Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

52. Aanwijzende en onbepaalde voornaamwoorden √

52.1

Naast de bezittelijke voornaamwoorden die in het vorige hoofdstuk behandeld zijn, kent het Spokaans nog twee groepen van lidwoordvervangende voornaamwoorden, en wel:

1. Aanwijzende voornaamwoorden
2. Onbepaalde voornaamwoorden (vanaf § 52.10)

52.2   ad § 52.1   A. Aanwijzende voornaamwoorden

De vorm van de aanwijzende voornaamwoorden (aanw.vnw.n) wordt bepaald door de categorie (CONCREET ~ ABSTRACT) en het getal (ENKELVOUD ~ MEERVOUD) van het bijbehorende substantief, alsmede door de positie:

1. CONTEXTUELE POSITIE:
   terugverwijzing binnen dezelfde context of tekst: "bovengenoemde; hiervoor bedoelde".

2. DEIKTISCHE POSITIE:
   dichtbij ("deze; dit");
   neutraal;
   ver weg ("die; dat").

Aanw.vnw.n voor de contextuele positie gelden voor zowel concrete als abstracte substantieven; die voor de deiktische positie gelden alleen voor concrete substantieven (want abstracte zaken "zijn niet aan te wijzen"). Deiktische aanw.vnw.n komen uitsluitend in de gesproken taal (of in opgeschreven spreektaal) voor, want er is altijd sprake van fysieke entiteiten waar men naar kan wijzen.

Stoffelijke substantieven gedragen zich als concrete substantieven in het meervoud. Semi-concrete substantieven gedragen zich als concrete substantieven (let op: met betrekking tot bez.vnw.n worden semi-concr.subst.n gelijkgesteld met abstracte subst.n, zie Blok 51.3).
Voor de aanw.vnw.n in de neutrale positie kent het Nederlands geen equivalenten; we moeten bij het vertalen ervan een keus maken tussen de posities DICHTBIJ en VERWEG.

52.3

De laatste -s van lelmos, bôs en kâs is een meervouds-s. Dit betekent dat bôs en kâs uitgesproken worden als resp. [bos] en [kas] (zie § 11.3 letter â en ô).
Lelmo en lelmos worden uitgesproken als resp. [lemo] en [lemos].
Het contextuele aanw.vnw. mittof mag in het meervoud (en voor stoff.subst.n) zowel met als zonder meervouds-s gebruikt worden.
Gajener-Kârder (1988) constateert dat het neutrale deiktische aanw.vnw. dena tegenwoordig meer en meer in plaats van het contextuele mittof gebruikt wordt als het aan personen refereert. Zie ook § 132.9.

52.3a

Bij een contrast tussen "dichtbij" en "ver weg" is de keuze tussen de deiktische posities duidelijk, zoals in:

52.4

Komt er slechts één aanw.vnw. in een zin voor (zonder contrastwerking met een tweede), dan is de verwijzing meer nadrukkelijk. Het aanw.vnw. geeft dan aan dat het om een bepaalde entiteit gaat (en niet om een andere). Bijvoorbeeld:

Bij (1) kunnen we ons voorstellen dat de spreker niet naar een specifieke boom (ver)wijst maar ervan uitgaat dat de hoorder snapt welke boom er wordt bedoeld. Evenzo drukt het neutrale tem in (2) uit dat de vraagsteller ervan uitgaat dat de hoorder weet om welke boeken het gaat (bijvoorbeeld omdat men ze op tafel kan zien liggen).
Bij (3) gaat het om een jongen die erbij aanwezig is als de spreker aan de hoorder vertelt hoe de jongen heet. Vergelijk dit met Mittof 'jan pe Ârmyll, waarbij mittof een contextuele positie uitdrukt: de jongen is bij deze taaluiting niet aanwezig, maar de spreker refereert aan een jongen die eerder in het gesprek ter sprake is gekomen; zowel de spreker als de hoorder weet dus om welke jongen het gaat.

52.5

In de volgende drie voorbeelden wordt er met het aanw.vnw. expliciet terugverwezen naar een entiteit binnen de context. In (1) bevindt de context zich in dezelfde zin. In (2) wordt de context door spreker A. gegeven, waaraan spreker B. refereert. Bij het abstracte rovretos (liefde) in (3) zou een deiktische verwijzing niet eens mogelijk zijn (hier is de "entiteit" de situatie dat Petriy van Elsa houdt):

52.6

In sommige dialecten (met name in de districten Tjemp en Plefô) krijgen ook de abstracte substantieven de aanw.vnw.n mittof en mittofs. Hier zijn kâ en kâs onbekend.
In de spreektaal langs de Zverosta-kust wordt in het geheel geen onderscheid gemaakt tussen abstracte en concrete substantieven: alle substantieven krijgen hier kâ of kâs. Mittof en mittofs komen langs deze kust niet voor (zie ook § 30.53).

52.7

Het Spokaans kent een aantal idiomatische uitdrukkingen met een oneigenlijk gebruik van lelmo. Het zijn alle tijdsbepalingen (zie ook § 171.28):

Al deze tijdsbepalingen drukken een moment uit dat nog komen moet, of dat reeds aan de gang is. Als het genoemde tijdstip reeds voorbij is, moet een constructie met lâst (afgelopen; verleden) gebruikt worden. De mededeling in a. kan alleen vóór 17 uur gedaan worden, want dan gaat de "middag" over in de "avond". De mededeling in b. kan alleen ná 17 uur gedaan worden (als de middag al voorbij is):

Ten slotte nog een idiomatische uitdrukking met een oneigenlijk gebruik van kâ:

52.8

Combinaties van bez.vnw.n en aanw.vnw.n (met het aanw.vnw. vooraan) zijn dikwijls goed mogelijk, bijvoorbeeld:

Het impliciete bez.vnw. sener[s] kan níét gecombineerd worden met een aanw.vnw. Hiervoor in de plaats mag echter wel een expliciet equivalent komen, bijvoorbeeld:

Zie ook § 52.15a en § 51.18a.

52.9

Evenals de bez.vnw.n (Blok 51.27) kennen ook enkele aanw.vnw.n een genominaliseerde afleiding. Deze wordt altijd voorafgegaan door het bep.lidw. ef en kent geen meervouds- of resultatiefvorm:

De genominaliseerde afleidingen kunnen slechts met betrekking tot concrete en stoffelijke substantieven (zowel enkel- als meervoud) gebruikt worden. Merk op dat ef temiy ook in het enkelvoud gebruikt wordt, terwijl tem uitsluitend meervoudig is (Blok 52.3). Bijvoorbeeld:

52.9a

In plaats van deze genominaliseerde afleiding (die ietwat plechtig klinkt) kunnen ook de aanw.vnw.n. gevolgd door tiyn (of een ander vervangend substantief) gebruikt worden (zie ook § 52.3a). Vergelijk (1) en (2) uit de vorige paragraaf met de volgende alternatieven, en merk op dat er nu een keuze gemaakt moet worden tussen enkelvoud (in a.) en meervoud (in b.):

Voor tiyn, zie verder § 132.15–36.

52.10   ad § 52.1   B. Onbepaalde voornaamwoorden

De laatste groep lidwoordvervangende voornaamwoorden die we bespreken zijn de onbepaalde voornaamwoorden (onb.vnw.). De vorm van de onb.vnw.n wordt bepaald door de categorie (CONCREET ~ ABSTRACT) en het getal (ENKELVOUD ~ MEERVOUD) van het bijbehorende substantief. Stoffelijke substantieven gedragen zich met betrekking tot de onb.vnw.n als abstracte substantieven in het enkelvoud of in het meervoud. Deze keuze is vrij. Vergelijk dit met het gedrag van stoff.subst.n met betrekking tot de aanw.vnw.n (§ 52.2). Semi-concr.subst.n gedragen zich als concr.subst.n.

52.11

52.12   ad Blok 52.11   Noten

Voorbeelden en opmerkingen:

Noot 1

Noot 2

Noot 3
Felðe en feltes hebben vaak een ironisch, denigrerend of onverschillig karakter:

Noot 4
Het antecedent van hédiyc of hédecs moet drie of meer entiteiten bevatten:

Vergelijk ook noot 9.

Noot 5

In combinatie met een aanw.vnw. of bez.vnw. kan cradef soms ook bij een enkelvoudig concreet subst. gebruikt worden:

Noot 6

Vergelijk de betekenis van het enkelvoudige minker met die van het meervoudige minker:

Dat jolaiy in (2) meervoudig is, blijkt uit het meervoudige goe ilusys. In (1) moet minker geïnterpreteerd worden als "véél meer dan één; bijna allemaal; zeker meer dan de helft". In (2) als: "een beperkt aantal, maar minder dan de helft". Zin (1) is dan ook een veel meer generaliserende uitspraak dan (2), want (1) impliceert dat er bijna geen vrijheid bestaat die níét een illusie is.

Noot 7
Nys[es] is een versterking van jadâk of cradef:

Noot 8
Teâk en sest kunnen zowel contextueel als deiktisch refereren:

Noot 9
Het antecedent van wâlke of wâlkiys moet twee entiteiten bevatten (een van de weinige gevallen dat er in het Spokaans van een dualis sprake is). Omdat wâlkiys op een meervouds-s eindigt, wordt het uitgesproken als [wâLkis] (zie § 11.3 letter iy):

Vergelijk ook noot 4.

Noot 10

Beritel en bertert zijn samentrekkingen van ber + litel en ber + pert. Ze kunnen ook optreden als een pred.add.:

Voor een additivische uitdrukking van "te veel" en "te weinig", zie ook de trappen van overmatigheid van pert en litel in noot 12.

Noot 11

Hâls en hâles kunnen ook optreden als een pred.add.; een onderscheid tussen enkel- en meervoud wordt dan niet gemaakt:

Noot 12

Pert en litel kunnen ook als additief fungeren, bijvoorbeeld:

Let op het verschil tussen een onb.vnw. (in a.) en een additief (in b.):

Van litel en pert bestaat ook een trap van overmatigheid (§ 43.22) welke – geheel regelmatig – met de resultatief gevormd wordt: litell (te weinig) en perte (te veel). Deze resultatieve vormen komen slechts als additief voor (en worden dus eventueel voorafgegaan door een lidwoord of lidwoordvervangend voornaamwoord). In noot 10 hierboven wordt uitgelegd hoe beritel (te weinig) en bertert (te veel) als pred.add.n kunnen optreden (dus feitelijk als trappen van overmatigheid).
Vergelijk:

Zie ook Blok 43.25 voor de andere trappen van vergelijking.

Noot 13
Lopert (evenveel) kan alleen gebruikt worden in relatie tot een zinskern die twee of meer entiteiten bevat; lopert kan nooit zelf in een zinskern staan:

Als de hoeveelheid in relatie tot de ene entiteit of groep entiteiten vergeleken wordt met de hoeveelheid in relatie tot een andere entiteit of groep entiteiten, moeten de vergelijkende voegwoorden lo ... lo (even ... als) gebruikt worden. Synoniemen van (1), (2) en (3) zijn:

Vergelijk ook:

In (4′) is lopert niet te gebruiken omdat het dan in de zinskern zou staan. Daarom wordt hier gebruikgemaakt van een constructie met lo ... lo, zie ook Blok 120.49. Merk op dat de notie "veel" (als antoniem van "weinig") in lopert verdwenen is. Lopert betekent letterlijk "gelijk aantal; in gelijke hoeveelheid; gelijk gewicht; ed.".
In (4) wordt dus beweerd dat in elke kast een gelijke hoeveelheid boeken ligt; dit kunnen er veel of weinig zijn. Zelfs als er slechts één boek (en wellicht ook: nul boeken) ligt, is (4) correct.
In (4′) wordt beweerd dat het aantal boeken in elke kast "veel" (en niet "weinig") is; het grote aantal boeken is dus gelijkelijk verdeeld over de drie kasten. Is het aantal boeken zodanig dat de kwalificatie "veel" niet op zijn plaats is, dan moet er expliciet voor litel (weinig) gekozen worden:

Lopert en lo ... lo worden uitgebreid besproken in de hoofdstukken over vergelijkingen (§ 143.113–130 en § 144.7–11).

Noot 14
Nÿf ontkent datgene wat door nÿf bepaald wordt. Dit wordt verder uitgebreid besproken in § 151.57–74; zie ook § 144.64–66 voor een bijzonder gebruik van nÿf. Bijvoorbeeld:

Noot 15

52.13   Combinaties van onb.vnw.n

Verscheidene onb.vnw.n uit Blok 52.11 kunnen met elkaar gecombineerd worden, bijvoorbeeld:

52.14

In een enkel geval is zo'n onb.vnw.-combinatie gelexicaliseerd, bijvoorbeeld:

Let op het verschil tussen nyses en feltes cradef:

52.14a

Let ook op de specifieke betekenis van:

52.15   Combinaties van onb.vnw.n met aanw., bez. en pers.vnw.n

Soms kan een onb.vnw. door een aanw., bez. of pers.vnw. gevolgd worden:

In het laatste voorbeeld refereert het pers.vnw. tem aan het stoff.subst. tiynstes (rotzooi) (zie Blok 70.5).1

52.15a

Het impliciete bez.vnw. sener[s] kan níét gecombineerd worden met een onb.vnw. Hiervoor in de plaats moet dan een expliciet equivalent komen. Vergelijk:

Zie ook § 52.8 en § 51.18a.

52.16   Combinaties van onb.vnw.n met telwoorden

Het is soms mogelijk om een meervoudig onb.vnw. met een telwoord te combineren:

In het laatste voorbeeld fungeert gopirus voornamelijk als vervanger van een lidwoord dat bij namen van volkeren verplicht is. In het Nederlands is dit niet te vertalen. Zie hiervoor § 50.34.

52.17

Evenals bez.vnw.n (Blok 51.27) en aanw.vnw.n (§ 52.9) kennen ook sommige onb.vnw.n een genominaliseerde afleiding. Deze kent geen meervouds- of resultatiefvorm. Maar – in tegenstelling tot nominalisaties van bez. en aanw.vnw.n – kan het bep.lidw. ef soms door een bez. of aanw.vnw. vervangen worden:

Voorbeelden:

Let op het verschil in referentie tussen (1) en (2). In (1) refereert wâlkeiy aan de Peugeot + Audi: het zijn dus deze twee auto's die wij van elkaar lenen. Hier is sprake van een contextuele referentie. Daarentegen refereert hédiyciy in (2) níét aan de in de context bedoelde boeken (oftewel de boeken die Gylt, Gest, Glo en Gals van elkaar lezen), maar aan een andere verzameling boeken die Iva samen met niet nader genoemde personen zou kunnen lezen. Hédiyciy heeft dus een buitentalige referentie.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands