Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

120. Nevenschikking √

120.1   Verschil tussen neven- en onderschikking

In het Nederlands onderscheiden nevengeschikte en ondergeschikte zinnen zich uiterlijk van elkaar door de woordvolgorde: in een ondergeschikte zin is sprake van inversie. Vergelijk:

Daar het Spokaans deze vorm van inversie niet kent, hebben een neven- en een ondergeschikte zin hetzelfde uiterlijk. Vergelijk beide zinnen in (1) met de Spokaanse equivalenten in (2):

120.2

"Nevenschikking" en "onderschikking" kunnen in het Spokaans uit elkaar gehouden worden op basis van 7 verschillen:

1. verschil in niveaus waarop onder- of nevenschikking kan plaatsvinden (§ 120.2a)
2. semantische relatie bij onderschikking (§ 120.3)
3. volgorde van de elementen (§ 120.4)
4. verandering van de rangschikking van beide zinnen (§ 120.5)
5. ondergeschikte zin bij vragen en antwoorden (§ 120.6)
6. onderschikkende determinanten (§ 120.7)
7. onderschikking met karakter van additivische bepaling (§ 120.8)

120.2a

Verschil 1: niveaus waarop onder- of nevenschikking kan plaatsvinden

Een ONDERschikking kan alleen op zinsniveau plaatsvinden, wat betekent dat alleen twee zinnen ondergeschikt kunnen worden aan elkaar. NEVENschikking is ook mogelijk op zinsdeelniveau, woordgroepniveau en woordniveau (hierop komen we in de loop van dit hoofdstuk terug). Bijvoorbeeld:

Nevenschikking van 2 predicaten (= 2 zinsdelen):

Nevenschikking van 2 objecten (= 2 zinsdelen):

Nevenschikking van 2 additieven (= 2 woorden):

120.3

Verschil 2: semantische relatie

Bij ONDERschikking is er altijd sprake van een semantische relatie tussen een hoofdzin en een bijzin, zodanig dat de bijzin uitdrukt wanneer, waar, waarheen, waarom, waardoor, onder welke voorwaarde, ondanks wat, enzovoort, de Stand van Zaken in de hoofdzin plaatsvindt, plaatsvond of plaats zal vinden (voor het begrip "Stand van Zaken" (SvZ) zie ook § 110.1–3). Deze semantische relatie wordt middels het voegwoord uitgedrukt. Bijvoorbeeld: een reden waarom de Stand van Zaken in de hoofdzin plaatsvindt, wordt uitgedrukt in:

Een gelijktijdigheid wordt uitgedrukt in:

Een ondergeschikte bijzin heeft meestal geen zinnige betekenis zonder de bijbehorende hoofdzin (zoals: ?? Omdat het regent), tenzij de bijzin als antwoord op een vraag fungeert.
Bij NEVENschikking is zo'n semantische relatie geheel afwezig (of althans, deze wordt niet met een voegwoord uitgedrukt), zoals in het volgende voorbeeld, waarin geen enkel logisch verband tussen de Standen van Zaken JÂN BLIJFT THUIS en HET REGENT wordt gelegd:

120.4

Verschil 3: volgorde van de elementen

Een ONDERgeschikte zin kan vóór de hoofdzin geplaatst worden, zodanig dat de gehele constructie door het voegwoord ingeleid wordt. Bij een NEVENschikking kan het voegwoord nooit geheel vooraan staan.1 Vergelijk:

Maar niet:

120.5

Verschil 4: verandering van de rangschikking

Bij NEVENschikkingen kunnen het linker en het rechter lid meestal van plaats verwisselen zonder dat de betekenis van de totale zin verandert.1 Bij een ONDERschikking leidt deze wisseling tot een andere betekenis, soms zelfs tot semantische onzin. Vergelijk:

In b. leidt de verwisseling van beide ondergeschikte elementen tot een andere betekenis, die in dit geval tamelijk onzinnig is.

120.6

Verschil 5: vragen en antwoorden

Een ONDERgeschikte bijzin kan dienen als antwoord op een vraag, zodanig dat het voegwoord semantisch aansluit bij het vrag.vnw.:

Bij NEVENschikkende voegwoorden ontbreekt een dergelijk bijbehorend vrag.vnw. (ofwel: nevensch.voegw.n kunnen niet bevraagd worden; zie ook Hoofdstuk 150).

120.7

Verschil 6: determinanten

Ongeveer de helft van de ONDERschikkende voegwoorden kent een equivalent in de vorm van een "determinant". NEVENschikkende voegwoorden kennen zo'n equivalent niet. Een determinant wordt (in tegenstelling tot een voegwoord) in de hoofdzin geplaatst, terwijl het predicaat in de bijzin gemarkeerd wordt met -ilóme (actief), -ilomije (ob-passief) of -ilomitâ (ec-passief) (zie § 122.5). Vergelijk:

120.8

Verschil 7: additivische bepalingen

Een ONDERgeschikte bijzin fungeert als een soort additivische bepaling die iets "zegt" over de hoofdzin. Soms kan deze vervangen worden door een voorz.bep. Vergelijk:

In (2b) volgt na het voorz. mintof (na) een gedeverbaliseerde vorm; zie hiervoor Hoofdstuk 126. Merk ook op dat mintof zowel een voegw. als een voorz. kan zijn. Deze dubbele functie komt bij meer voegw.n voor.

120.9   Terminologie

Na dit globale overzicht van de verschillen tussen onder- en nevenschikking zullen we ons in dit hoofdstuk verder concentreren op constructies waarin een "echt" nevenschikkend voegwoord de hoofdrol speelt. In Hoofdstuk 121 zullen ook andere vormen van nevenschikking besproken worden, en wel:

1. nevenschikkingen met een "neutraal" voegwoord1 (vanaf § 121.2)
2. nevenschikkingen met een nevenschikkend voorzetsel (vanaf § 121.39)
3. bijzondere vormen van nevenschikking (vanaf § 121.65)

Onderschikking wordt besproken in de Hoofdstukken 122 en 123.

120.10

Alle vormen van nevenschikking kunnen plaatsvinden op 4 niveaus, en wel van "hoog" naar "laag":

• Type I  : nevenschikking van zinnen  (vanaf 120.15)
• Type II : nevenschikking van zinsdelen  (vanaf 120.21)
• Type III: nevenschikking van woordgroepen  (vanaf 120.29)
• Type IV: nevenschikking van woorden  (vanaf 120.37)

De hiërarchie van "hoog" naar "laag" is voor te stellen als:

120.11

Het zinsniveau, het zinsdeelniveau, het woordgroepniveau en het woordniveau worden geïllustreerd in het volgende voorbeeld (van "laag" naar "hoog"):

Een zin (a) bestaat dus uit een of meer zinsdelen (d), een zinsdeel bestaat eventueel uit twee of meer woordgroepen (de 2 gele blokken in c), en een woordgroep bestaat uit een of meer woorden (b). Merk op dat het begrip "woordgroep" alleen relevant is als er ook werkelijk sprake is van een eenheid die uit meer dan één woord bestaat (maar nog niet de functie van zinsdeel heeft).

120.12

Als een bepaald element tot meer dan één niveau behoort, wordt nevenschikking van zulke elementen altijd op het hoogste niveau geacht plaats te vinden.1
Bijvoorbeeld: in de zin Jân ur Elsa lye wâlkân (Jân en Elsa houden van elkaar) is Jân ur Elsa niet alleen een nevenschikking van twee woorden, maar ook van twee zinsdelen (namelijk twee subjecten).
Jân ur Elsa behoort dus tot twee niveaus, maar omdat een "zinsdeel" het hoogste niveau is, zal Jân ur Elsa beschouwd worden als een nevenschikking op zinsdeelniveau. We zullen bij een nevenschikking spreken van een "linker lid" en een "rechter lid". In bovenstaand voorbeeld is Jân het linker lid en Elsa het rechter lid.

120.13

We zullen in dit hoofdstuk de volgende terminologie hanteren:

1. twee nevengeschikte zinnen vormen samen een volzin
2. twee nevengeschikte zinsdelen vormen samen een volzinsdeel
3. twee nevengeschikte woordgroepen vormen samen een volwoordgroep
4. twee nevengeschikte woorden vormen samen een volwoord

Als een volzin opgebouwd is uit twee hoofdzinnen, spreken we zo nodig van een volhoofdzin. Evenzo kunnen we spreken van een volbijzin.
Als een volzinsdeel opgebouwd is uit twee subjecten, spreken we eventueel van een volsubject. Analoog bestaan er natuurlijk ook volobjecten, volecho's, volvoorz.bep.n, enzovoort.
Bij een volwoord kunnen we onderscheid maken tussen onder meer: volsubstantieven, voladditieven, volpers.vnw.n, enzovoort.

120.14

Alvorens we de individuele voegwoorden en het gebruik ervan zullen bespreken, geven we eerst een overzicht van alle mogelijke vormen van nevenschikking in het Spokaans. We maken hiervoor gebruik van een aantal modelconstructies, waarin het voegwoord gesymboliseerd is door ◊. Bij elke modelconstructie wordt tevens het zogenoemde structuurschema gegeven. In de loop van dit hoofdstuk zal telkens terugverwezen worden naar de verschillende types van modelconstructies.

120.15   ad § 120.10   Type I: Nevenschikking op zinsniveau

Twee zinnen kunnen eigenlijk alleen nevengeschikt worden als ze hetzelfde pragmatische karakter hebben. Of concreet: ze moeten beide bevestigend, beide vragend, beide gebiedend zijn, enzovoort. De volgende nevenschikkingen zijn dus ongrammaticaal (of op zijn minst heel vreemd):

120.16

Nevenschikking van verschillende pragmatische karakters is met name in de spreektaal wel mogelijk als de band tussen beide nevengeschikte zinnen heel "los" is, wat tot uitdrukking komt in het gebruik van een komma of zelfs van twee aparte zinnen. Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

Hier fungeren de voegwoorden ur en oft eerder als een soort inleidende bijwoorden dan als een element dat twee zinnen verbindt. In het tweede voorbeeld drukt oft dan ook niet een keuze uit, maar eerder een gevolg ("als je me niet helpt, ben ik genoodzaakt om de schuur in mijn eentje op te knappen"). Hier zou oft vervangen kunnen worden door het add. kûf (anders; zo niet ... dan).

120.17

Nevenschikking op zinsniveau kan opgesplitst worden in drie subtypes:

Type I.a: Volzin = volhoofdzin:

In het structuurschema staan de zinnen tussen [...], en de volzin tussen {...}:

120.18

Type I.b: Volzin = exclusieve volbijzin:

Met "exclusief" wordt bedoeld dat het onderschikkende voegwoord (dat de bijzin als zodanig markeert), buiten het proces van nevenschikking gehouden wordt, en daarom ook buiten de volbijzin valt. Dat is in het structuurschema goed te zien:

In het structuurschema staan de zinnen tussen [...], en de volzin tussen {...}.
Merk op dat het ONDERschikkende voegwoord janof geen deel is van de volzin:

120.19

Type I.c: Volzin = inclusieve volbijzin:

Met "inclusief" wordt bedoeld dat het onderschikkende voegwoord deelneemt aan het proces van nevenschikking en daarom binnen de volbijzin valt. Het voegwoord is aanwezig in beide nevengeschikte leden:

In het structuurschema staan de zinnen tussen [...], en de volzin tussen {...}.
Merk op dat het ONDERschikkende voegwoord janof twee keer deel uitmaakt van de volbijzin:

Al naar gelang de betekenis van de gebruikte onder- en nevenschikkende voegwoorden kunnen exclusieve en inclusieve nevenschikking tot zinnen met geheel verschillende betekenissen leiden. Zie verder Hoofdstuk 122.

120.20

Inclusieve nevenschikking is ook mogelijk bij twee bijzinnen die elk met een verschillend voegwoord ingeluid worden, bijvoorbeeld:

120.20a

Nevenschikking van twee bijzinnen die elk met een ander voegw. beginnen, lijkt in het Spokaans makkelijker te gaan dan in het Nederlands. Bijvoorbeeld:

In het Nederlands wordt de voorkeur gegeven aan twee aparte bijzinnen, zonder gebruik te maken van een voegw. De bijzinnen kunnen ook op verschillende posities staan (de eerste vóór de hoofdzin, de ander erachter). Er is in dit voorbeeld sprake van een hiërarchie: het "vallen" en het "zingen" vormen één mentaal beeld (beide handelingen worden als één gebeurtenis voorgesteld), en het "niet uitkijken" verklaart de reden van het "vallen + zingen".

120.21   ad § 120.10   Type II: Nevenschikking op zinsdeelniveau

De zinsdelen kunnen opgedeeld woorden in 3 hoofdgroepen, en deze kunnen eventueel weer in subgroepen opgesplitst worden. Deze groepen kunnen in 5 types ondergebracht worden, die in de volgende paragrafen met voorbeelden worden geïllustreerd:

1. de 5 basiselementen, zoals besproken in § 90.1–3:
   1. zinskern (type II.a)
   2. subject (type II.b)
   3. object (type II.b)
   4. echo (type II.b)
   5. predicaat (type II.c)

2. additivische bepalingen,1 zoals besproken in de Hoofdstukken 40 en 93:
   1. subjectieve addit.bep.n (type II.d)
   2. objectieve addit.bep.n (type II.d)
   3. predicatieve addit.bep.n (type II.d)

3. voorzetselbepalingen (type II.e), zoals besproken in Hoofdstuk 140.

120.22

Type II.a: Volzinsdeel = volkern:

De volkern kan zowel subject, object als echo zijn. We rekenen deze drie echter tot één type.

Volkern = volsubject:

Volkern = volobject:

Volkern = volecho:

In de structuurschema's staan de kernen tussen [...] en de volzinsdelen tussen {...}:

Uit het laatste voorbeeld blijkt dat de lengte van een volzinsdeel in principe onbeperkt is, want er zijn altijd uitbreidingen met bijzinnen mogelijk.1

120.23

Type II.b: Volzinsdeel = volbasiselement:

Het basiselement kan zowel subject, object als echo zijn. We rekenen deze drie echter tot één type.

Volbasiselement = volsubject:

Volbasiselement = volobject:

Volbasiselement = volecho:

In de structuurschema's staan de basiselementen tussen [...] en de volzinsdelen tussen {...}:

120.24

Type II.c: Volzinsdeel = volpredicaat:

Merk op dat het Nederlandse equivalent van het laatste voorbeeld een nevenschikking op zinsniveau is, en niet op predicaatniveau. In de volgende paragraaf zal blijken dat ook het Spokaans een nevenschikking op zinsniveau kent.
In de structuurschema's staan de predicaten tussen [...] en de volzinsdelen tussen {...}:

De ontkenning nert wordt beschouwd als een deel van het predicaat (zie ook § 151.7).

120.25

Nevenschikking van predicaten is gebruikelijk indien er één mentaal beeld gepresenteerd wordt: de twee dingen die het subject uitvoert worden als één handeling voorgesteld, en het object (en/of de echo) is bij deze handelingen op identieke wijze en in gelijke mate betrokken.
Zodra de nevenschikking twee "mentale beelden" presenteert, wat wil zeggen dat het subject twee handelingen onafhankelijk van elkaar uitvoert, en het object hierbij op verschillende manieren betrokken is, wordt de voorkeur gegeven aan een nevenschikking op zinsniveau. Nevenschikking op zinsniveau is zelfs verplicht als de predicaten elk een andere tijd uitdrukken. Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

120.26

Type II.d: Volzinsdeel = vol-addit.bep.:

In § 40.4 is aangestipt dat additieven kunnen optreden als zinsdelen, waarbij ze een subject, een object of een predicaat nader bepalen. Zulke zinsdelen zullen we hier "additivische bepalingen" noemen. Hieronder vallen de subj.add.n, obj.add.n en pred.add.n, zoals behandeld in de Hoofdstukken 40 en 93. Wij rekenen ze nu tot één type:

Vol-addit.bep. = vol-subj.add.:

Vol-addit.bep. = vol-obj.add.:

Vol-addit.bep. = vol-pred.add.:

In de structuurschema's staan de addit.bep.n tussen [...] en de volzinsdelen tussen {...}:

120.27

Type II.e: Volzinsdeel = volvoorz.bep.:

Een voorz.bep. bestaat uit een voorzetsel, gevolgd door een fundament (zie Hoofdstuk 140). Twee voorz.bep.n kunnen nevengeschikt worden:

In de structuurschema's staan de voorz.bep.n tussen [...] en het volzinsdeel tussen {...}:

120.28

Als twee voorz.bep.n nevengeschikt worden en aldus een volvoorz.bep. gaan vormen, wordt het rechter voorzetsel door het "dode" voorzetsel âs vervangen, indien het linker en rechter voorzetsel identiek zijn. Vergelijk (1) resp. (2) uit § 120.27 met:

Zo is in (1′) sprake van de twee nevengeschikte voorz.bep.n:

waarbij het tweede mitai vervangen is door âs.
Het dode voorzetsel âs wordt nader besproken in § 132.144–156. Vergelijk echter ook de volwoordgroepen die in een voorz.bep. kunnen optreden in § 120.32.

120.29   ad § 120.10   Type III: Nevenschikking op woordgroepniveau

Het begrip "woordgroep" kan alleen gedefinieerd worden binnen de context van een zin. Zodra een woordgroep buiten de zinscontext geplaatst wordt, kan niet meer vastgesteld worden of we te maken hebben met een compleet zinsdeel, dan wel met een deel van een zinsdeel (= woordgroep). Vergelijk:

In (1a) is de voorz.bep. blef ef kul een woordgroep, want ze maakt deel uit van het object (= zinsdeel) ef koffon vildul blef ef kul. De locatie "achter de schuur" moet hier beschouwd worden als een nader specificerende bepaling bij "de dode boom".
In (1b) daarentegen is de voorz.bep. blef ef kul een zinsdeel, want ze maakt geen deel uit van een ander zinsdeel. Het gaat hier om een additivische bepaling bij de gehele zin, zodanig dat de Stand van Zaken JÂN LOERT NAAR HET NAAKTE MEISJE in zijn geheel "achter de schuur" plaatsvindt. Hiermee is niet gezegd dat ook het meisje zich achter de schuur bevindt.

120.30

Het is niet altijd duidelijk of een voorz.bep. beschouwd moet worden als zelfstandig zinsdeel, dan wel als woordgroep binnen een ander zinsdeel. Bekijk de volgende zin:

Het vetgedrukte zinsdeel (in de functie van object) bevat drie woordgroepen:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands is (1) ambigu, want het is niet duidelijk of ook de beuk achter de schuur staat. Er zijn twee mogelijkheden:1

1. Woordgroep c. vormt alleen een bepaling bij b., maar niet bij a. We hebben dan te maken met een nevenschikking van twee zinsdelen, wat schematisch als volgt is weer te geven:

   {CŸR [ef koffon bûst] IS [ef clajotelira ðâftyiy blef ef kul]}

   Elk van beide objecten is tussen [...] geplaatst, en het volobject is ingesloten door {...}.

2. Woordgroep c. vormt een bepaling bij zowel b. als a. Nu is er sprake van een nevenschikking van twee woordgroepen, en wel als volgt:

   {CŸR [ef koffon bûst] IS [ef clajotelira ðâftyiy]} blef ef kul

   De volwoordgroep is ingesloten door {...}, en de bepaling blef ef kul valt hier buiten.

120.31

Deze ambiguïteit bestaat niet bij de voegwoorden ur of én. Vergelijk:

Zin a. kan alleen betekenen dat de beuk níét, en de kastanjeboom wél achter de schuur staat. Zin b. kan alleen betekenen dat beide bomen achter de schuur staan.1 Dit is te verduidelijken met de volgende schema's:

In a′. gaat het om een volzinsdeel (volobject) tussen {...}. In b′. staat tussen {...} een volwoordgroep, maar deze volwoordgroep vormt samen met de voorz.bep. blef ef kul het object (zie ook type III.d in § 120.35).
Zie ook hieronder bij de behandeling van ur en én.

120.32

Bij de nevenschikking van woordgroepen kunnen vier types onderscheiden worden.

Type III.a: Volwoordgroep = volfundament van voorz.bep.:

In het structuurschema staan de woordgroepen tussen [...] en de volwoordgroep tussen {...}. Het schema bestaat uit een voorzetsel, gevolgd door een "volfundament"; in zijn geheel drukt dit een voorz.bep. uit:

120.32a

Analoog aan een "volfundament van een voorz.bep." kunnen we ook spreken van een "volfundament van een basiselement", dus van een subject, object of echo, gemarkeerd met resp. pai, enn of ón. Bijvoorbeeld:

Nevenschikking van de fundamenten van basiselementen is gebruikelijk als er één mentaal beeld gepresenteerd wordt. In (1) wordt de nadruk gelegd op een subject dat één mentaal beeld oproept: de schilders en timmerlieden werken samen bij de opknapbeurt. Vergelijk dit met het eerste voorbeeld in § 120.23, waarin een nevenschikking van twee subjecten (beide met pai gemarkeerd) suggereert dat de schilders en de timmerlieden onafhankelijk van elkaar werken.
In (2) geeft Lerdu één boek aan zowel zijn broer als diens vrouw; er is sprake van één echo die één mentaal beeld oproept.
We kunnen de volgende structuurschema's opstellen:

120.33

Type III.b: Volwoordgroep = voladditief binnen addit.bep.:

In het structuurschema staan de woordgroepen tussen [...] en de volwoordgroep tussen {...}. Het gehele schema drukt een obj.addit.bep. uit:

120.34

Type III.c: Volwoordgroep = voladditief binnen nominale groep:

In het structuurschema staan de woordgroepen tussen [...], en de volwoordgroep tussen {...}. De volwoordgroep is een addit.bep., en het gehele schema drukt een nominale groep uit (die bijvoorbeeld als zinsdeel (subject of object) kan fungeren):

120.35

Type III.d: Volwoordgroep = vol-nom.groep:

In het structuurschema staan de woordgroepen tussen [...], en de volwoordgroep tussen {...}. De volwoordgroep is een nominale nevenschikking, die samen met de -lira-bijzin een objectkern vormt:

120.36

Merk op dat (1) uit de vorige paragraaf ambigu is, omdat de -lira-bijzin ook zo opgevat kan worden dat deze alleen refereert aan "de bloeiende kastanje".1 In dat geval hebben we te maken met een nevenschikking op zinsdeelniveau (type II.a), en wel volgens het volgende schema, waarin [...] de objectkernen omsluit. Tussen {...} staat nu een volkern:

Deze ambiguïteit geldt níét voor het Nederlands, omdat in het geval van type II.a de vorm quglelira niet vertaald zou worden met het meervoudige "die werpen", maar met het enkelvoudige "die werpt" (er wordt nu immers maar aan één boom, t.w. de kastanje, gerefereerd).

120.37   ad § 120.10   Type IV: Nevenschikking op woordniveau

We kunnen hier subtypes onderscheiden die gebaseerd zijn op de verschillende woordsoorten:

Type IV.a: Volwoord = volsubstantief:

In het structuurschema staat het volsubstantief tussen {...}. Het gehele schema drukt de subjectkern van de voorbeeldzin uit:

120.38

Merk op dat er in (1) in de vorige paragraaf sprake is van een nevenschikking op woordniveau, omdat liftkars een meervouds-s draagt en daarom een bepaling vormt bij zowel bûsts als ÿcs: in dit geval zijn bûsts en ÿcs nevengeschikt (zie ook § 42.12). Als liftkar (zónder meervoudssuffix!) alleen een bepaling vormt bij bûsts, en niet bij ÿcs (dus de eiken zijn niet "oud"), dan is er sprake van een nevenschikking op zinsdeelniveau, of preciezer: op subjectkern-niveau (type II.a). Dan geldt het volgende schema:

Hierbij is het tweede lidwoord ef gedeleerd (§ 131.63a–63b).

120.39

In plaats van "substantief" mag ook gelezen worden "substantiefvervangend element", zoals een eigennaam of een voornaamwoord:

Let op de noodzakelijke bijzin in het Nederlandse equivalent van het laatste voorbeeld, omdat kinur do zich niet laat vertalen met * "zieke hem".

120.40

Om uit te drukken dat één en hetzelfde additief een bepaling vormt bij beide nevengeschikte substantieven, kan ook, of moet soms, gebruikgemaakt worden van het spoor idem, dat het additief in het rechter lid vervangt.1 Zie hiervoor verder § 132.45–49. Voorbeelden:

Hiervoor gelden de schema's:

Waarbij het tweede lidwoord gedeleerd is, en het tweede additief vervangen is door idem.

120.41

Type IV.b: Volwoord = volhulpwerkwoord:

In het structuurschema staat het volhulpwerkwoord tussen {...}. Het gehele schema drukt het predicaat uit (ook nert wordt als deel van het predicaat beschouwd, zie ook § 151.7):

120.42

Type IV.c: Volwoord = voladditief:

In het structuurschema staat het voladditief tussen {...}:

120.43

Let op het verschil tussen nevenschikking van twee additieven (leidend tot een voladditief), en nevenschikking van twee nominale bepalingen waarbij de nominale elementen equivalent zijn:

In (1) gaat het om één verzameling ballen, waarvan we niet weten of ze nu geel dan wel blauw zijn; in (2) gaat het om de keuze tussen twee verzamelingen ballen: een met gele ballen, en een met blauwe ballen. Als we het voladditief tussen {...} plaatsen, kan de nevenschikking in (1) schematisch weergegeven worden als:

In (2) is het rechter gumbâls vervangen door het spoor tiyns (dingen), en het tweede lidwoord ef is gedeleerd. Dit is schematisch weer te geven als:

120.44

Type IV.d: Volwoord = volvoorzetsel:

In het structuurschema staat het volvoorzetsel tussen {...}. Samen met het eropvolgende fundament is hier sprake van één volvoorz.bep.:

Het gaat in bovenstaand voorbeeld dus over één tafel: sommige katten zitten erop, en sommige zitten eronder.

120.45

Let op het verschil tussen nevenschikking van twee voorzetsels (leidend tot een volvoorzetsel), en nevenschikking van twee voorz.bep.n (ofwel zinsdelen) waarbij de fundamenten equivalent zijn:

Als we het volvoorzetsel tussen {...} plaatsen, kan de nevenschikking in (1) schematisch weergegeven worden als:

Bij de nevenschikking in (2) is ef kelbras vervangen door het spoor ôc (§ 132.50–63). Dit is schematisch weer te geven als:

Strikt genomen gaat het in (1) om één verzameling tafels waarbij sprake is van iets dat er hetzij op, hetzij onder, kan liggen. In (2) is sprake van twee verzamelingen tafels: bij de ene verzameling ligt iets erop, en bij de andere ligt iets eronder.

120.46

Het semantische onderscheid tussen (1) en (2) in de vorige paragraaf wordt tegenwoordig niet altijd meer gemaakt, zodat deze beide constructies als synoniemen beschouwd kunnen worden. Omdat, semantisch gezien, een nevenschikking van twee voorzetsels als in (1) ook gebruikt kan worden om een nevenschikking van twee woordgroepen als in (2) uit te drukken, lijkt, syntactisch gezien, constructie (1) ook de volgende onderliggende structuur te kunnen hebben:

waarbij het eerste ef kelbras gedeleerd is. Kojen-Pôt (1980) keurt een dergelijke deletie alleen goed bij het nevensch.voegw. ur (en), zodat hij feitelijk niet accepteert dat (1) als synoniem van (2) gebruikt wordt.

120.47

Omdat, semantisch gezien, een nevenschikking van twee woordgroepen als in (1) (§ 120.45) ook gebruikt kan worden om een nevenschikking van twee voorzetsels als in (2) uit te drukken, lijkt de onderliggende structuur (2′) ook zo geïnterpreteerd te kunnen worden dat ôc identiek is aan ef kelbras (en niet alleen equivalent), of met andere woorden: ôc refereert aan dezelfde verzameling tafels als ef kelbras.
Met deze interpretatie van ôc heeft Kojen-Pôt geen moeite, zodat hij wél kan accepteren dat (2) als synoniem van (1) gebruikt wordt.

120.48

Alle hierboven beschreven nevenschikkingstypes zijn in het volgende Blok samengevat. In de loop van dit hoofdstuk zal telkens verwezen worden naar de type-nummers zoals ze in dit Blok zijn opgenomen.

120.49   Nevenschikkingen met een "echt" nevenschikkend voegwoord

In het volgende Blok zijn de voegwoorden opgenomen die in alle opzichten aan de Spokaanse definitie van "nevenschikkend voegwoord" voldoen. Deze groep kan opgesplitst worden in enkele en dubbele voegwoorden:

Hieronder zullen al deze voegwoorden nader bekeken worden.

120.50

Kenmerkend voor deze voegwoorden is dat ze bij een nevenschikking op kernniveau voor een extern meervoud zorgen (zie ook § 31.27), tenzij de nevenschikkende leden identiek aan elkaar zijn (zoals eft oto turoft eft ÿrlat 'een auto ofwel een automobiel'), zie § 120.96–97.1
Het extern-meervoudige karakter van de kern blijkt bijvoorbeeld uit de meervoudige varianten van de modale suffixen (Blok 110.17), en uit de meervoudssuffixen die er in sommige gevallen achter additieven gevoegd moeten worden (Blok 42.23).
Vergelijk het meervoudige -ûs resp. -ecos met het enkelvoudige "moet" resp. "kan":

120.51

Vergelijk de meervoudsmarkering -m met het enkelvoudige "klinkt" resp. "praat":

120.52   Enkele (= niet-dubbele) voegwoorden

Enkele (= niet-dubbele) voegwoorden staan altijd tussen het linker lid en het rechter lid in. De mate van "verbondenheid" tussen beide leden kan echter variëren: beide leden zijn het meest hecht verbonden als ze zonder pauze (in de schrijftaal: zonder komma) direct achter elkaar volgen, en het lidwoord1 van het rechter lid gedeleerd is (mits dit identiek is aan het lidwoord in het linker lid):

In bovenstaande nevenschikkingen wordt als het ware één mentaal beeld gepresenteerd, ofwel: er is telkens sprake van één verzameling entiteiten. In (1) vinden we de verzameling "boek plus boeket" (waaruit een keuze wordt gemaakt), en in (2) vinden we de verzameling "honden en katten".
Voor de deletie van lidwoorden en lidwoordvervangende voornaamwoorden, zie § 131.63a–63b.

120.53

Iets minder hecht is de band als beide leden hun eigen lidwoord of voornaamwoord behouden. Er is nu telkens sprake van twee verzamelingen:

120.54

Deletie van lidwoord of voornaamwoord is uiteraard niet mogelijk indien het lidwoord of voornaamwoord in het rechter lid een andere vorm heeft dan dat in het linker lid, zoals in:

120.55

Nog minder hecht is de band, als het rechter lid door pauzes (= komma's) van het linker lid gescheiden wordt:

Deze vormen van zogenoemde constituentsplitsing zijn handig om bijvoorbeeld een ambiguïteit op te heffen. Zo wordt het in zin (3) duidelijk dat alleen de ramen lelijk geschilderd zijn; Lerdu heeft de deuren kennelijk mooi geschilderd. Vergelijk (3) met:

Het ligt voor de hand om (3′) zo te interpreteren dat zowel de deuren als de ramen lelijk geschilderd zijn. Zie ook § 42.14 voetnoot 1.

120.56

Toevoeging van een komma is met name bij nevenschikking op zinsniveau heel algemeen, omdat beide nevengeschikte zinnen een eigen mentaal beeld oproepen:

Bovendien is de komma een goede markeerder voor de grens tussen beide nevengeschikte leden.

120.57

En ten slotte is een zeer losse nevenschikkende band mogelijk door het rechter lid als het ware uit de zin te halen, en als een "afterthought" aan het einde ervan te plaatsen, eventueel als een zelfstandige (zij het beknopte) zin. Dit soort constructie wordt wel een "uitgestelde nevenschikking" genoemd:

120.58

Bij nevenschikking op zinsniveau kan het rechter lid als volwaardige zelfstandige zin optreden:

Nu is er geen syntactische nevenschikking meer, maar slechts een opeenvolging van twee zinnen, waarbij het voegwoord optreedt als een soort inleidend pred.add. (linkse dislocatie, zie ook § 93.77 en § 93.89).

Hieronder zullen bij de behandeling van de voegwoorden bij voorkeur voorbeelden met de meest hechte nevenschikking gekozen worden.

120.59   <<   Het voegwoord ur

Het voegwoord ur (en) is het meest algemene voegwoord, met de minst pregnante betekenis: het voegt op semantisch, syntactisch en pragmatisch neutrale wijze een linker en een rechter lid nevenschikkend samen. Deze nevenschikking is mogelijk op alle 4 niveaus (de nummering van de voorbeeldzinnen verwijst naar de verschillende nevenschikkingstypes, zoals samengevat in Blok 120.48):

120.60

Let er bij de nevenschikking van voorz.bep.n (type II.e) op dat ze beide hetzelfde "karakter" hebben. Zo kan een voorz.bep. van plaats niet nevengeschikt worden met een voorz.bep. van wijze. Vergelijk:

Zin (1b) is onwelgevormd omdat een plaatsbepaling gecombineerd is met een bepaling van gesteldheid. Een correct alternatief voor b. is bijvoorbeeld:

120.61

Bij andere voegwoorden is deze restrictie minder relevant. Vergelijk de onmogelijk constructie in (1b) (vorige paragraaf) met het acceptabele:

Dat zin (2) acceptabel is, kan verklaard worden door aan te nemen dat deze zin vanwege de twee voegw.n meer het karakter heeft van twee nevengeschikte hoofdzinnen, dus "gevoeld" wordt als de variant:

Waarbij het deel do feldre in de tweede zin vervangen is door idem (zie hiervoor § 132.37). Zie ook de analyse in § 124.72 en verder § 141.131–144 voor de onderlinge ordening van voorz.bep.n.

120.62

Voorbeeld van een nevenschikking met ur op woordgroepniveau:

Voor de onderstreepte voorz.bep. geldt het volgende structuurschema, waarbij de volwoordgroep, die als fundament in de voorz.bep. fungeert, tussen {...} is geplaatst:

Er is in bovenstaand voorbeeld sprake van één lokaal begrip "in", dat zowel het gehele landhuis als de eetzaal in dit landhuis omvat. Dit kan alleen als de ministers zich tegelijkertijd in het landhuis en in de eetzaal kunnen bevinden.
Er wordt hier één mentaal beeld gepresenteerd, wat nog geaccentueerd wordt door de deletie van het rechter lidwoord (dit is reeds besproken in § 120.52).

120.63

In het volgende voorbeeld is daarentegen sprake van twee locaties die níét gelijktijdig door de ministers bezocht kunnen worden, en daarom doet een constructie met een volwoordgroep als fundament vreemd aan:

120.64

In het voorbeeld van § 120.63 wordt uitgedrukt dat er één lokaal begrip "in" bestaat dat zowel het landhuis als het kasteel omvat, of met andere woorden: als de ministers in het landhuis aanwezig zijn, zijn ze tegelijkertijd in het kasteel aanwezig. Dit is fysiek onmogelijk, het moet hier om twee ontmoetingen gaan: één in het landhuis, en één in het kasteel. Daarom is alleen een nevenschikking van twee voorz.bep.n (dus op zinsdeelniveau) correct (waarbij het tweede voorzetsel door âs vervangen moet worden, zie § 120.28):

120.65

Nog een voorbeeld van type III.a:

Voor (2) geldt het structuurschema:

In (2) is sprake van één onroerend goed: een garage annex restaurant, terwijl er in (3) sprake is van twee verschillende bedrijven:

Voor (3) geldt het structuurschema:

120.66

Het voegwoord ur kan níét gebruikt worden om addit.bep.n binnen een volwoordgroep neven te schikken (types III.b/c), of om nom.groepen neven te schikken die beide door dezelfde relatieve bijzin bepaald worden (type III.d):

In plaats van voor ur, moet er in deze constructies voor én gekozen worden (zie § 120.78).

120.67

Vergelijk voorbeeld III.b uit de vorige paragraaf met:

We hebben nu niet te maken met de twee eigenschappen "gevaarlijk scherp" en "gemeen puntig" die aan één en hetzelfde zwaard worden toegekend, maar aan twee verschillende zwaarden, zodanig dat de ene eigenschap aan het ene zwaard, en de andere aan het tweede zwaard wordt toegekend. Dit wordt uitgedrukt met een nevenschikking op zinsniveau (type I.a), waarbij in het rechter lid het equivalente deel (Krafta ôtosme sener rist) door het spoor idem vervangen is.

120.68

Vergelijk voorbeeld III.c uit § 120.66 met:

We hebben nu niet te maken met de twee eigenschappen "ontzettend oud" en "nogal verwaarloosd" die aan één en hetzelfde huis worden toegekend, maar aan twee verschillende huizen, zodanig dat de ene eigenschap aan het ene huis, en de andere aan het tweede huis wordt toegekend. Dit wordt uitgedrukt met een nevenschikking op objectniveau (type II.b), waarbij in het rechter lid het equivalente substantief door het spoor tiyn vervangen is.
Merk op dat de vertalingen a. en b. hetzelfde betekenen, en dat b., op het vette lidwoord "het" na, identiek is aan de vertaling bij III.c (§ 120.66). Het Nederlands lijkt hier de ambiguïteit op te heffen door het al dan niet toevoegen van een lidwoord (in het Spokaans duidt de aan-/afwezigheid van een lidwoord alleen op de "hechtheid" van de nevenschikking, zonder dat er een betekenisverschil zoals in het Nederlands bestaat. Zie ook § 120.52–53).

120.69

Het eerste voorbeeld bij III.d in § 120.66 is echter wel correct indien de relatieve bijzin alleen een bepaling vormt bij het rechter lid van het fundament in de voorz.bep. Het gaat dan om een nevenschikking op het niveau van een voorz.bep. (type III.a), en wel volgens het volgende schema, waarbij tussen [...] de nevengeschikte fundamenten:

De juiste vertaling van III.d (nu dus III.a) is dan: 'Lerdu heeft altijd ruzie met zijn buurvrouw en haar man die veel te veel drinkt'. Let op het enkelvoudige "drinkt", want dit congrueert nu met alleen "haar man".

120.69a

Het tweede voorbeeld bij III.d in § 120.66 is correct indien de relatieve bijzin alleen een bepaling vormt bij de rechter nominale groep. We hebben dan te maken met een nevenschikking op kernniveau (type II.a), en wel volgens het volgende schema, waarbij tussen [...] de nevengeschikte objectkernen:

De juiste vertaling van III.d (nu dus II.a) is dan: 'De dode eik, en de bloeiende kastanje die veel schaduw op het terras werpt, worden door Petriy omgehakt'. Let op het enkelvoudige "werpt", want dit congrueert nu met alleen "kastanje".

120.70

Voorbeeld van een nevenschikking met ur op substantiefniveau:

Het add. liftkar vormt een bepaling bij zowel bûsts als ÿcs, en krijgt daarom het meervoudssuffix -s. Dit is reeds uitgelegd in § 42.12 en § 120.38. Zou dit meervoudssuffix achterwege blijven, dan is liftkar alleen een bepaling bij bûsts, en is er sprake van een nevenschikking op kernniveau (type II.a) (§ 120.59 voetnoot 2).

120.71

Voorbeeld van een nevenschikking met ur op voorzetselniveau:

Het voegwoord ur impliceert in combinatie met twee voorzetsels ook twee mentale beelden: er zit een verzameling katten op de tafel, en er zit een verzameling katten onder de tafel. Twee mentale beelden kunnen natuurlijk alleen dan opgeroepen worden, als dit ook fysiek mogelijk is. Wordt bijvoorbeeld de enkelvoudige vorm chat gebruikt, dan is er noodzakelijkerwijs maar één verzameling aanwezig (die dus slechts één kat bevat), zodat er niet voldaan kan worden aan de twee mentale beelden die de nevenschikking kaf ur zjoba ef kelbra oproept. De volgende zin is daarom ongrammaticaal:

120.72

Het voegwoord ur kan níét gebruikt worden om twee werkwoorden binnen een predicaat, of twee additieven binnen een nom.groep, neven te schikken (types IV.b en IV.c). Vergelijk verder het gebruik van én in plaats van ur (§ 120.83).

120.73   <<   Het voegwoord én

In een volzin of een volzinsdeel kan het voegwoord ur eventueel door én vervangen worden als er sprake is van emfase, zodanig dat het linker lid en het rechter lid op duidelijke wijze aan elkaar gekoppeld zijn. In het Nederlands kunnen dan uitdrukkingen gebruikt worden als 'en tevens' of 'alsmede'. Vergelijk de zinnen in § 120.59 met:

120.74

In tegenstelling tot ur (zie § 120.59 type II.d), kan én ook gebruikt worden om twee addit.bep.n op zinsdeelniveau neven te schikken. Deze bepalingen mogen dan níét gemarkeerd worden door lo, wat betekent dat alleen subj.add.n en pred.add.n voor zo'n nevenschikking in aanmerking komen. Dit is reeds uitgelegd in § 40.10 en § 40.33. In deze constructies verliest én zijn emfatische karakter omdat er geen contrast met ur bestaat:

120.75

Worden de addit.bep.n gemarkeerd door lo, dan is op zinsdeelniveau alleen een nevenschikking met een komma mogelijk. Zie ook § 40.10 en § 40.26:

Vergelijk deze voorbeelden ook met de nevenschikkingen op woordgroepniveau in § 120.78.

120.76

Het emfatische én lijkt niet correct als het ur in zin III.a in § 120.62 vervangt. Vergelijk deze zin met:

Het emfatische karakter van én drukt uit dat het níét vanzelfsprekend is dat de ontmoeting ook in de eetzaal plaatsvindt; én impliceert dus dat er twee lokale begrippen "in" zijn. Dit is in tegenspraak met het karakter van de voorz.bep., waarin het volfundament nu juist één lokaal begrip "in" presenteert.

120.77

Daarentegen kan ur uit (1) in § 120.64 wél door én vervangen worden:

Velen zullen én hier zelfs beter op zijn plaats vinden dan ur, omdat het hier duidelijk om twee verschillende ontmoetingen op twee verschillende locaties gaat.

120.78

Het voegwoord én kan, in tegenstelling tot ur, gebruikt worden om addit.bep.n binnen een volwoordgroep neven te schikken (types III.b/c), of om nom.groepen neven te schikken die beide door dezelfde relatieve bijzin bepaald worden (type III.d). Vergelijk de ongrammaticale constructies in § 120.66 met:

120.79

Vergelijk de volgende nevenschikking met én op substantiefniveau met het voorbeeld uit § 120.70:

Let op de meervoudsuitgang van liftkars, waarmee aangegeven wordt dat dit ook een bepaling bij ÿcs is.

120.80

Wordt én gebruikt in een nevenschikking op voorzetselniveau, dan heeft het niet alleen een emfatisch karakter, maar het drukt tevens uit dat de voorz.bep. een nadere specificatie geeft aan de ongedeelde verzameling van genoemde entiteiten. Vergelijk voorbeeld IV.d uit § 120.71 met:

Wat in (1) uitgedrukt wordt, is fysiek onmogelijk, want voor geen enkele kat kan gelden dat deze een zodanige zithouding aanneemt dat zijn lichaam zich zowel op als onder de tafel bevindt. De onmogelijkheid om hier én te gebruiken, is te vergelijken met de twijfelachtigheid van het voorbeeld in § 120.76.

120.81

Vergelijk (1) hierboven met het correcte:

Voor elke kat geldt nu dat hij gedeeltelijk op en gedeeltelijk naast het kleed ligt. Dit is fysiek goed mogelijk. Als én door ur vervangen wordt, moet de constructie primair zo geïnterpreteerd worden dat sommige katten geheel op, en andere katten geheel naast het kleed liggen:

120.82

Het hierboven geschetste verschil in distributie tussen ur en én kan, afhankelijk van de context, in meer of mindere mate vervagen. Als het subject een enkelvoudige vorm heeft, is een interpretatie als in (2) logisch onmogelijk, en moet ur (evenals én) zo geïnterpreteerd worden dat de kat zich gedeeltelijk op en gedeeltelijk naast het kleed bevindt, echter met dit verschil dat én emfatischer is. Vergelijk:

Vergelijk ook het fysiek onmogelijke voorbeeld in § 120.71.

120.83

Het voegwoord én kan gebruikt worden om twee hulpwerkwoorden binnen een predicaat, of twee additieven binnen een nom.groep neven te schikken. In § 120.72 is erop gewezen dat ur voor dit doel niet geschikt is. Bijvoorbeeld:

In IV.b vormen kurre en probare één volhulpwerkwoord dat in zijn geheel door nert ontkend wordt. In IV.c gaat het om twee eigenschappen die aan één en hetzelfde huis toegekend worden. Dergelijke constructies zijn reeds besproken in § 40.7.

120.84

Een nevenschikking van twee hoofdwerkwoorden binnen een predicaat is altijd onmogelijk. Wel correct is een nevenschikking op predicaatniveau, waarbij het rechter identieke element vervangen wordt door het spoor idem:

Zin a. kan alleen geïnterpreteerd worden als een nevenschikking op predicaatniveau, waarbij het linker lid is: probare beri edite, en het rechter lid: ÿrðe. De betekenis is dan: 'Jân wil het boek bewerken, en geeft het uit'.

120.85

Bez.vnw.n en genitiefbepalingen kunnen nevengeschikt worden met én. Het gaat dan meestal om entiteiten die in het bezit zijn van twee personen:

Een twijfelgeval is:

Zin (1) is eventueel acceptabel als het om één dak gaat dat zowel de garage als de schuur bedekt. Veel taalgebruikers zijn van mening dat zulke constructies alleen correct zijn als het om twee (of meer) personen gaat die samen (met elkaar) één entiteit bezitten. In zin (1) is er daarentegen geen sprake van een echt "bezit".

120.86

Met uitzondering van de gevallen in de vorige paragraaf zijn nevenschikkingen van lidwoordvervangende constructies, zoals aanw.vnw.n, bez.vnw.n of genitiefbepalingen (§ 60.8) in principe onmogelijk (ze zijn dan ook niet opgenomen in Blok 120.48). Bijvoorbeeld:

In plaats van zulke constructies moet gekozen worden voor een nevenschikking op woordgroepniveau:

120.87

Let op het verschil tussen de volgende constructies:

In a. gaat het om één auto, die zowel van Pelf als van Yvonn is. In b. is er sprake van twee auto's. Zin b. is een nevenschikking op subjectniveau waarbij het equivalente substantief in het rechter lid vervangen is door het spoor ef tiyn.
Omdat in a. het gebruik van én verplicht is, vormt dit voegwoord geen contrast met het verboden ur, zodat er geen sprake is van emfase. In b. daarentegen had ook ur gebruikt mogen worden: én heeft daarom een emfatisch karakter, wat blijkt uit de vertaling 'en ook'.

120.88

Nevenschikkingen met én kunnen gemakkelijk ingebed worden in andere nevenschikkingen. In (1) vindt deze inbedding tevens op een lager niveau plaats, want ur geeft een nevenschikking op zinsdeelniveau (type II.b), en én geeft een nevenschikking op woordniveau (type IV.c):

Voor deze ingebedde nevenschikking geldt het volgende structuurschema:

Met Ø wordt de facultatieve deletie van het lidwoord eft gesymboliseerd.

120.89

Soms vindt de ingebedde nevenschikking op hetzelfde niveau plaats als de matrix-nevenschikking. Per definitie is de nevenschikking met én dan ingebed. In (2) zijn beide nevenschikkingen op woordniveau (type IV.c):

Het gaat hier om een dak dat "oud" en "verwaarloosd" is, zodanig dat deze beide eigenschappen er de oorzaak van zijn dat het dak "lekt". Dit is als volgt uit te drukken:

120.90

Let op het volgende verschil:

120.91

Tot zover de behandeling van de voegwoorden ur en én. Hoewel dit de meest algemene voegwoorden zijn met de meest neutrale betekenis, is het gebruik ervan het meest gecompliceerd: we hebben hierboven gezien dat er allerlei betekenis- en distributieverschillen zijn tussen nevenschikkingen met ur en nevenschikkingen met én, en dat ur (in tegenstelling tot én) in allerlei gevallen niet gebruikt mag worden.
Deze problemen komen geen van alle voor bij de behandeling van de overige voegwoorden uit Blok 120.49: ze kennen geen "dubbelvormen" zoals ur en én dat van elkaar zijn, en de restricties op het gebruik ervan worden uitsluitend bepaald door de semantiek, niet door de syntaxis. Bij de behandeling van oft zullen alle mogelijke nevenschikkingstypes één voor één besproken worden. Daar de andere voegwoorden gemakkelijk in de plaats van oft gedacht kunnen worden, volstaan we met slechts een paar sprekende voorbeelden.

120.92   <<   Het voegwoord oft

Het voegwoord oft betekent 'of' en drukt een keuze uit. Oft kan beschouwd worden als antoniem van zowel ur als én. Voorbeelden:

120.93

Voorbeelden van oft op woord[groep]niveau:

120.94

Let op de ambiguïteit van III.d: de -lira-bijzin kan ook beschouwd worden als een bepaling bij alleen het rechter lid. We hebben dan te maken met een nevenschikking op kernniveau (type II.a), met als vertaling: 'De trage bejaarden of de roekeloze jeugd die andere weggebruikers in gevaar brengt, fietsen ...'. Deze ambiguïteit is eventueel op te heffen met de determinanten qu ... qu (§ 133.61). Zie ook § 120.36.
Een nevenschikking van type III.d is níét ambigu als oft vervangen wordt door ur of én: bij ur vormt de bijzin alleen een bepaling bij het rechter lid, en bij én vormt de bijzin een bepaling bij de gehele nevenschikking. Zie ook wat er bij type III.d is uitgelegd in § 120.69a en § 120.78.

120.95

Voorbeelden van nevenschikkingen met oft op woordniveau:

Let bij zin IV.a op de meervouds-s achter tnefer. Hiermee wordt aangegeven dat dit een bepaling is bij zowel sienturs als follusz. In IV.c gaat het om één jas, waarvan de vraagsteller de kleur wil weten. Vergelijk dit met:

Nu gaat het om twee jassen (nevenschikking op zinsdeelniveau).

120.95a

In vragende zinnen kan het voegw. oft tot ambiguïteit leiden. Zo kan (1) zowel een ja/nee-vraag als een informatievraag zijn:

1. Ja/nee-vraag: de vraagsteller vraagt of je sap gaat kopen, en weet dat dit appelsap of druivensap kan zijn. Antwoord: "ja" of "nee".
2. Informatievraag: de vraagsteller weet dat je sap gaat kopen, maar vraagt welk soort sap het wordt. Antwoord: "appelsap" of "druivensap".

Indien een informatievraag bedoeld is, kan dit expliciet worden weergegeven met het spoor idem:

Variant (1′) is feitelijk een nevenschikking van twee vraagzinnen Z1 en Z2:

waarbij het spoor idem in Z2 alle vetgedrukte elementen vervangt die ook al in Z1 staan. Voor idem zie ook § 132.37.

120.95b

Het verschil tussen een ja/nee-vraag en een informatievraag wordt ook geïllustreerd in:

In (2a) wordt gevraagd of de persoon een paard heeft, waarbij het neutrale subst. blof (paard) vermeden wordt (zie hiervoor § 22.16). Het antwoord kan dus zijn: "ja" of "nee". In (2b) is het bekend dat de persoon een paard heeft, maar nu wordt er naar het geslacht ervan gevraagd. Het antwoord kan dus zijn "een merrie" of "een hengst". De twee nevenschikkingen kunnen als volgt weergegeven worden:

In (2a) is er sprake van een nevenschikking van twee subst.n., in (2b) van twee zinsdelen. Zie ook § 150.19 {{CHECK}} voor de ambiguïteit van vraagzinnen met het voegw. oft.

120.96   <<   De voegwoorden lek en turoft

De voegw.n lek en turoft geven een nevenschikking, zodanig dat het rechter lid als een synoniem van het linker lid beschouwd moet worden. Het rechter lid drukt alles nog eens wat duidelijker of in andere bewoordingen uit. Bij lek wordt dikwijls in het linker lid een eufemistische uitdrukking gebruikt, die in het rechter lid tot ware proporties gebracht wordt; op deze wijze wordt de hoorder voorbereid op een boute bewering. Ook kan het linker lid een (vage) omschrijving geven die in het rechter lid door de correcte term wordt vervangen. Bij turoft zijn beide leden wat gelijkwaardiger van karakter.1 Voorbeelden:

120.97

In III.a hebben we te doen met een volwoordgroep = volfundament (tussen {...}, die samen met lo een voorz.bep. vormt. Lo is hier dus een voorzetsel, en niet een markeerder voor een addit.bep.:

De ambiguïteit zoals aanwezig in zin III.d van § 120.93, bestaat in III.d van § 120.96 niet, omdat mosjeus en slaviyta vanwege het voegwoord lek aan dezelfde entiteit refereren. Het maakt dus geen verschil of de bijzin nu een bepaling vormt bij de gehele nevenschikking, dan wel bij alleen het rechter lid.
Merk ook op dat de nevenschikking ef mosjeus lek ef slaviyta enkelvoudig is, want het gaat om één persoon. Het enkelvoud blijkt bijvoorbeeld uit het modale suffix -avy:

120.98   Dubbele voegwoorden

In de paragrafen hieronder zullen de zogenoemde "dubbele voegwoorden" besproken worden (ook wel "reeksvormers" genoemd). Het eerste element wordt voor het linker lid geplaatst, en het tweede element voor het rechter lid. In tegenstelling tot in het Nederlands, wordt in het Spokaans een volzinsdeel dat met een dubbel voegwoord is geconstrueerd als (extern) meervoudig beschouwd. Dit is reeds besproken in § 120.50–51.

120.99

De mate van "verbondenheid" tussen beide leden kan, evenals bij nevenschikkingen met niet-dubbele voegwoorden (§ 120.52–58) variëren: beide leden zijn het meest hecht verbonden als ze zonder pauze (in de schrijftaal: zonder komma) direct achter elkaar volgen, en het rechter lidwoord (of lidwoordvervangend voornaamwoord, zie ook § 120.52 voetnoot 1) gedeleerd is. De nevenschikking wordt nu, mentaal gezien, als één verzameling gepresenteerd:

We kunnen aannemen dat het boek en de bloemen gelijktijdig gegeven worden.

120.100

Iets minder hecht is de band als beide leden hun eigen lidwoord of voornaamwoord behouden. Er is nu telkens sprake van twee verzamelingen (wellicht geef ik het boek vandaag en de bloemen pas morgen):

Deze vorm van nevenschikking is bij dubbele voegwoorden het meest algemeen.

120.101

Nog minder hecht is de band, als het rechter lid door pauzes (= komma's) van het linker lid gescheiden wordt:

Het vraagteken vooraan dit voorbeeld duidt erop dat dergelijke constructies niet erg correct zijn. Alleen bij nevenschikking op zinsniveau lijkt toevoeging van een komma geheel correct:

Het Nederlandse "zowel ... als" is op zinsniveau niet bruikbaar; we gebruiken daarom "én ... én".

120.102

Een zeer losse nevenschikkende band, waarbij het rechter lid als het ware uit de zin gehaald wordt, en als een "after-thought" aan het einde ervan geplaatst wordt, is bij dubbele voegwoorden ongrammaticaal. Vergelijk de voorbeelden in § 120.57–58 met:

120.103

De reden van deze ongrammaticaliteit is als volgt te verklaren: een "after-thought" komt in natuurlijk taalgebruik alleen voor als de spreker zijn zin afgesloten heeft en zich daarna bedenkt dat hij er nog iets aan toe wil voegen. Echter, zodra een spreker in een zin reeds het eerste exemplaar van een dubbel voegwoord heeft gebruikt (zoals cÿr), is hij al bij voorbaat van plan om er een nevenschikking aan toe te voegen (met is). De spreker zal de zin dan nooit reeds afsluiten, nog vóórdat hij die nevenschikking er ook daadwerkelijk aan toegevoegd heeft.

In de volgende paragrafen worden alle dubbele voegwoorden apart behandeld.

120.104   <<   Het dubbele voegwoord cÿr ... is

Cÿr ... is betekent 'zowel ... als' en is het meest gebruikte dubbele voegwoord. In het Nederlands is zowel ... als niet te gebruiken bij nevenschikkingen op zinsniveau, zoals uit de (vrije) vertalingen van I.a en I.b blijkt:

120.105

Zin I.a wordt vertaald met de constructie en ... ook/verder. In I.b is de nevenschikking met zowel ... als op woordgroepniveau1, terwijl in het Spokaans een nevenschikking op zinsniveau mogelijk is.
Zin IV.a wordt niet door iedereen geaccepteerd,2 omdat de aanwezigheid van cÿr tussen het additief hardlaps en het substantief bûsts als een soort wig ervaren wordt, die dit additief en het bijbehorende volsubstantief te veel van elkaar scheidt.
Een correct alternatief voor IV.a is een nevenschikking op zinsdeelniveau (type II.a), waarin het rechter lidwoord gedeleerd is (§ 131.63a), en het rechter identieke additief hardlap vervangen is door het spoor idem (§ 132.45):

120.106   <<   Het dubbele voegwoord én ... én

Én ... én kan beschouwd worden als een emfatische variant van én of van ur. Dit dubbele voegwoord geeft een nevenschikking van twee elementen, zonder dat het ene element belangrijker of informatiever is dan het andere element. Én ... én is het meest algemeen in de schrijftaal. In de spreektaal wordt liever cÿr ... is (zie hierboven) gebruikt. Bijvoorbeeld:

In tegenstelling tot de cÿr ... is-variant in § 120.104, is de én ... én-variant in IV.a voor iedereen acceptabel: én is dus een minder dominante wig dan cÿr, wellicht omdat én ... én de twee leden zodanig nevenschikt dat er slechts één verzameling gepresenteerd wordt. Zie ook § 120.107.

120.107

In tegenstelling tot cÿr ... is roept én ... én één mentaal beeld op, er is dus sprake van slechts één (mentale) verzameling. Daarom is én ... én niet in al die situaties te gebruiken waarin cÿr ... is wel mogelijk is. Vergelijk IV.d in § 120.104 met:

Zin IV.d in § 120.104 roept twee mentale beelden op: er is een verzameling katten die op de tafel liggen, en er is een verzameling katten die onder de tafel liggen. Én ... én in (1) roept daarentegen één mentaal beeld op, zodat we deze zin niet anders kunnen interpreteren dan één verzameling katten die tegelijkertijd op en onder de tafel liggen. Dit is fysiek onmogelijk.

120.108

Wel mogelijk is:

Bijvoorbeeld als de katten met hun bovenlijf op het kleed liggen, en tegelijkertijd met hun onderlijf ernaast liggen.1

120.109   <<   De dubbele voegwoorden toje ... fra en tôje ... frân

Tôje ... frân (noch ... noch) is de ontkennende vorm van toje ... fra (of ... of). Deze vorm van ontkenning door middel van vocaalwisseling (o > ô en a > â) is reeds genoemd in § 41.54 (zie ook Blok 41.51).

Tôje ... frân klinkt minder formeel dan het Nederlandse "noch ... noch". Daarom is een wat minder letterlijke vertaling in de trant van "niet ... en ook niet" dikwijls beter, met name als het spreektaal betreft. Voorbeelden (de b-varianten tonen een wat vrijere vertaling, teneinde het plechtstatige "noch" te vermijden):

120.110

Nog enkele voorbeelden:

120.111   <<   Het dubbele voegwoord lo ... lo

Lo ... lo drukt uit dat het linker lid en het rechter lid in gelijke mate aanwezig zijn, dan wel gelijke kwaliteit hebben. Zie ook § 143.113–141 voor dergelijke vergelijkingen. Al naar gelang het soort nevenschikking kan lo ... lo vertaald worden met 'even ... als', dan wel op een wat vrijere manier. Een nevenschikking met lo ... lo is niet in alle gevallen en op alle niveaus even goed mogelijk. Bijvoorbeeld:

Voorbeeld II.d moet niet verward worden met een constructie waarin lo als markeerder van een subj.add. optreedt. Zie ook § 120.113.

120.112

Vergelijk de volgende drie constructies:

Alle drie zijn nevenschikkingen op predicaatniveau (type II.c). Met "evengoed ... als" in (1a) wordt bedoeld: "evenzeer ... als". De handelingen van het "uitgeven" en het "schrijven" zijn dus even belangrijk. In (1b) en (1c) wordt bedoeld dat zowel de wijze van het "schrijven" als die van het "uitgeven" gebeurde op een goede manier: aan twee zaken wordt de gelijke kwalificatie van "goed" gegeven. In het Nederlandse equivalent "even goed als" kan "goed" door elke andere kwalificatie vervangen worden (zoals: lo tildâ lo (even slecht als)), maar de uitdrukking "evengoed" in (1a) is een vast idioom.
Merk op dat (1b) identiek is aan (1c). Het pred.add. quista kan dus een bepaling vormen bij zowel het linker lid als het rechter lid.

120.113

Omdat lo ook voorkomt als markeerder van een subj.add. of een obj.add. (zie Blok 42.23) is de juiste functie van lo niet altijd even duidelijk. Vergelijk:

120.114

Ter verduidelijking volgen hier de vier structuurschema's van (1) en (2) uit de vorige paragraaf (lo staat voor de markeerder; LO staat voor het voegwoord):

120.115

In (1) fungeert lo als subj.add.-markeerder: in a. is sprake van nevenschikking op zinsdeelniveau, waarbij elk zinsdeel door lo is gemarkeerd en er een voegwoord afwezig is; in b. is sprake van nevenschikking met én op woordgroepniveau, waarbij de volwoordgroep één maal door lo is gemarkeerd.
In (2) fungeert lo als dubbel voegwoord; in b. is de volwoordgroep lo lutt lo jag (even krom als scheef) in zijn geheel door de determinant lo gemarkeerd (analoog aan (1b)). Velen vinden het dubbele vóórkomen van lo lo in een zin als (2b) niet fraai, en geven er daarom de voorkeur aan om de determinant lo achterwege te laten, zoals in (2a) is gebeurd. Bij een subj.add. is dit inderdaad toegestaan, maar bij een obj.add. is de determinant lo altijd verplicht, bijvoorbeeld:

Degenen die het dubbele vóórkomen van lo, en dus (3a), afkeuren, hebben nu geen alternatief in de vorm van (3b).

120.116   <<   Het dubbele voegwoord tygrônsc ... igt

Tygrônsc ... igt betekent 'niet alleen ... maar ook'. Dit dubbele voegwoord wordt gebruikt als het linker lid als bekend verondersteld wordt, terwijl het rechter lid als extra informatie toegevoegd wordt.
Vergelijk de voorbeelden uit § 120.106 met de tygrônsc ... igt-variant hieronder:

120.117

Tygrônsc ... igt kan niet gebruikt worden voor een nevenschikking op substantiefniveau, als beide leden door één en hetzelfde additief bepaald worden (type IV.a). Vergelijk de ongrammaticale constructie in a. met de correcte variant (nevenschikking op kernniveau) in b.:

In b. is het lidwoord in het rechter lid gedeleerd, en het identieke additief (hardlap) vervangen door het spoor idem.
De reden voor de ongrammaticaliteit in a. is dezelfde als die waarom velen zin IV.a uit § 120.104 niet accepteren. Wat er in § 120.105 met betrekking tot cÿr ... is is uitgelegd, geldt in nog sterkere mate voor tygrônsc ... igt.

120.118

Omdat tygrônsc ... igt uitdrukt dat het linker lid als bekend verondersteld wordt (zie § 120.116), is het raar om een nevenschikking met dit dubbele voegwoord te gebruiken in een antwoordende zin, waarin de nevenschikking nieuwe informatie moet verschaffen. Vergelijk het acceptabele cÿr ... is in antwoord a. met het onwelgevormde tygrônsc ... igt in antwoord b.:

120.119

Antwoord b. uit de vorige paragraaf is daarentegen wel correct in een situatie waarbij de vraagsteller (V) en de antwoordgever (A) er beiden van op de hoogte zijn dat Aliyx door de professor betrapt is. Als V nu wil weten of er wellicht nog meer studenten door de professor zijn betrapt, is de volgende interactie mogelijk:

120.120   <<   Het dubbele voegwoord wetér ... wetus

Wetér ... wetus betekent 'hetzij ... hetzij' en drukt een emfatische tegenstelling uit. Vaak met een ondertoon van "het doet er niet toe welke van de twee gevallen het is". Vergelijk dit met toje ... fra (óf ... óf) in § 120.109 waarbij de focus eerder op een keuze tussen twee dingen dan op een tegenstelling ligt. Bijvoorbeeld:

Merk op dat er in zin (3) duidelijk géén sprake is van een keus: de verzekeringsvoorwaarden bepalen de vergoeding. Vergelijk dit met:

Zin (3′) suggereert dat de soort vergoeding afhangt van de keus die iemand (de verzekeraar? de verzekerde?) nog moet maken. Anders dan in (3) ligt het soort vergoeding dus niet vast.

120.120a   <<   Het dubbele voegwoord xÿs ... it

Xÿs ... it betekent 'nu eens ... dan weer' en drukt een tegenstelling oftewel afwisselende frequentie uit. Bijvoorbeeld:

Impliciet wordt weergegeven dat beide gebeurtenissen of eigenschappen zich de hele tijd herhalen, dus als de zon nu schijnt mogen we verwachten dat het straks weer gaat regenen. Als Mariy nu kribbig is, zal ze straks (of morgen) wel weer vriendelijk zijn. De frequentie kan een snelle opeenvolging zijn, maar er kunnen ook kortere perioden tussen zitten dat geen van beide beschrijvingen relevant is. Zo kan het best zijn dat het tussen de regen en de zon een tijdje alleen maar bewolkt is, of dat Mariy een hele dag noch vriendelijk noch kribbig is.

120.121   Voorzetselbepalingen nader bekeken

Bij enkele (= niet-dubbele) voegwoorden kunnen twee voorz.bep.n met een identiek voorzetsel nevengeschikt worden (waarbij het tweede voorzetsel door âs vervangen wordt (type II.e), zie § 120.28), maar een nevenschikking van alleen de fundamenten binnen een voorz.bep. (type III.a) is ongrammaticaal (of liever: semantisch onmogelijk) indien de nevengeschikte leden níét één mentaal beeld (kunnen) oproepen. Dit geldt met name voor voorz.s van plaats, beweging of richting. Vergelijk a. met b.:

De b-varianten in (1) en (2) zijn niet correct omdat er hier sprake is van twee lokale begrippen terwijl de nevenschikking van alleen de fundamenten aangeeft dat beide leden samen één locatie innemen. We kunnen niet tegelijkertijd in Afacha en Crobela zijn; dezelfde stof kan niet tegelijkertijd op de tafels en de kasten liggen. In (3) is de auto weliswaar tegen één boom gereden (we weten niet of dat een beuk of eik was), maar de nevengeschikte voorz.bep.n vormen niet één mentaal beeld, en daarom is (3b) fout.

120.122

Soms is een nevenschikking op zowel het niveau van voorz.bep. als dat van fundament mogelijk, maar dan met een betekenisverschil. Vergelijk:

In (4a) is sprake van twee mentale beelden: Lerdu kan de ene keer met zijn zoon en de andere keer met zijn dochter voetballen. In (4b) gaat het om één gebeurtenis: Lerdu, zijn zoon en zijn dochter voetballen met hun drieën. Ook in (5a) gaat het om twee mentale beelden: er is een groep gastarbeiders uit Turkije en een andere groep uit Marokko (maar welke groep uit welk land komt weten we niet). In (5b) gaat het om één groep waarvan we niet weten of de mensen uit Turkije dan wel uit Marokko afkomstig zijn.
Zie ook § 120.62–65 voor meer voorbeelden.

120.123

Bij dubbele voegwoorden daarentegen is een nevenschikking op fundamentniveau (type III.a) even goed mogelijk als een nevenschikking op zinsdeelniveau (type II.e). Vergelijk de ongrammaticale b-zinnen uit § 120.121 met de correcte b-varianten hieronder:

Bij de zinnen (6) en (7) lijken de a- en b-varianten (min of meer) hetzelfde te betekenen. Maar bij (8) lijkt er een verschil te bestaan. In zin a. gaat het om twee mentale beelden: de auto reed niet tegen een beuk en ook niet tegen een eik (implicerend: de auto reed tegen een ander soort boom). In b. lijkt sprake te zijn van één mentaal beeld: de auto reed niet tegen een boom die een beuk of eik was (implicerend: de auto reed niet tegen een boom). Dit betekenisverschil wordt niet door iedereen erkend of zo gevoeld.

120.124

Uitzondering: het dubbele voegwoord én ... én gedraagt zich als een enkel voegwoord, wat betekent dat de b-variant ongrammaticaal is. Vergelijk (2) met:

Want (9b) suggereert dat dezelfde stof op twee verschillende plekken tegelijk ligt, wat onmogelijk is.

120.125

Een onlogische, maar desalniettemin algemeen geaccepteerde constructie is die waarbij de fundamenten met een dubbel voegwoord nevengeschikt worden, terwijl toch het dode voorzetsel âs toegevoegd wordt. Vergelijk (6b) en (7b) uit § 120.123 met:

In het linker lid is sprake van een nevenschikking op fundamentniveau (waarbij het voorzetsel buiten de nevenschikking staat: type III.a), maar in het rechter lid wordt overgestapt op een nevenschikking op zinsdeelniveau (waarbij het voorzetsel een element van het zinsdeel is en als dood voorzetsel verschijnt: type II.e). Dergelijke constructies zijn heel algemeen op Centraal-Berref en Tigof.

120.126

Constructies zoals (6′) en (7′) zijn alleen mogelijk indien het voorzetsel in het linker lid identiek is aan het voorzetsel in het rechter lid (zodat dit laatste door âs vervangen wordt). Hebben de voorz.bep.n beide een verschillend voorzetsel, dan zijn bedoelde "onlogische" constructies altijd ongrammaticaal. Vergelijk (7′) met:

Correct is: Pert tûst melde cÿr kaf ef kelbras is zjoba ef feldariys.

VERVOLG IN HOOFDSTUK 121

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands