan, maar hun onderlinge syntactische hiërarchie):

   Taufen Jânes1 fespâre Elsa2 , eup2 marianaravy kiykirot ón do1 .
   Hoewel Jânes een hekel heeft aan Elsa, wil zij toch met hem trouwen.

4. Z2 is met een onderschikkende determinant en een -ilóme-constructie aan Z1 verbonden:

   Kost frera1 ker gvârce eft lelpiru jobiy, do1 rinnilóme quista fes ef depârtemen.
   Mijn broer zoekt een andere baan, hoewel hij goed verdient op het ministerie.

5. Z2 is d.m.v. een betr.vnw. met Z1 verbonden:

   Ef ûserstriy kelte1 ki ef aerrf vlemóte, do1 lorerdo té dur terrats blûmt ef.
   De overspannen boer heeft het paard geslacht dat hij drie dagen eerder gekocht had.

6. Z2 is met een -lira-constructie aan Z1 verbonden:

   Ef ûserstriy kelte1 vlemóta ef aerrf, do1 lorerdolira dur terrats blûmt ef.
   De overspannen boer heeft het paard geslacht dat hij drie dagen eerder gekocht had.
   Petriy1 zjoffe, do1 rinnelira quista kusama.
   Petriy beweert dat hij daar goed verdient.

7. Z2 is een gedeverbaliseerde constructie (hier vet) die als zinsdeel van Z1 optreedt:

   Petriy1 zjoffe jÿrðen Elsaex ef ÿhattos enn do1 .
   Petriy beweert voortdurend dat Elsa hem haat.
   Yvonn1 ðuzye eupex1 ef ÿheltaros enn ef boerts.
   Yvonn doet.met.tegenzin zij-GEN het melkenDV DtO de koeien
   Yvonn melkt met tegenzin de koeien. (lett. "Yvonn doet het melken van de koeien met tegenzin")
   Lóf ef hupster arânkanolac-eksposišoex1 ÿquglelijos ber Ef Pârenkiy gress melde uze fes Nelandes, fittof gress nert quarderecû mittof1 .
   Gedurende de tijd dat de grote spoorwegmaterieel-tentoonstelling in Ef Pârenkiy wordt gehouden, zit ik toevallig in Nederland zodat ik er niet heen kan.

130.11   ad § 130.6   b. Type van coreferentie

Een van de kernbegrippen in dit hoofdstuk is coreferentie: een zin, zinsdeel, woordgroep of woord (kortom: element)1 dat aan dezelfde entiteit, of dezelfde groep van entiteiten, refereert als een ander element binnen hetzelfde pragmatische domein. Omdat dat andere element dan eveneens een coreferent is, zijn er per definitie altijd minimaal twee coreferenten in een en hetzelfde pragmatische domein aanwezig. Coreferentie tussen twee elementen wordt symbolisch weergegeven door: X1≡X2. Onderstaande voorbeelden zijn bedoeld om de coreferentie uit te leggen – het gaat niet per se om pronominalisatie.

Coreferenten zijn onder te verdelen in:

1. strikte coreferenten: twee coreferenten verwijzen naar dezelfde (groep van) entiteiten (de "entiteiten" kunnen personen, dieren, zaken enz. zijn); symbool: X1⇔X2:

   Petriy ⇔ do:
   Petriy reppe den do paine-ral fes ef pitte-poh.
   Petriy zegt dat hij aan de fietstocht meedoet.
   ef stûdents ⇔ óps:
   Ef stûdents reppe den óps paine-ral fes ef pitte-poh.
   De studenten zeggen dat ze aan de fietstocht meedoen.
   eup ⇔ gress:
   Eup linna: "Aftel gress lardarog ef ardekirs?".
   Ze vroeg: "Mag ik de planten water geven?"
   ef umynasts ⇔ ef dÿfiers:
   Ef umynasts sener ÿrôm miptrekke; ef dÿfiers blaffe eft wagy-kafpainos fes 3%.
   De mijnwerkers hebben hun werk neergelegd; de stakers eisen een loonsverhoging van 3%.

   Van "strikte coreferentie" is verder sprake als een element in Z2 (meestal een pers.vnw.) corefereert met de gehele semantische inhoud van zin Z1:

   hols Petriy tisjano ⇔ mittof:
   Hols Petriy tisjano, ur mittof melde râviy.     (vgl. § 130.32)
   Gisteren is Petriy gezakt, en dat is opmerkelijk. OF  Gisteren is Petriy gezakt, wat opmerkelijk is.

   Als we het in dit hoofdstuk over "coreferentie" hebben, wordt meestal "strikte coreferentie" bedoeld.2

   ---

   2

   Een bijzonder soort van strikte coreferentie vinden we bij collectiva waarbij de focus ligt op de individuele entiteiten waaraan het collectief refereert (en niet op de groep als geheel), bijvoorbeeld: a. ef vrašya ⇔ belt:   Ef vrašya vereste ur giffe, mintof belt enn ef tojesfsâ ejelife.   Het vrouwenteam staat te juichen nadat ze de wedstrijd gewonnen hebben. (nadruk op het ‘individuele gejuich’ van de teamleden) b. ef nertflecs ⇔ óps:   Ef nertflecs wa'ére, óps ef tolutterafatjenÿ lo ošo jâspelira.   De brandweer ontkent dat ze de omstanders natgespoten hebben. (nadruk op de individuele brandweermannen) Het meervoudige belt (zij (vr.)) en óps (zij (nt.)) zijn in deze voorbeelden in de plaats gekomen van het enkelvoudige ef of mittof (de gebruikelijke pers.vnw.n die aan een enkelvoudige zaak refereren). In § 70.23–27 wordt nader ingegaan op de eigenschappen van collectiva.

   ---

2. gedeeltelijke coreferenten: de ene coreferent verwijst naar een groep van entiteiten, en de andere naar één of meer entiteiten die deel uitmaken van deze groep; symbolen: X1⇒X2 (X1 is hoofdverzameling, X2 is deelverzameling hiervan) of X1⇐X2 (X1 is deelverzameling van de hoofdverzameling X2):

   kirro ⇒ gress en hurons ⇒ rozas:
   Kirro lelperre pert hurons fes ef arâbe, tur gress nert affionnose ef rozas.
   Wij hebben veel bloemen in de tuin, maar ik vind de rozen niet mooi.
   Petriy ⇐ óps:
   Petriy pilde den óps pratûs ral.
   Petriy vindt dat ze nu moeten vertrekken. ("ze" refereert aan een groep mensen inclusief Petriy)
   lâen ⇒ miterus lâen:
   Jânes sen interesere armt lâen, ur tenne do quardere eft wuxos-furt kura miterus lâen.
   Jânes interesseert zich voor ooievaars, en daarom gaat hij naar een lezing over bruine ooievaars.

   Van "gedeeltelijke coreferentie" is verder sprake als een element uit Z2 (meestal een pers.vnw.) corefereert met een deel van de semantische inhoud van Z1:

   óps ... qugle eft arâbe-fenta ef pirhertel ⇒ mittof:
   Óps ytende beri qugle eft arâbe-fenta ef pirhertel, ur gress sen gladoe pip rifo mittof.
   Ze zijn van plan om volgende maand een tuinfeest te geven, en ik verheug me er al op.

   In dit voorbeeld is sprake van gedeeltelijke coreferentie omdat ik me niet verheug op het feit dat ze van plan zijn om een tuinfeest te geven, maar op de gebeurtenis die te omschrijven is als "ze geven volgende maand een tuinfeest".

3. semantische coreferenten: de ene coreferent verwijst naar een entiteit of groep van entiteiten, en de andere verwijst naar hetzelfde soort entiteit of dezelfde soort van groep; symbool: X1≈X2:

   chat ≈ tiyn:
   Gress lelperre eft grist chat ur Elsa lelperre eft doffiy tiyn.
   Ik heb een grijze kat en Elsa heeft een zwarte Ø.
   ef zillepip ≈ ef:
   Hift chat farte riyfain kaf ef zillepip, tur ef kultiy farte kvâ âs ef.
   Hun kat loopt altijd op het dak, maar de onze loopt er nooit op. (het gaat hier om twee daken: "hun dak" en "ons dak")
   zâreldurs ≈ šôts:
   Ef zâreldurs fes ef Korda-weg pónze eft kleter tojénsÿ, tur ef šôts fes ef Jakâm-plep lelperre alt eft ditša-njamos.
   De bewoners aan de Kerkweg krijgen een nieuwe riolering, maar degenen aan de Veldlaan hebben nog steeds een lozing op de sloot.

   De term "semantische coreferentie" zal in dit hoofdstuk ook gebruikt worden als er sprake is van een identieke semantiek bij andere woordsoorten dan die welke naar entiteiten verwijzen. Semantische coreferentie kan ook bestaan bij werkw.n, additieven of voorz.s:

   ustjâge ≈ paine:
   Pliy ustjâge hÿet sener frera, tur ef frera nert paine Pliy.3
   Pliy bedriegt zijn broer herhaaldelijk, maar die broer doet dat niet bij Pliy. (lett. "... maar de broer doet Pliy niet")
   kolai ≈ idem:
   Irtava sener pitter lo kolai verfute, ur ral Lerfa lelperravy eft idem pitter.4
   Irtava heeft haar fiets geel geverfd, en nu wil Lerfa ook zo'n fiets hebben. (lett. "... en nu wil Lerfa een gelijksoortige fiets hebben")
   fes ≈ âs:
   Ef câtoliyc Tigofzârs ur Lomkyzârs munke eft poriy crusa fes ef hall, tur ef Plefôzârs lelperre eft hóc présizor crusa âs ef sértmit.
   De katholieke bewoners van Tigof en Lomky hangen een sober kruis in de hal op, maar die van Plefô hebben een kunstig bewerkt kruis in de woonkamer.
   feldre ≈ idem en kaf ≈ âs:
   Petriy feldre kaf ef kelbra, ur gress idem âs ef feldariy.
   Petriy zit op de tafel, en ik [evenzo] op de kast.

   Merk op dat semantische coreferentie graag uitgedrukt wordt met een spoor in Z2 (in plaats van pronominalisatie of deletie). Sporen worden verder behandeld in Hoofdstuk 132.

130.12   Mogelijke coreferentiële verhoudingen

Een willekeurig zinsdeel in Z1 wordt X1 genoemd, en een willekeurig zinsdeel in Z2 is X2. Het symbool "X" kan nader gespecificeerd worden, aldus:

Tussen een element in Z1 en een element in Z2 kan een coreferentiële verhouding bestaan. We kunnen de volgende verhoudingen onderscheiden:

Soms bestaat er een coreferentiële verhouding tussen twee elementen in dezelfde zin (Z1), zoals bij een genitief die aan een ander element binnen dezelfde zin refereert. In dat geval staat C2 (de genitief) dus in Z1.

130.13   Kern in Z1 corefereert met element in Z2

In deze en de volgende drie paragrafen zullen we alle mogelijkheden zoals opgesomd in § 130.12 onder de loep nemen. Coreferentie waarbij de inhoud van een gehele zin is betrokken (de gevallen da., db. en dc.) worden behandeld in § 130.32–51.
In de volgende paragrafen zijn corefererende elementen vet gedrukt:

aa.   K1≡K2:

Als Z1 en Z2 een syntactische verbinding hebben, zoals in (2) en (3), dan is pronominalisatie van K2 weliswaar correct, maar meestal zal de voorkeur aan deletie van K2 gegeven worden; zie § 131.8–22. In (4) is deletie van K2 onmogelijk (het is feitelijk ook geen echte "kern" meer).

K2 = subject in gedeverbaliseerde constructie:

Zin (5) is in zoverre bijzonder dat het gepronominaliseerde element vóór het lexicale element staat, en ze beide, afhankelijk van de context, toch kunnen corefereren. Deze constructie is te vergelijken met § 130.31 zin b., waarin coreferentie mogelijk is bij een bez.vnw. dat vóór een lexicaal element staat.

ab.   K1≡B2:

B2 = object:

B2 = echo:

B2 = subject:

ac.   K1≡C2:

C2 = fundament van voorzetselbepaling:

C2 = genitief:

Merk op dat K1 (Gyder) en C2 (Gyderex) in dezelfde zin (Z1) staan.
Een genitief wordt gepronominaliseerd met een bez.vnw. Bez.vnw. zijn reeds behandeld in Hoofdstuk 51.
Secundaire elementen kunnen feitelijk alleen gepronominaliseerd worden als zij een genitiefbepaling of een fundament in een voorz.bep. zijn. Alle andere secundaire elementen (zoals plaats- en tijdsbepalingen) worden bij coreferentie door een spoor vervangen. Dit wordt behandeld in Hoofdstuk 132.

130.14   Basiselement in Z1 corefereert met element in Z2

Het basiselement kan zijn: subject (in passieve zin), object (in actieve of echopassieve zin) of echo (in actieve of objectpassieve zin).

ba.   B1≡K2:

B1 = object:

B1 = echo:

B1 = subject:

bb.   B1≡B2:

De coreferentie tussen B1 en B2 kan opgesplitst worden in de volgende mogelijkheden (S = subject; O = object; E = echo):

We zullen slechts een paar van deze combinaties illustreren:

B1 = object; B2 = object:

B1 = object; B2 = echo:

In zin (2) is sprake van coreferentie tussen het object in Z1 en de echo in Z2. Bovendien corefereert de echo in Z1 (sener sientur) met de K2 eup (type ba.).

B1 = subject; B2 = echo:

B1 = echo; B2 = subject:

bc.   B1≡C2:

We zullen ons hier beperken tot C2 in de hoedanigheid van fundament in een voorz.bep.:

B1 = object:

B1 = echo:

Zin (6) is een voorbeeld van gedeeltelijke coreferentie volgens het schema: kost frera ⇐ tu_MV (vgl. § 130.11  punt 2.). Om expliciet aan te geven dat tu aan meer dan één persoon refereert (dus "jullie", en niet "jou") is perdÿr toegevoegd.

130.15   Secundair element in Z1 corefereert met element in Z2

ca.   C1≡K2:

C1 = fundament in voorz.bep.:

In (2) is het vette fundament (bij het voorz. lef) tevens een gen.-constructie met het fundament ûsto.

C1 = genitief:

Vergelijk zin (3) met § 130.13 aa. zin (3). Vergelijk (4) met (2).
Ook de Nederlandse vertalingen van (3) en (4) kunnen zo geïnterpreteerd worden dat het vette do aan de gen.bep. refereert: in (3) kan het Lerdu zijn die in de gang wacht; in (4) kan het zo zijn dat de boswachter een hekel aan de katholieken heeft; in (5) is het Gyder die haar haat. Maar in (6) (waarin K1 en C2 in één zin (K1) staan) geldt er in de Nederlandse vertaling een duidelijke disreferentie tussen "Gyder" en "hij", oftewel degene die antieke atlassen verzamelde, is een ander dan Gyder.

cb.   C1≡B2:

C1 = fundament in voorz.bep.; B2 = object:

In (7) refereert mittof aan een enkelvoudige entiteit; dat kan alleen ef feldariy zijn (en dus niet ef letras). In (8) corefereert het fundament C1 ef kokmit met het object B2 in de onderstreepte gedeverbaliseerde constructie.

cc.   C1≡C2:

Zin (9) is ambigu omdat C2 âs ef zowel strikt coreferentieel (C1⇔C2) als semantisch coreferentieel (C1≈C2) kan zijn. Voor opheffing van deze ambiguïteit, zie § 130.16.

130.16

Zin (9) in de vorige paragraaf is ambigu omdat er sprake kan zijn van zowel strikte coreferentie (Firm en Tek zitten nooit in dezelfde tuin als wij), als semantische coreferentie (Firm en Tek zitten nooit in hun tuin, maar wij altijd wel in de onze). Deze ambiguïteit kan enerzijds opgeheven worden door toevoeging van ki, omdat deze determinant per definitie op strikte coreferentie wijst (zie § 133.14). Anderzijds kan deze ambiguïteit opgeheven worden door de toevoeging van een bez.vnw.; hiermee wordt semantische coreferentie (C1≈C2) uitgedrukt. Vergelijk:

Zie ook § 132.156.

130.17   Ambiguïteit na pronominalisatie

In § 130.13–15 zijn de voorbeelden over het algemeen bewust zo gekozen dat zij maar voor één interpretatie vatbaar zijn: het gepronominaliseerde element in Z2 kan maar met één element in Z1 corefereren.1 Zijn er meer elementen in Z1 waarmee X2 kan corefereren, dan is er in principe sprake van ambiguïteit (tenzij de context of onze "kennis van de wereld" ambiguïteit uitsluit). Tot op zekere hoogte wordt een tweeduidige lezing tegengewerkt door de volgende vier tendenzen:

De vier tendenzen kennen de volgende hiërarchie: T1 heeft groot overwicht over alle andere tendenzen; T2 heeft overwicht over T3 en T4; T3 heeft nauwelijks overwicht over T4.
Deze tendenzen en hun onderlinge verhoudingen zijn onder de notie syntactische coreferentiedwang beschreven in Hermans' artikel "Ideâmbiguere-qurstoxuriys luft roni-riffos" ("Disambigueringsstrategieën bij pronominalisatie", 1985).

130.18

Vergelijk:

Op de vraag "Wie vertrekt er naar New York?" zullen de meesten bij zin a. "Bereng" noemen, en bij de zinnen b. en c. "Herneg". De sterke voorkeur voor "Bereng" in a. is een gevolg van de combinatie van de tendenzen T2 en T3:

Bij b. geldt wel T2 (Herneg en do zijn beide zinskern) maar níét T3 (Herneg is object maar do is subject). Daarom zullen de meesten "Herneg" noemen.
Bij zin c. speelt tendens T1 de belangrijkste rol: er is dan ook een zeer sterke voorkeur om Z1 do en Z2 do als coreferenten te beschouwen. Voor sommige Spokaniërs is het uitgesloten dat Z2 do ooit aan Z1 Bereng zou kunnen refereren: T1 schakelt T2 en T3 dus geheel uit.1

130.19

Vergelijk § 130.14 ba. zin (1) met:

Zin (1′) is ambigu, omdat Z1 twee basiselementen bevat (Lerdu en Jânes) die in aanmerking komen als referent voor do in Z2. Tendens T3 (§ 130.17) zal echter voorspellen dat do het liefste corefereert met Lerdu (beide zijn object). Maar T4 zal voorspellen dat do wil corefereren met Jânes (de laatst genoemde kandidaat in Z1, die het dichtste bij do staat). Omdat T3 en T4 ongeveer even krachtig zijn, blijft de ambiguïteit in (1′) sterk aanwezig, en zal de spreker een of andere disambigueringsstrategie moeten toepassen (zie bijvoorbeeld § 130.56) – aangenomen dat de ambiguïteit niet al ongedaan gemaakt is vanwege de context, bijvoorbeeld omdat de spreker en "jij" er beiden van op de hoogte zijn dat "jij" Lerdu wel kent maar "jij" Jânes niet kent.

130.20

Vergelijk § 130.15 ca. zin (1) met:

In ca. zin (1) is de coreferentie tussen feldariy en mittof logisch omdat "kasten" nu eenmaal op slot kunnen, en "brieven" niet. Variant (1′) is echter ambigu omdat ook een "geldkistje" op slot kan. De tendenzen T2 en T3 voorspellen echter dat mittof het liefst smurf-skrenn refereert (beide zijn kern en beide zijn subject). Coreferentie tussen mittof en smurf-skrenn kan expliciet uitgedrukt worden door K2 te deleren (zie § 131.9). Coreferentie tussen ef feldariy en mittof kan expliciet uitgedrukt worden door ef feldariy voor coreferentie te markeren (zie § 130.56).

130.21   Contextuele en deiktische coreferentie

Alle vormen van coreferentie, zoals besproken in § 130.13–20, vallen onder de contextuele coreferentie. Hiermee wordt bedoeld dat beide coreferenten binnen één talige context aanwezig zijn. Met name in de spreektaal kan het voorkomen dat slechts een van de coreferenten genoemd wordt, terwijl de andere coreferent alleen begrepen wordt, omdat spreker en hoorder dezelfde "kennis van de wereld" bezitten. Stel de volgende situatie: Yvonn vindt de sleutelbos van Petriy op tafel; Petriy is de deur uitgegaan; Elsa is er getuige van dat Yvonn de sleutels vindt en zij weet dat Petriy vertrokken is. In dit geval is zin (1) (gesproken door Yvonn) geheel begrijpelijk voor Elsa:

Gezien de situatie, ofwel de buitentalige context, begrijpt Elsa dat do aan "Petriy" moet refereren. In dit geval is do dus de ene coreferent, en de persoon van wie de gesprekspartners weten dat hij de deur is uitgegaan, de andere coreferent. Deze buitentalige coreferent zullen we de deiktische coreferent noemen. Het onderscheid contextueel~deiktisch wordt hier op dezelfde manier gebruikt als bij aanw.vnw.n, zoals uitgelegd in § 52.2.

130.22

Een ander voorbeeld van een deiktische coreferent is te vinden in (2b) hieronder. Vergelijk dit met de contextuele coreferent in (2a):

In (2) hebben we te maken met semantische coreferentie zoals bedoeld in § 130.11  punt 3. In (2a) verwijzen kuntiyre (stelen) en paine (doen) naar dezelfde soort handeling "stelen". In (2b) daarentegen is de coreferent bij paine alleen te begrijpen uit de buitentalige context, bijvoorbeeld de volgende situatie: een moeder is met haar kind in de winkel, en het kind pakt een zak snoep. De moeder zegt zin (2b) tegen haar kind. Nu refereert paine aan de handeling van "pakken" of "stelen". Merk op dat paine voorkomt zónder een object. Daarmee geeft de moeder te kennen dat zij ook meer in het algemeen de handeling die het kind verricht verbiedt, ongeacht wat dat kind pakt/steelt. Zie ook § 132.120–121 en § 132.126 punt 2.

130.23

Als Z2 een pers.vnw. 3e persoon bevat, is coreferentie tussen dit pers.vnw. en een element in Z1 nooit per definitie zeker, want elk pers.vnw. 3p kan ook aan een buitentalige entiteit refereren, ofwel: er kan altijd een deiktische coreferent in het spel zijn. Deiktische coreferentie is echter uitgesloten bij gress (ik), resp. tu_ENK (jij) en gÿrs_ENK (u), want deze pers.vnw.n kunnen alleen refereren aan de spreker, resp. de toegesprokene; vergelijk (het subschrift "2" refereert aan een buitentalige coreferent, daarom ontbreekt een tegenhanger van "2" in Z1):

130.24

Echter, als tu en gÿrs een meervoud uitdrukken, is referentie aan buitentalige entiteiten goed mogelijk. Om de precieze betekenis van de meervoudige vormen tu en gÿrs te kunnen definiëren, maken we gebruik van de volgende symbolen:

De pers.vnw.n tu en gÿrs kunnen nu, voor zover zij een meervoudige interpretatie hebben, aan de volgende groepen van entiteiten refereren:

Deze twee verschillende interpretaties die tu en gÿrs kunnen hebben, impliceren dat elke taaluiting waarin sprake is van coreferentie tussen tu/gÿrs in Z1 en tu/gÿrs in Z2, in principe ambigu is. Bijvoorbeeld (vergelijk § 130.23 zin (3)):

Indien K1 tu/gÿrs als meervoudig wordt opgevat, geldt lezing a. In dit geval kan (3′) zo geïnterpreteerd worden dat K1 refereert aan 2A. K2 tu/gÿrs kan dan bijvoorbeeld refereren aan 2A (strikte coreferentie: K1⇔K2); of aan 2A+R (gedeeltelijke coreferentie: K1⇐K2).
Indien K1 tu/gÿrs als enkelvoudig wordt opgevat geldt lezing b. Nu kan (3′) zo geïnterpreteerd worden dat K1 refereert aan 1A, terwijl K2 tu/gÿrs refereert aan 1A+R (in ieder geval moet 1A erbij zijn). We hebben hier weer met gedeeltelijke coreferentie te maken: K1⇐K2. Merk op dat bij (3′b) K2 níét kan refereren aan 2A (al dan niet samen met R), want als het bij K2 om twee (of meer) aangesprokenen zou gaan, had dat bij K1 ook zo moeten zijn.

130.25

Als tu/gÿrs zowel in Z1 als in Z2 expliciet enkelvoudig is (wat kan blijken uit een enkelvoudig modaal suffix), dan is alleen strikte coreferentie mogelijk (want beide tu/gÿrs in Z1 en Z2 refereren aan dezelfde aangesproken persoon), en is er dus geen sprake van ambiguïteit, zoals in:

130.26

Ook bij kirro is referentie aan buitentalige entiteiten mogelijk. Voor de beschrijving van dit pers.vnw. zijn niet alleen 1A, 2A en R nodig, maar bovendien S = spreker (dus "ik").1 Voor kirro kunnen nu de volgende groepen van entiteiten gedefinieerd worden (hierbij staat A voor hetzij 1A hetzij 2A):

De combinatie S+A of S+A+R staat bekend als inclusief "wij"; de combinatie S+R is exclusief "wij". Zie hiervoor ook § 70.2–4.
Deze drie verschillende "betekenissen" die kirro kan hebben, impliceren dat elke taaluiting waarin sprake is van coreferentie tussen kirro in Z1 en kirro in Z2, in principe dubbel ambigu is. Vergelijk § 130.23 zin (2) met:

Stel dat K1 kirro refereert aan S (spreker) en 1A (één aangesprokene), dan kan K2 kirro refereren aan S+1A (strikte coreferentie: K1⇔K2) of aan S+1A+R (gedeeltelijke coreferentie: K1⇐K2). Iets minder logisch voor K2 is S+R, want in dit geval blijven de spreker en de aangesprokene thuis, omdat de spreker en een buitentalige referent nog veel werk moeten doen: waarom zou de aangesprokene dan thuis moeten blijven?

130.27   De tweede coreferent wordt een vnw.; de eerste blijft een lexicaal element

Als twee constituenten corefereren, zal de eerste constituent nooit in aanmerking kunnen komen voor pronominalisatie. Pronominalisatie is alleen mogelijk als de entiteit in kwestie reeds als zodanig is geïntroduceerd. Omdat X2 meestal achter X1 staat, wordt X2 dus meestal een voornaamwoord en blijft X1 een lexicaal element. Vergelijk:

Zoals de subschriften in deze voorbeelden aangeven, wordt do in de a-zinnen geïnterpreteerd als coreferent van de voorafgaande vette constituent (hoewel, afhankelijk van de context, een dergelijke coreferentie niet altijd het geval hoeft te zijn). In de b-zinnen kan do nooit corefereren met de vette constituent: hier is sprake van non-coreferentie oftewel disreferentie. De disreferentie die in de b-zinnen expliciet (d.w.z. op syntactische wijze) wordt uitgedrukt, kan in conflict komen met de coreferentie die men vanuit semantisch oogpunt zou wensen. Dit is goed waarneembaar in voorbeeld (2b): deze zin is niet bepaald logisch als we aannemen dat de politieagent een jongen wegstuurt omdat een ander tegen de minister staat te schreeuwen. Toch is dit de enige interpretatie die de Spokaanse zin kan hebben.2

130.28

Als een ondergeschikte bijzin Z2 vóór de matrixzin Z1 staat, wordt X1 gepronominaliseerd, en blijft X2 een lexicaal element. Vergelijk:

130.29

Ook bij gedeverbaliseerde constructies is het mogelijk dat X2 vóór X1 komt te staan. In dat geval moet X1 gepronominaliseerd worden en blijft X2 een lexicaal element. Vergelijk a. (herhaling van § 130.15 cb. (8)) met b.:

In beide voorbeelden treedt de onderstreepte gedeverbaliseerde zin (Z2) op als object bij het Z1-werkw. wa'ére. Het object B2 (ef kokmit) in de gedeverbaliseerde Z2 corefereert met het fundament van de voorz.bep. in Z1 (C1 = ef kokmit). Omdat Z2 in de def.tijd vóór P1 wa'ére staat (voorbeeld b.), komt ook B2 vóór C1 te staan. In dat geval moet C1 gepronominaliseerd worden, want het corefererende pers.vnw. moet altijd áchter de lexicale coreferent komen.

130.30

Een bijzonder geval is geïllustreerd in:

Óps corefereert met Lerdu (Lerdu ⇐ óps), en het pers.vnw. staat geheel volgens de regels achter de lexicale coreferent. Maar óps corefereert eveneens met Tek, wat volgens § 130.27 nooit zou mogen. De gedeeltelijke coreferentie óps ⇒ Tek is mogelijk omdat óps reeds vanwege de (gedeeltelijke) coreferentie met Lerdu geïntroduceerd is, en omdat we weten dat Lerdu en Tek als één "verzameling" beschouwd kunnen worden, is het mogelijk om ook Tek als coreferent van óps te zien, zodra het element Tek in de zinsconstructie verschijnt. Merk verder op dat ook tersas een gedeeltelijke coreferent met zowel Lerdu als Tek is.

130.31   X1 is bez.vnw. en corefereert met X2

Disreferentie die in het Spokaans zo prominent aanwezig is als een persoonlijk vnw. vóór een lexicaal element staat, is niet per se aanwezig bij bezittelijke vnw.n. Vergelijk:

Zin a. kan alleen zo geïnterpreteerd worden dat iemand anders dan Gyder aan kanker is bezweken (in het Nederlands is een coreferentiële lezing wél mogelijk). Zinnen b. en c. zijn daarentegen ambigu: óf Gyder is zelf dood, óf een ander is dood. Zie § 133.23 hoe deze ambiguïteit opgeheven kan worden. Vergelijk ook de gedeverbaliseerde constructie in § 130.13 aa. zin (5).

130.32   Z1≡X2   (X2 corefereert met inhoud van gehele Z1)

Pronominalisatie, zoals bedoeld in de vorige paragrafen, houdt in dat een coreferent in Z2 door een pers.vnw. (soms betr.vnw.) wordt uitgedrukt. De andere coreferent is een element in Z1. Het is ook mogelijk dat (de inhoud van) de gehele Z1 als andere coreferent optreedt; in dat geval kent het Spokaans een pronominalisatie met mittof (het, dat) (en niet met het meer algemene pers.vnw. ef). In het Nederlands kan soms ook een relatieve bijzin met het voegw. wat gebruikt worden. Dit gebruik van mittof is reeds in § 70.28 en § 70.38–39 aan de orde gekomen, en we zullen er nu wat dieper op ingaan. Bekijk eerst de volgende voorbeelden:

130.33

We kunnen aantonen dat mittof in voorbeelden (1)–(4) aan de gehele inhoud van Z1 refereert door Z2 een vraagvorm te geven. Het antwoord bevat dan alle componenten die in Z1 zijn terug te vinden. Bij (1) resulteert dit in: "Wat is er opmerkelijk?". Antwoord: "Dat Petriy gisteren gezakt is". Bij (2) geldt: "Waarmee is de man het niet eens?". Antwoord: "Dat Petroa een ezel wil kopen".
Bij (3) geldt: "Wat heeft de leraar Hânes uitdrukkelijk verboden?". Antwoord: "Dat hij (= Hânes) alweer spijbelt". En bij (4) kunnen we ons het volgende vraag/antwoordspel voorstellen: "Wat heeft de verzekeringsmaatschappij aan de buurvrouw opgedragen?". Antwoord: "Dat zij (= de buurvrouw) alle ramen van tralies laat voorzien".

130.34

Een element in Z2 kan wel refereren aan de inhoud van de gehele voorafgaande zin Z1, maar de inhoud van Z2 kan niet goed corefereren met een enkel element in Z1. Vergelijk:

In (1) refereert furt mittof (daarover) aan de mededeling dat Jânes erg ziek is. Maar zin (2) kan eigenlijk niet op deze wijze geïnterpreteerd worden, want furt mittof moet refereren aan een uitspraak die vóór furt mittof gedaan is, zoals in:

130.35   Z1⇒X2   (X2 corefereert met inhoud van deel van Z1)

Mittof kan ook gebruikt worden om aan een deel van Z1, of alleen aan een bijzin, te refereren, waarbij in ieder geval het hoofdwerkw. betrokken is. Vergelijk (1)–(4) in § 130.32 met de volgende voorbeelden, waarin de coreferent van mittof is onderstreept:

In (1) refereert mittof alleen aan de onderstreepte den-bijzin (zie ook § 130.51), in (2)–(4) aan enkele elementen uit de hoofdzin.

130.36

In zin (2) (vorige paragraaf) is het dummy-werkw. (oftewel "spoor") paine (doen) toegevoegd, omdat de bijzin met mittof anders geen predicaat zou bevatten. Het spoor paine is dus feitelijk de "drager" van het object mittof dat refereert aan de onderstreepte delen in de matrixzin. Zie ook de volgende voorbeelden:

Ook in deze voorbeelden vult paine de lege predicaatpositie op waarbij het object mittof refereert aan het gehele onderstreepte deel.
In (6) staat twee keer mittof, met verschillende referenties. Het onderstreepte mittof slaat (samen met paine) op de onderstreepte delen in de matrixzin. Het vette mittof corefereert met de gehele matrixzin.
Het gebruik van paine wordt nader geanalyseerd in § 132.119–133.

130.37

In de vorige twee paragrafen blijkt hoe grillig de coreferent in Z1 van mittof verwerkt kan zijn. In zin (1) is de performatieve bijzin zo'n coreferent: op de vraag "Wat is opmerkelijk?" moet hier geantwoord worden "Dat Petriy gezakt is", en níét: "Dat Jân vertelde dat Petriy gezakt is". Zie hiervoor ook § 130.51.
Bij (2) kan de vraag gesteld worden: "Wat heeft Petroa's man al gedaan?". Het antwoord is: "Een nieuwe stofzuiger kopen". Hier valt zowel het subject Petroa als het modale suffix -avy buiten het coreferentie-domein van mittof.
In (3) heeft de leraar iets verboden aan al zijn leerlingen (en niet alleen aan Hânes, zoals in zin (3) van § 130.32). "Wat heeft de leraar verboden?". Antwoord: "Om te spijbelen". Het ligt hier voor de hand om zowel Hânes als pipwet buiten het coreferentie-domein van mittof te houden.
Bij (4) kunnen we vragen: "Wat acht de buurvrouw veiliger?". Het meest voor de hand liggende antwoord is: "Ramen die van tralies zijn voorzien". Het is hier onzin om de causatieve handeling uitgedrukt met kirture (laten) of de buurvrouw zelf te betrekken bij het veiligheidsaspect dat ze nastreeft.
Bij (5) geldt de vraag: "Wat doet Elsa nooit?". Antwoord: "Aardappels in duur bronwater koken". Dus Yvonn is niet in dit antwoord betrokken.
En bij (6) ten slotte is de eerste vraag: "Wat hoor je niet te doen?". Antwoord: "Afval in het bos dumpen". En als tweede: "Waar erger ik me aan?". Antwoord: "Dat mijn buren hun afval in het bos dumpen".

130.38

Uit de analyse in de vorige paragraaf blijkt de enorme syntactische variatie van de coreferent van mittof in Z2. We kunnen eigenlijk niet spreken van één corefererend Z1-element of één reeks elementen die als coreferent optreedt, omdat er verschillende delen van Z1 tot de coreferentie kunnen behoren: niet alleen zinsdelen, maar ook woorden en zelfs woorddelen. Het is vooralsnog niet geheel duidelijk in hoeverre de precieze coreferent van mittof te voorspellen is, al bepaalt onze kennis van de wereld en enige semantische logica vaak hoe mittof begrepen moet worden.
Sandman-Seftâc heeft in zijn artikel "Ef wiðos rifo ef painoronis 'ef' ur 'mittof'" ("De referentie van de persoonlijke voornaamwoorden 'ef' en 'mittof'", 1988) een poging gedaan om dit probleem met behulp van een syntactische en semantische analyse van Z1 en Z2 op te lossen, maar ook hij is daar niet geheel in geslaagd.

130.39   Ef of mit in plaats van mittof

Mittof refereert aan een gehele zin (of deel ervan), maar als we alleen aan een hoofdwerkw. willen refereren, kunnen met name in de spreektaal ook ef of mit gebruikt worden. Voorwaarde is dan wel dat ef en mit na een doelwerkw. of modaal hulpwerkw. volgen, en dus op de positie staan die feitelijk bestemd is voor een infinitiefcomplement (beri + hoofdwerkw.). Ook de dummy paine kan gevolgd worden door ef of mit indien deze corefereert met een hoofdwerkw.
Merk ook op dat ef en mit bij geldre, kurre en eftarse géén object kunnen zijn, want dit zijn intransitieve werkw.n. Alleen bij affionnose en paine kunnen we ef en mit als object interpreteren, want dat zijn transitieve werkw.n. Bijvoorbeeld (het vette pers.vnw. refereert aan het vette zinsdeel):

130.40

Het gebruik van ef en mit als referenten aan een hoofdwerkw. is in (1)–(3) (vorige paragraaf) het minst omstreden, en wel omdat ef/mit refereert aan een infinitiefcomplement: zowel in Z1 als in Z2 gaat het om een doelwerkw. of hulpwerkw., gevolgd door een infinitief, en in Z2 is deze infinitief gepronominaliseerd. Een dergelijke pronominalisatie is begrijpelijk als we ons realiseren dat infinitieven verwantschap tonen met subst.n (ze kunnen ook door het lidw. ef gemarkeerd worden, zie § 50.35). In voorbeeld (6) is er sprake van semantische coreferentie: jola-xlâte ≈ ef/mit. I.p.v. een doelwerkw. of hulpwerkw. is hier het spoor paine gebruikt.
De voorbeelden (4)–(6) zijn niet voor iedereen acceptabel, omdat er in Z1 een inf.comp. ontbreekt, zodat ef/mit daar ook niet aan kan refereren. In plaats hiervan refereert ef/mit aan een finiete vorm (de vette werkw.n), en in dat geval is een pronominalisatie nogal vreemd. Toch worden constructies als (4), (5) en (6) (waarin ef/mit aan een finiete vorm refereert) steeds vaker in gesproken Spokaans aangetroffen. Kojen-Pôt (1963) en Ripau (1965) keurden zulke constructies absoluut af, maar Tiffug-Queriðe (1983) noemt ze terloops als volledig acceptabel.
Sommige sprekers laten ef of mit geheel weg; dit gebeurt met name bij een aantal specifieke werkwoorden. Zie hiervoor § 131.62–63.

130.41

De constructies volgens § 130.39 (1)–(6) dienen in verzorgde schrijftaal hoe dan ook vermeden te worden. Hier gebruikt men liever constructies met het werkw. paine als vervanger van het hoofdwerkw. in Z1. De voorbeelden uit § 130.39 zijn hieronder als de a-zinnen herhaald. Vergelijk ze met de b-varianten, waarin voor de duidelijkheid in het Nederlands het werkw. doen is toegevoegd en het pers.vnw. tussen [...] is gezet omdat dat in het Spokaans niet aanwezig is:

Merk op dat paine in de b-voorbeelden een vervanger voor het vette werkw. in Z1 is, en niet een lege "dummy". Een Spokaanse vraag als Kabra nert eftarse beri paine kluft? moet dan ook begrepen worden als "Wat lukt Kabra niet om te verplaatsen?" (want paine staat in de plaats van idesÿrte). Het antwoord is dus "De zware wasautomaat". Deze Spokaanse vraag kan dus níét vertaald worden met "Wat lukt Kabra niet om te doen?", want dan zou het antwoord moeten luiden: "De zware wasautomaat verplaatsen".
Extra aandacht verdienen de varianten (6a) en (6b): in (6a) is paine een toegevoegde dummy terwijl ef/mit met jola-xlâte corefereert. In (6b) is paine een vervanger van jola-xlâte. Zie verder § 132.119–128a voor deze dubbele betekenis van paine.

130.42

Vergelijk § 130.39 voorbeelden (1) en (2) ten slotte nog met:

Hier refereert mittof aan de gehele Z1. Dit is besproken in § 130.32.

130.43

Als het hoofdwerkw. van de matrixzin in een performatieve den-bijzin wordt herhaald, kan mittof eventueel door ef vervangen. Vergelijk:

Merk op dat werkw.n als rajiyte (hopen) en trace (trachten, proberen) intransitief zijn, zodat het vetgedrukte ef en mittof geen "echte" objecten zijn. Deze situatie is te vergelijken met die in (1)–(3) van § 130.39, waarin ef achter de intransitieve werkw.n geldre, kurre en eftarse evenmin een "echt" object is. Er is een verschil tussen mittof en ef: mittof is een duidelijke vervanging van de vette bijzin, terwijl ef een wat lossere relatie heeft. Dit is uitgelegd in § 70.38–40. Zie ook § 130.32–33.

130.44

Een andere manier om de wellicht storende herhalingen in de a-zinnen van de vorige paragraaf te voorkomen, is het gebruik van de dummy paine:

In de c-zinnen fungeert ef wel als echt object dat corefereert met de situatie in Z1, omdat paine transitief is. Vooral in de spreektaal kan ef in dit geval weggelaten worden.

130.45   Inhoud ~ taaluiting

Het verschil tussen i. de inhoud van Z1 en ii. Z1 als taaluiting kan met het volgende voorbeeld verduidelijkt worden: stel dat A tegen B zegt: "Charlotte vindt jou een klootzak". Als B hierop reageert met: "Dat vind ik niet aardig", dan kan B twee dingen bedoelen: i. B vindt het niet aardig dat Charlotte hem een klootzak vindt (B refereert nu aan de inhoud), of ii. B vindt het niet aardig dat A dit zegt (B refereert nu aan de taaluiting gedaan door A). Dit onderscheid komt in het Nederlands niet tot uitdrukking (omdat het pers.vnw. dat in B's reactie ambigu is), maar in het Spokaans wordt er wel een onderscheid gemaakt.

130.46

In § 130.32 is uitgelegd hoe mittof aan de inhoud van Z1 refereert. Als we daarentegen aan Z1 als taaluiting willen refereren, gebruiken we het zelfst.vnw. pana1. Vergelijk de reacties van Biyx en Ciyx met elkaar:

Het antwoord van Biyx refereert aan datgene wat Zita heeft gezegd (dus aan de inhoud van Akels taaluiting, oftewel de SvZ). Biyx neemt het Zita kwalijk dat zij hem een kluns vindt. Daarentegen wijst Ciyx met pana op de zojuist gedane taaluiting van Akel; Ciyx neemt het Akel dus kwalijk dat Akel zegt dat Zita Ciyx een kluns vindt (wat wellicht impliceert dat Ciyx ook Zita's opmerking niet waardeert). Zie ook § 124.35.

130.47

Nog een voorbeeld:

Het antwoord van kind A is dubbelzinnig:

1. A kan met mittof refereren aan de gehele inhoud van moeders taaluiting ("het gebeurt wel vaker dat de moeder het kind verbiedt om 's avonds nog weg te gaan"), maar ook
2. aan een deel ervan ("het gebeurt wel vaker dat het kind 's avonds weggaat").

Het antwoord van kind B is veel duidelijker: pana kan alleen refereren aan het feit van de taaluiting zelf ("het gebeurt wel vaker dat de moeder dit verbod uitspreekt"). Omdat het karakter van de taaluiting (een verbod) ook als zodanig in de taaluiting genoemd staat ("ik verbied je"), is lezing i. van mittof feitelijk synoniem aan de betekenis van pana. Wil kind A expliciet zeggen: "Het gebeurt wel vaker dat ik 's avonds wegga" (om de moeder erop te wijzen hoe inconsequent of zinloos dit verbod is), dan kan pronominalisatie met mittof beter achterwege blijven ten gunste van een meer inhoudelijke coreferent, bijvoorbeeld een deverbalisering als:

Of, nog simpeler:

130.48

De precieze coreferenten van mittof en pana kunnen moeilijk begrepen worden indien een taaluiting de taaluiting van een ander weergeeft, zoals in:

Bâste kan met mittof aan twee verschillende dingen refereren: i. aan de inhoud van de gehele taaluiting gedaan door Ârnt ("het zal niet het geval zijn dat Zita aan haar zuster gaat vragen of deze de wol wil spinnen"), of ii. alleen aan de laatst genoemde bijzin ("het zal niet het geval zijn dat Zita's zuster de wol gaat spinnen"). Deze ambiguïteit is identiek aan die in § 130.47.
Bij Cârle daarentegen zou men, gezien de betekenis van pana, verwachten dat hij refereert aan de zojuist gedane taaluiting van Ârnt ("het zal niet het geval zijn dat Ârnt beweert dat Zita haar zuster zal vragen of deze de wol wil spinnen"). Om twee redenen lijkt dit onwaarschijnlijk: i. als Cârles reactie refereert aan Ârnts taaluiting, zou eup (zij) op Ârnt moeten slaan; dit is onmogelijk want Ârnt is een man;1 ii. verder deelt Cârle in dat geval mee dat Ârnt zijn uitspraak níét doet, wat onzin is omdat Ârnt zijn uitspraak zo-even wél heeft gedaan. De punten i. en ii. maken duidelijk dat Cârles reactie nooit kan slaan op de feitelijke taaluiting van Ârnt. Dit leidt ertoe dat de hoorder gaat zoeken naar een andere taaluiting waarop pana zou kunnen slaan: deze wordt gevonden in de taaluiting die Zita doet (= de vraag die Zita aan haar zuster zal gaan stellen). Het pers.vnw. eup in Cârles reactie refereert dus aan "Zita", en Cârle deelt dus mee dat hij denkt/vindt dat Zita de vraag aan haar zuster níét zal stellen.

130.49

Vergelijk nu:

Pana verwijst naar een buitentalig feit, namelijk dat we erover hebben zitten dubben of we wel of geen ander huis zouden moeten kopen. Daarentegen refereert mittof aan de feitelijke situatie, oftewel de SvZ WE HEBBEN EEN NIEUW HUIS GEKOCHT. Maar de actie van "een huis kopen" is op zichzelf niet de "moeilijke beslissing" geweest, integendeel, het is een gevolg van het feit dat er vóór de transactie een beslissing is genomen. Daarom is het gebruik van mittof hier formeel niet correct. Echter, de keuze tussen pana en mittof wordt hier niet primair bepaald om een ambiguïteit uit te sluiten, maar is afhankelijk van een nogal subtiel onderscheid tussen de SvZ en de beslissing om tot die SvZ te komen. Een dergelijk subtiel verschil is de reden dat het gebruik van mittof niet zonder meer is af te keuren, zeker in de spreektaal niet.

130.50

In de vorige drie paragrafen is geïllustreerd hoe mittof en pana gebruikt worden in een gesprekssituatie, waarbij pana aan een zo-even gedane taaluiting kan refereren. In § 130.48 is bovendien getoond hoe pana ook kan refereren aan een taaluiting die niet feitelijk gedaan is, maar die indirect beschreven is (er is beschreven hoe Zita iets zal vragen). Zo'n referentie aan een indirect beschreven taaluiting is ook mogelijk in geschreven taal, waar een gesprekssituatie natuurlijk afwezig is. Zie het volgende citaat uit een krantenbericht:

Pana kan hier niet refereren aan een taaluiting die bestaat uit dit gehele citaat want er is geen gesprekssituatie, zodanig dat A een taaluiting doet en B met pana aan A's taaluiting kan refereren. Daarom ligt het voor de hand om te zoeken naar de (indirecte) beschrijving van een taaluiting die als coreferent in aanmerking zou kunnen komen. Deze vinden we in de frase "minister Gâmpa-Lajiy heeft een verklaring afgelegd ...". Het afleggen van een verklaring kan hier als een taaluiting opgevat worden, en hieraan refereert pana: dat de minister een dergelijke verklaring aflegt, is dus voor de schrijver van dit citaat niets nieuws (ironisch bedoeld).
Zou de schrijver voor mittof gekozen hebben, dan is het citaat op dezelfde wijze dubbelzinnig als de uitspraak van Bâste in § 130.48: i. mittof kan refereren aan het feit dat de minister een verklaring met een bepaalde inhoud heeft afgelegd (in dat geval is mittof min of meer synoniem aan pana), of ii. mittof refereert alleen aan de inhoud van de verklaring (in dat geval is het dus niets nieuws (ofwel: geen nieuws) dat de regering belooft om dat stelsel in tact te laten).

130.51

Hier volgt nog een laatste voorbeeld van het gebruik van mittof en pana in geschreven taal:

In zin a. refereert mittof aan de inhoud van de den-zin: het feit dat Petriy gezakt is, is dus opmerkelijk. In b. refereert pana aan de taaluiting zelf: het feit dat Jân vertelt dat Petriy gezakt is, is opmerkelijk (dat Petriy gezakt is, hoeft daarom op zichzelf nog niet opmerkelijk te zijn). We hebben hier te doen met een "basis-uitspraak" (Petriy is gezakt) en met een "meta-uitspraak" (Jân vertelt dat {basis-uitspraak}).

130.52   Samentrekking van twee pronominalisaties

Als het laatste element van Z1 identiek is aan het eerste element van Z2, kunnen beide elementen samengetrokken worden, zodanig dat het slechts één keer genoemd wordt, en Z1 en Z2 niet meer van elkaar te scheiden zijn. Deze vorm van samentrekking komt met name in de spreektaal voor, maar wordt ook wel in archaïsche schrijftaal toegepast, zoals in de Bijbel (voorbeeld (4) hieronder). In gesproken taal wordt zo'n samentrekking dikwijls uitgedrukt door vocaalverlenging1 in het samengetrokken element, wat eventueel gepaard gaat met een sterke nadruk; soms wordt zelfs het zinsaccent op dit element gelegd:

130.53

Bij het schriftelijk weergeven van spreektaal worden de vocaalverlenging en het zinsaccent soms gemarkeerd met een accent aigu, bijvoorbeeld:

In een populaire bijbel-uitgave, bedoeld om thuis voor te lezen, is een "Hongaarse umlaut" gebruikt om de combinatie van ÿt (de "trema" op y) en accent aigu aan te geven; een teken dat in het Spokaans verder geheel onbekend is:1

Ur Do reppo: Lomp zeffa ón grs meldelira xnep?   (vgl. § 130.52 zin (4))

1

Een zuiver theoretische – en niet geheel serieus bedoelde – discussie over dit gebruik van een accent aigu en van de Hongaarse umlaut in het bijbelcitaat is te vinden in Dapozes (1990). De schrijver vraagt zich af hoe een accent aigu gecombineerd zou moeten worden met de ó in óps. Hij geeft een aantal typografische oplossingen, zoals őps, óéps, óeps en ps. Deze discussie moet eerder gezien worden als een uitdaging voor typografen dan als een bijdrage aan een taalkundig/orthografisch probleem.

130.54

Vergelijk § 130.52 zin (3b) met:

In zin (3b) is sprake van een samentrekking waarbij de echo uit Z1 tevens dienst doet als subject in Z2. Dit is een typische spreektaalvorm. In (5b) daarentegen is sprake van onvolkomen promotie, waarbij het subject uit de perf.bijzin (Z2) "verheven" is tot object in de matrixzin (Z1). Dit is ook in de schrijftaal een gangbare constructie. Zie hiervoor echter § 127.13.

130.55

Samentrekking komt alleen voor bij pers.vnw.n, want alleen deze kunnen twee keer onmiddellijk achter elkaar volgen. Zouden er twee niet-vnw.n achter elkaar volgen, dan wordt er in eerste instantie pronominalisatie toegepast, bijvoorbeeld:

Een constructie als * Petriy reppe ón Elsa perkelira beri tinde fesért in de betekenis van "Petriy zegt tegen Elsa dat zij (=Elsa) thuis moet blijven" is dus altijd ongrammaticaal.1

130.56   Ki-markering bij ambiguïteit

Indien pronominalisatie tot ambiguïteit leidt (bijvoorbeeld indien er in Z1 meer basiselementen als antecedent voor het pers.vnw. kunnen dienen) wordt het antecedent in Z1 gemarkeerd met de determinant ki, tenzij het antecedent K1 is. (Vergelijk ook de ki-regel bij betr.vnw.n in § 124.5). Vergelijk (1) met (2):1

Zin (2b) is ambigu omdat do in Z2 twee mogelijke antecedenten in Z1 heeft: het object Hânes of de echo Pliy.2 De determinant ki lost deze ambiguïteit op:

130.57

Omdat een taal als het Nederlands geen equivalent voor de ki-markering kent, moet de ambiguïteit in (2b) hierboven op een andere manier opgelost worden. Het meest voor de hand ligt om pronominalisatie achterwege te laten: Celf roddelt over Hânes tegen Pliy, maar hij kent [die] Pliy niet. Omdat Celf zowel het subject van Z1 als van Z2 is, leidt het gebruik van hij in Z2 niet tot verwarring. In tegenstelling tot in het Nederlands, is de aanwezigheid van twee identieke lexicale elementen (zoals 2× Pliy in het Nederlandse voorbeeld) in het Spokaans zeer gemarkeerd. Zie hiervoor § 130.65.

130.58

Vergelijk de volgende varianten:

Zin a. heeft in principe 4 lezingen omdat Z2 do kan refereren aan Zâmrater, aan menester, aan âtvises, en bovendien aan een buitentalige entiteit.1
In b., c. en d. is de determinant ki op verschillende manieren in Z1 toegevoegd, zodat de ambiguïteit op verschillende manieren is opgelost. Alleen is variant d. ongrammaticaal omdat zinskernen nooit met ki gemarkeerd mogen worden. Zin e. is de grammaticale variant van d.: hierin is K2 gedeleerd, wat altijd betekent dat K2 met K1 corefereert: de minister is dus de persoon die zich niet met het nieuwe wetsinitiatief kan verenigen.
Merk op dat het gebruik van ki bij een antecedent van een pers.vnw. optioneel is, wat leidt tot de ambiguïteit van a. Bij betr.vnw.n is het gebruik van ki altijd verplicht, zodat ambiguïteit per definitie vermeden wordt.

1

De ietwat slordig geformuleerde zin a. komt uit een artikel in de Amagene (16.11.1990). Echter, zowel contextuele informatie binnen dit artikel als "kennis van de wereld" vertelt de lezer dat do alleen kan corefereren met ef menester ("kennis van de wereld" is hier op te vatten als "kennis van de Spokanische staatsinrichting", want dan weten we dat wetsinitiatieven altijd ingediend worden door de Kamerleden. Omgekeerd: een wetsvoorstel (lacsplan) wordt altijd door de minister aan de Kamerleden voorgelegd). Het kan dus alleen de minister zijn die zich niet kan verenigen met het wetsinitiatief (en daarom de adviseur erbij betrekt). Zin e. is dus de correcte interpretatie.

130.59

Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

Evenals bij b. en c., kan ook bij f. de determinant ki zodanig toegevoegd worden dat de coreferent van Z2 do expliciet hetzij Zâmrater L-V hetzij ef âtvises is. Maar coreferentie tussen ef menester en do is nu moeilijk uit te drukken: ten eerste kan ki niet bij de kern ef menester gebruikt worden, en ten tweede kan Z2 do nu niet gedeleerd worden, omdat deletie alleen toegestaan is als het een kern betreft. Als we expliciet willen uitdrukken dat het de minister is die vindt dat het wetsinitiatief politiek niet haalbaar is (en dat is de meest voor de hand liggende lezing bij f.)), dan kan f. gepassiviseerd worden, zodanig dat ef menester geen kern meer is, en dús met ki gemarkeerd mag worden, bijvoorbeeld:

Meer over het gebruik van ki in § 133.19–22.

130.60   Betr.vnw. in plaats van pers.vnw.

Als reeds de neiging bestaat om de coreferent in Z1 met ki te markeren (omdat anders meerdere elementen als coreferent begrepen zouden kunnen worden), bestaat met name in vlotte spreektaal de tendens om de coreferent in Z2 als betrekkelijk vnw. uit te drukken. Dit betr.vnw. wordt feitelijk uitgelokt door het gebruik van ki, omdat deze determinant in de meeste gevallen inderdaad een relatieve bijzin aankondigt. De neven- of ondergeschikte Z2 wordt zodoende (tevens) een relatieve bijzin. Vergelijk de correcte a-zinnen met de spreektaalvormen in b.:

In de a-zinnen is ambiguïteit opgeheven door de coreferent in Z1 met ki te markeren. In de b-zinnen is onder invloed van het aanwezige ki een betr.vnw. in Z2 verschenen, maar het gaat daarbij níét om een relatieve bijzin.1 Vergelijk (2) en (3) met (2′) en (3′) waarin een echte relatieve bijzin voorkomt:

130.61

Dat de betr.vnw.n in de b-zinnen van § 130.60 een gevolg zijn van het gebruik van ki, wordt bevestigd door het feit dat het gebruik van een betr.vnw. in Z2 hoe dan ook ongrammaticaal is als ki níét gebruikt wordt. Dit is het geval als de kern van Z1 (K1) de coreferent is (§ 133.11). Vergelijk:

Zin (1b) is ongrammaticaal omdat een zinskern als Moffain nooit met ki gemarkeerd mag worden. Dit leidt ertoe (zin (1c)) dat ook het gebruik van een betr.vnw. in plaats van een pers.vnw. in Z2 geblokkeerd wordt, zelfs als ki afwezig blijft.

130.62

Nog een voorbeeld:

Zin (2a) is dubbel ambigu, omdat K2 eup kan refereren aan zowel K1 als B1 als een buitentalige entiteit.1 Zin (2b) is ongrammaticaal omdat té refereert aan de zinskern Elsa. Deze referentie kan opgemaakt worden uit het feit dat determinant ki in (2b) Z1 ontbreekt, wat een indicatie is dat het betr.vnw. de kern als antecedent heeft. Zin (2c) is daarentegen wel grammaticaal (althans in de spreektaal), omdat het betr.vnw. aan "Odray" refereert (dit blijkt uit ki).

130.63   Zelfst.vnw.n in plaats van pers.vnw.n

In § 130.45–51 is het zelfst.vnw. pana behandeld, dat zich van het pers.vnw. mittof onderscheidt, doordat pana aan het uiten van een stukje taal refereert, en mittof aan de inhoud van die taaluiting. Dit semantische verschil is op zich nog geen reden om pana en mittof bij verschillende woordsoorten onder te brengen. Het onderscheid tussen zelfst.vnw.n en pers.vnw.n is dan ook meer een formele kwestie, zoals uitgelegd in § 73.4 noot 9.
Ook andere zelfst.vnw.n kunnen als coreferent optreden, bijvoorbeeld:

Zowel in (1) als in (2) is er sprake van strikte coreferentie tussen Lerdu ur Tek enerzijds en perdÿrs resp. tersas anderzijds. In (2) is de coreferent Lerdu ur Tek echter syntactisch gesplitst.

130.64   Identieke elementen; achterwege laten van pronominalisatie

Zowel (1.) strikte, (2.) gedeeltelijke als (3.) semantische coreferenten, zoals besproken in § 130.11, kunnen identiek zijn. Twee coreferenten heten "identiek" als ze een identieke morfologie hebben, ofwel, "ze zien er hetzelfde uit". Het identiek-zijn, ofwel de identiciteit van twee coreferenten is min of meer een vereiste als beide coreferenten gepronominaliseerde vormen zijn, zoals in:

Alle vette elementen zijn strikte coreferenten, maar de twee woorden do zijn bovendien identieke elementen.

130.65

Als pronominalisatie achterwege blijft, is de aanwezigheid van identieke coreferenten meestal gemarkeerd, omdat een algemene regel zegt dat twee lexicale (= niet-gepronominaliseerde) elementen die identiek zijn in principe níét (strikt) corefereren, ofwel, er is sprake van disreferentie. Bij identieke coreferenten die eveneens een identieke syntactische vorm hebben (zoals twee subjecten of twee voorz.bep.n) is de disreferentie evidenter dan als de coreferenten verschillende syntactische vormen hebben. Bijvoorbeeld:

Zuiver syntactisch gezien gaat het in deze voorbeelden telkens om twee personen die allebei Pliy heten. Als de context of onze "kennis van de wereld" ons vertelt dat het hier om een en dezelfde persoon Pliy gaat, zijn de constructies in meer of mindere mate gemarkeerd en drukken daarom vaak ironie, afstandelijkheid of emfase uit.
In (1) lijkt er sprake van emfase of contrastwerking: de ene broer bedriegt de andere, maar omgekeerd niet. Merk op dat ook frera herhaald wordt, maar dat hier een disreferentiële lezing wordt vermeden door eerst het bez.vnw. sener te gebruiken en vervolgens het lidw. ef dat uitdrukt dat we het al eerder over deze broer hebben gehad.
In (2) lijkt een zekere afstandelijkheid uitgedrukt te worden: Celf heeft nauwelijks een idee wie Pliy is, anders ligt het voor de hand om aan Pliy te refereren met een woord dat aangeeft dat Pliy al in de taaluiting is geïntroduceerd en dus als bekend verondersteld mag worden, zoals do of mittof 'jan (die jongen).
In (3) lijkt de herhaling van de echo ón Pliy primair een disreferentie uit te drukken: de ene Pliy krijgt koffie, de andere Pliy krijg een lekkere koek. De grammaticaliteit van (3) is daarom veel twijfelachtiger dan van de andere twee voorbeelden.
In § 130.57 is geconstateerd dat zo'n herhaling van een identiek lexicaal element in het Nederlands veel minder gemarkeerd is, en gemakkelijk kan dienen om ambiguïteit op te heffen. In het Spokaans wordt liever gebruikgemaakt van de determinant ki om het antecedent te markeren.1

130.66

Vergelijk de volgende a- en b-variant:

Als Petriy de Amagene heeft gelezen en Mariy leest de Amagene nu, kan (1a) gezegd worden, maar (1b) is dan vreemd. Als Petriy de Amagene heeft gelezen en Mariy nu de Kleter Hirdoegg leest, kan (1b) gezegd worden, maar niet (1a). In (1b) is dus sprake van disreferentie. Deze disreferentie is een gevolg van het feit dat ef quiyrda een definiet zinsdeel is: in Z1 wordt met "de krant" aan één bepaalde krant gerefereerd, en in Z2 wordt met "de krant" eveneens aan één bepaalde krant gerefereerd. Omdat het achterwege blijven van pronominalisatie een indicatie is dat coreferentie niet aan de orde is, blijft alleen de interpretatie over dat er twee verschillende kranten in het spel zijn.

130.67

Vergelijk nu:

In (2a) wordt tamelijk expliciet gezegd dat de ooievaars waarover in de lezing gesproken wordt, precies die ooievaars zijn waarvoor Jânes zich interesseert. Omdat het indefiniete lâen in (2a) zonder verdere context refereert aan alle ooievaars ter wereld, mogen we dus aannemen dat Jânes zich voor welke ooievaar dan ook interesseert.
In (2b) is er in principe sprake van twee verzamelingen van ooievaars, die geacht worden disreferent te zijn, want pronominalisatie is achterwege gebleven. In Z1 omvat het indefiniete, meervoudige, lâen de verzameling van alle ooievaars ter wereld, maar in Z2 geldt dat ook. De disreferentie die hier op syntactische wijze is uitgedrukt, wordt op semantische wijze tegengesproken (want twee verzamelingen van ooievaars die beide alle ooievaars op de wereld bevatten, bevatten per definitie dezelfde ooievaars). Daarom is er nauwelijks betekenisverschil tussen (2a) en (2b); er is alleen verschil in emfase: de nadruk die in (2b) op juist de ooievaars wordt gelegd, kan zo begrepen worden dat Jânes zich voor niets anders interesseert.

130.68

Het emfatische verschil tussen (2a) en (2b) in de vorige paragraaf wordt een echt semantisch verschil als we de verzameling ooievaars in Z1 met een additief inperken:

De coreferentie in (3a) impliceert dat Jânes zich in hoge mate voor bruine ooievaars interesseert. De disreferentie1 in (3b) betekent echter dat Jânes zich voor alle ooievaars op de wereld interesseert (dus ook voor bruine).

130.69

De volgende zin was te vinden in de regionale krant Grât-marestjer:

De herhaling van regliše (vier identieke elementen!) maakt de zin ironisch en drukt op pregnante manier het bestaan van de enorme massa regels uit.
De duidelijke disreferentie die er dankzij de verschillende additieven tussen de vier identieke elementen bestaat verhindert pronominalisatie, maar de identieke elementen kunnen wel door een spoor vervangen worden, bijvoorbeeld (in het Nederlands kunnen de adjectieven gewoon zonder subst. gebruikt worden):

Het spoor tiyn wordt verder behandeld in § 132.15–36.

130.70   Pronominalisatie onder syntactische druk

In bovenstaande paragrafen hebben we gezien hoe een lexicaal element (meestal een subst., een eigennaam of een werkw.) vervangen wordt door een voornaamwoord. Het is ook mogelijk dat een voornaamwoord als extra element toegevoegd wordt. In dat geval spreken we van een pronominalisatiespoor (pron.-spoor). We onderscheiden twee soorten van pron.-sporen:

1. Een pron.-spoor verschijnt op een positie die onbezet is gebleven omdat het zinsdeel dat hier thuishoort zo complex is dat het buiten de zinsstructuur (als bijzin) wordt geplaatst; zie § 130.71.
2. Een pron.-spoor verschijnt op een subject-, object- of echopositie als deze positie onbezet blijft doordat subject/object/echo in de hoedanigheid van voegw. vooraan de zin moet staan (zie ook § 132.3 en § 132.106). Zo'n pron.-spoor is noodzakelijk omdat een subject-, object- of echopositie nooit onbezet mag blijven; zie vanaf § 130.72.

130.71   ad § 130.70   a. Complex zinsdeel zorgt voor onbezette positie in matrixzin

Vergelijk de a- en b-varianten:

De vetgedrukte delen in de a-varianten zijn qua lengte of syntactische structuur eenvoudig genoeg om de kernpositie (in (1a)), de echopositie (in (2a)) en de fundamentpositie (in (3a)) in te nemen.
De vetgedrukte delen in de b-varianten zijn "echte" zinnen: deze kunnen nooit de positie van een zinsdeel of fundament in een matrixzin bezetten, maar moeten als bijzin buiten de matrixzin geplaatst worden. De onbezette positie in de matrixzin wordt nu met het (onderstreepte) spoor ef gevuld. Als we ef beschouwen als corefererend met de den-bijzin, gaat het hier om een vorm van pronominalisatie. Als we ef beschouwen als betekenisloos spoor dat zijn karakter van pers.vnw. heeft verloren, gaat het hier om zuivere "dummy"-insertie. Dit laatste wordt uitgebreid besproken in Hoofdstuk 132.
In (3) gaat het niet om de vraag hoe "complex" de vette structuur is, maar alleen om een syntactische restrictie: het fundament bij het voorz. tukst moet een nominaal karakter hebben (zoals in (3a)). Een bijzin (zoals in (3b)) kan niet als fundament optreden.

130.72   ad § 130.70   b. Voegw. zorgt voor onbezette positie van basiselement

Tussen {...} staat de ongrammaticale onderliggende structuur waarin alle elementen hun juiste positie hebben. Hiervan wordt een grammaticale vorm afgeleid waarin het vette voegw. naar voren is gehaald, en de lege positie met een onderstreept pron.-spoor is gevuld:

130.73

Voor de pronominalisatie van het voegw. kluft (wat) mag in principe altijd het "universele" pers.vnw. ef gebruikt worden; ef is in zulke gevallen afgezwakt tot een betekenisloze "dummy" (zin (1) vorige paragraaf).1 Willen we expliciet uitdrukken dat kluft aan meer dan één entiteit refereert, dan kan voor de meervoudige pers.vnw.n efs of tem gekozen worden (zin (2) hierboven). Het emfatische karakter van efs/tem kan in het Nederlands weergegeven worden door toevoeging van "allemaal". Het gebruik van efs, en zeker van tem, als pron.-spoor wordt door velen als een typische schrijftaalvorm gezien. In de spreektaal wordt uitsluitend ef gebruikt.
Bij het voegw. lomp (wie) moet de spreker/schrijver zich ervan vergewissen welk geslacht de referent heeft en om hoeveel entiteiten het gaat. Vandaar dat er in (3) (hierboven) vier verschillende pron.-sporen zijn gegeven: (hem/haar/hen_NT/hen_VR). Omdat geslacht en getal meestal niet bekend zullen zijn bij het gebruik van lomp, kan ook het geslachts- en getals-neutrale zelfst.vnw. stus (men) gebruikt worden. In de spreektaal is ook het algemene ef acceptabel. Vergelijk (3) hierboven met:

Ook in de spreektaalvorm (3′b) heeft ef feitelijk het karakter van pers.vnw. verloren, en fungeert het alleen als markeerder (determinant) van de objectpositie. Ef wil hier zoveel zeggen als "pas op, het reeds genoemde lomp is object". Blijft ef achterwege, dan moet lomp wel als subject geïnterpreteerd worden, en blijft er niets anders over dan Petriy als object te beschouwen. Aangezien dit element vóór het werkw. staat, hebben we dan met een definitieve tijd te doen:

130.74

Een zinskern staat in de meeste gevallen vooraan de zin. Omdat dit tevens de positie voor een voegw. is, kan een kern dus zonder meer als voegw. optreden, zonder dat een pron.-spoor nodig is. Of beter: een pron.-spoor is niet eens mogelijk, want er is geen onbezette positie die door dit spoor gevuld zou kunnen worden; bijvoorbeeld:

130.75

Soms wordt een constructie gepassiviseerd, zodanig dat het voegw. de zinskern wordt. Op deze wijze kan een pron.-spoor vermeden worden. Vergelijk:

Voor veel Spokaniërs geldt variant b. als verzorgde schrijftaal, terwijl zij a. meer als spreektaal beschouwen.1

130.76

De markeerders pai, enn en ón blijven altijd op de positie staan die gereserveerd is voor het subject, resp. object, resp. de echo. Deze markeerders markeren dus het pron.-spoor, en niet het feitelijke subject, object of de echo. Vergelijk:

Vergelijk ook § 122.43.

130.77

De voorbeelden (1)–(3) uit de vorige paragraaf illustreren hoe de feitelijke functie van de markeerders pai, enn en ón (namelijk het markeren van het subject, object of de echo) ondergeschikt is geraakt aan een secundaire functie, namelijk het markeren van de posities waarop subject, object en echo eigenlijk thuishoren. In de dialecten op Tigof en Lomky (Cheetuc) hebben deze markeerders hun oorspronkelijke functie nog behouden: zij geven aan welk element het subject resp. object resp. de echo is, en verschuiven mee naar een initiële positie als dit voor een voegw. noodzakelijk is. Deze dialecten kennen dan ook geen pron.-sporen. Vergelijk (1)–(3) met de dialectische vormen:

In deze dialecten worden de vette elementen net zo behandeld als voorz.bep.n; deze verschijnen immers óók op een initiële positie (zie § 130.82).

130.78

De genitiefvormen lomper (van wie) en kluftecÿr (van wat, waarvan) komen met hun fundament op een initiële positie, en op de oorspronkelijke subject-, object- of echopositie verschijnt het pron.-spoor ef, dat aan de vette genitiefbepaling refereert:

In voorbeeld (2) is het spoor ef met enn gemarkeerd om de gehele constituent iets meer gewicht te geven teneinde de positie vóór het werkw. (def.tijd!) extra te benadrukken.

130.79

Vijf vrag.vnw.n die als voegw.n kunnen optreden, worden attributief gebruikt: zij gaan dus samen met een fundament (zie ook Blok 122.16):

130.80

Als voegw. verschijnen zij evenals de hierboven behandelde voegw.n in initiële positie, maar het fundament mag op de oorspronkelijke positie achterblijven, vergelijk:

Variant a. is neutrale taal en komt geheel overeen met de genitiefconstructies zoals besproken in § 130.78: het fundament gaat samen met het voegw. naar een initiële positie, en op de oorspronkelijke objectpositie staat het pron.-spoor ef, eventueel voor object gemarkeerd door enn.
In variant b. (archaïsch en formele schrijftaal) verschuift alleen het voegw. naar de initiële positie terwijl het fundament als object op de oorspronkelijke objectpositie achterblijft, gemarkeerd door enn. De lidw.vervangende functie die het voegw. folarkluft in a. heeft, kan het vanwege zijn geïsoleerde positie in b. niet hebben, en daarom verschijnt het bep.lidw. ef hier voor mimpit. Merk op dat ef in a. een pers.vnw. (PV) is, maar in b. is ef een lidwoord (LW).
Zie ook § 122.55 voor dergelijke splitsingen van voegw. en fundament.

130.81

Nog enkele voorbeelden:

Zin (2b) is ambigu: want het zou ook kunnen zijn dat folarra bij ef fôrmeler hoort, dus:

Deze ambiguïteit is op te heffen door óf voor variant (2a) te kiezen (wat dus minder formeel is dan (2b)), óf met de determinant ki aan te geven welk element er bij het voegw. hoort (wat heel erg formeel is). Vergelijk:

Dit gebruik van ki wordt nader uitgelegd in § 133.13.

130.82

In tegenstelling tot de determinanten pai, enn en ón, blijven voorzetsels altijd verbonden aan hun fundament. Bovendien verschijnen voorz.bep.n met een voegw. op een initiële positie zonder dat er verderop in de zin een pron.-spoor wordt gebruikt, want zulke sporen zijn alleen nodig als de positie van een basiselement onbezet blijft. Voorz.bep.n zijn daarentegen geen basiselement;1 vergelijk de determinant ón in a. met het voorz. fes in b.:

130.83

Vergelijk ook nog de determinant pai in a. met het voorz. tjâg in b.:

130.84   Pseudo-functies

Prepositionele werkw.n (zie § 80.25–29) gaan altijd – per definitie – gepaard met een voorz.bep. die het karakter heeft van hetzij een object, hetzij een echo (als er reeds een "echt" object aanwezig is). Deze elementen met het syntactische karakter van object resp. echo heten "pseudo-object" resp. "pseudo-echo".
Door deze pseudo-functie kunnen ze niet zo gemakkelijk op elke willekeurige plek in een zin geplaatst worden als "gewone" voorz.bep.n. Dit karakter van basiselement werkt ook door als zulke voorz.bep.n een voegw. bevatten. Er zijn nu twee of drie syntactische oplossingen, vergelijk:

130.85

De a-zinnen in de vorige paragraaf zijn correct als we aannemen dat de vette elementen gewone voorz.bep.n zijn die zonder meer op een initiële positie mogen verschijnen. De b-varianten zijn eveneens correct, omdat de vette constituenten als een soort basiselementen beschouwd kunnen worden, daarbij een (onderstreept) pron.-spoor achterlatend. Ten slotte, de c-varianten zijn archaïsch of formele schrijftaal (vergelijk ook § 130.80–81). Het voorz. treedt in b. en c. op als een pseudo-determinant analoog aan pai, enn en ón in § 130.76.

De voorz.bep. die bij een prepositioneel werkw. hoort, kan in meerdere of mindere mate als een basiselement "gevoeld" worden. Hoe minder concreet de betekenis van het bijbehorende voorz. is, en hoe moeilijker de voorz.bep. weggelaten kan worden, hoe meer de voorz.bep. als basiselement beschouwd zal worden, dus hoe meer er de voorkeur aan de b./c.-varianten gegeven zal worden. In § 141.115–121 wordt hierop dieper ingegaan.

130.86

In de vorige twee paragrafen is behandeld hoe een voorz.bep. het karakter van een basiselement kan hebben. Het omgekeerde komt ook voor: een basiselement kan het karakter van een voorz.bep. hebben. Dit is het geval als ón als voorz. beschouwd moet of kan worden. Zulke werkwoorden zijn opgenomen in de Blokken 90.28 en 90.29. Zo is het onduidelijk of ón in de uitdrukking ef ÿsðe A ón B (A met B vergelijken) nu een determinant dan wel een voorz. is (§ 90.26). Deze onduidelijkheid brengt met zich mee dat zowel a. als b. acceptabel is:

Variant a. verschaft ons de extra informatie dat de persoon met wie Moffain de schilder vergelijkt een man is, want als pron.-spoor is voor do gekozen. In b. zou ook sprake van een vrouw kunnen zijn, met wie Moffain de schilder vergelijkt.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands