Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

111. Werkwoordstijden √

111.1

Om het systeem van werkwoordstijden (temporeel systeem) in het Spokaans goed te kunnen beschrijven moet er onderscheid gemaakt worden tussen:

1. de syntactische uitdrukking van tijd
2. de deiktische beleving van tijd (§ 111.4)

Alvorens in te gaan op de feitelijke vorming en betekenis van werkwoordstijden zullen we eerst deze twee begrippen behandelen.

111.2   ad § 111.1   i. Syntactische uitdrukking van tijd

Met de "syntactische uitdrukking van tijd", of kortweg syntactische tijd, wordt bedoeld de wijze waarop de werkwoordstijden met behulp van syntactische middelen vastgelegd worden. In het Spokaans worden traditioneel vier syntactische uitdrukkingen van tijd onderscheiden:

1. neutrale tijd (neut.tijd)
2. definitieve tijd (def.tijd)
3. toekomende tijd (toek.tijd)
4. toekomend-definitieve tijd (toek.def.tijd)

111.3

Hierbij worden de def.tijd en de toek.tijd opgesplitst in een eerste en een tweede niveau. Een werkwoordstijd worden geacht van het tweede niveau te zijn als deze gerelateerd wordt aan een gebeurtenis die plaatsvond vóór een andere gebeurtenis die reeds plaatsgevonden heeft (def.tijd II), dan wel dat een gebeurtenis zal plaatsvinden ná een andere gebeurtenis die reeds plaatsgevonden heeft (toek.tijd II). Eerste en tweede niveau worden ook wel aangeduid als "primaire tijd" en "secundaire tijd". Dit wordt nader uitgelegd in § 111.14.
De def.tijd I kent nog een variant die aoristus genoemd wordt. Dit is feitelijk een uitdrukking van de def.tijd II die gebruikt wordt in een context van het eerste niveau. Zie hiervoor vanaf § 111.98.

111.4   ad § 111.1   ii. Deiktische beleving van tijd

Met de "deiktische beleving van tijd" wordt bedoeld de temporele beleving die de hoorder heeft als hij een taaluiting hoort: speelt het gebeuren in het verleden, het heden of de toekomst af? Is het moment dat dit gebeuren zich afspeelt bovendien nog gerelateerd aan het moment waarop een ander gebeuren zich afspeelt?
Omdat de temporele beleving met name afhankelijk is van het moment waarop de spreker zijn taaluiting doet, dus afhankelijk is van een concrete taalgebruikssituatie, wordt de temporele beleving "deiktisch" genoemd. De lange term "deiktische beleving van tijd" zal hieronder kortheidshalve deiktische tijd genoemd worden.

111.5

Met behulp van de parameters "moment van spreken" (S) en "moment van gebeuren" (G) kunnen er op een tijds-as drie primaire deiktische tijden uitgedrukt worden. Om ze te onderscheiden van de syntactische tijd, worden de deiktische tijden met Latijnse namen genoemd. De tijds-as loopt van links in het verleden, via S (= het heden) naar rechts de toekomst in:

De syntactische def.tijd wordt gebruikt om het preteritum uit te drukken, en de syntactische toek.tijd drukt het futurum uit. Daarentegen is de syntactische neut.tijd ongemarkeerd voor de deiktische tijdsvorm: al naar gelang de context kan een neut.tijd geïnterpreteerd worden als presens, preteritum of futurum.
Als preteritum of futurum uitgedrukt wordt met resp. een def.tijd of een toek.tijd, spreken we van een expliciete tijdsuitdrukking. Als de deiktische tijd begrepen moet worden uit de context, spreken we van een impliciete tijdsuitdrukking: dit is het geval als er een neut.tijd gebruikt wordt. Voor een definitie van het begrip "context", zie § 111.17.

111.6

De primaire deiktische tijden, zoals opgesomd in § 111.5, vormen het uitgangspunt voor een meer uitgewerkt systeem van tijdsbeleving waarbij nog een derde parameter een rol speelt: het referentiepunt (R). Onder "referentiepunt" wordt verstaan het tijdstip van waaruit de temporele relatie met het moment van gebeuren (G) gelegd wordt. Er is sprake van een "temporeel perspectief" vanuit R naar G.1

111.7

Als een zin een tijdsbepaling bevat, valt het referentiepunt R samen met het tijdstip dat door deze bepaling uitgedrukt wordt. Is er niet sprake van een tijdstip, maar van een langere tijdsperiode, dan kan gesteld worden dat R binnen deze periode valt, zoals in:

Zowel bij de voltooide tijd in (1) als bij de toekomende tijd in (2) vallen R en G samen: bij de voltooide tijd ligt het punt R=G links van S, bij de toekomende tijd rechts van S. Semantisch gezien strekt "vandaag" zich uit over dat deel van de tijds-as, waarin R=G én S liggen. De periode die door "vandaag" gedekt wordt is in het volgende schema begrensd door ¦.....¦:

    ——————RG——————S——————————————>
    ——————————————S——————RG——————>
        ¦....."vandaag".....¦

111.8

Als een tijdsbepaling ontbreekt, wordt R geacht samen te vallen met S, tenzij uit de buitentalige context of onze "kennis van de wereld" een tijdsbepaling te herleiden is. Bijvoorbeeld:

In zin (3) valt R samen met S, want er ontbreekt een expliciete tijdsbepaling. In (4) vertelt de "kennis van de wereld" ons dat R gelijkgesteld moet worden aan het jaar 1599, want toen stierf Klesto Mercu, en tot dat moment was hij dus een wreed heerser. Voor (3) en (4) gelden de volgende schema's:

   (3) ——————G——————RS————————————>
   (4) ——————G——————R——————S——————>
                 ("1599")

De tijdsbepaling 1599 staat tussen haakjes om aan te geven dat deze niet in de taaluiting genoemd is, maar geïmpliceerd is.

111.9

Met de drie parameters S, R en G kunnen alle temporele relaties vastgelegd worden. Theoretisch zijn de volgende onderlinge rangschikkingen op de tijds-as mogelijk, waarbij S het heden uitdrukt (gemarkeerd met ⊛):

111.10

S, R en G kunnen samenvallen (geval 1 in de vorige paragraaf). Als R tussen G en S in staat (gevallen 2a en 4a), bestaan er alternatieven waarbij R samenvalt met G (2b en 4b) resp. S (2c en 4c). R wordt geacht samen te vallen met S indien R niet expliciet is genoemd (ofwel: indien er een tijdsbepaling in de zin ontbreekt die als referentiepunt kan dienen). Als R geheel vooraan staat (geval 3), of geheel achteraan (geval 5), kan R niet samenvallen met G of S.
De gevallen 6 en 7, waarbij R en G aan verschillende zijden van S staan, zijn slechts hypothetisch, want zij drukken een niet-bestaande temporele relatie uit. Hierop komen we terug in § 111.48 en § 111.63.

111.11

We zullen hieronder de deiktische tijdsbeleving grafisch voorstellen op een tijds-as die van links naar rechts vanuit het verleden de toekomst in loopt. De parameters S, R en G zullen met een • op deze as aangegeven worden. Verder symboliseren de pijlen ————> en <———— de richting van het temporele perspectief. Bij duratieve werkwoorden (zie § 110.83–86) geeft G het beginpunt van de gebeurtenis aan, waarna de verdere duur ervan langs de tijds-as gemarkeerd wordt met .......1 Bij momentane werkwoorden valt G precies samen met de gebeurtenis, en dan moet deze markering van de duur natuurlijk genegeerd worden.

             G
    a. ——————•————————————  Jan loopt.
             .............

             G
    b. ——————•————————————  Jan loopt tot aan de toren.
             .......|

111.12

Een voorbeeld: bij een "zuiver" preteritum (onvoltooid verleden tijd) vallen R en G samen, en beide staan links van S (type 2b in § 111.9). Er is een temporeel perspectief van S naar R=G, en de handeling van een duratief werkwoord loopt van R=G tot aan S. Een zin als Piet las het boek past in dit schema:

                     R=G  <————  S
   (1) ———————————————•——————————•———————————————
                      ............

111.13

Daarentegen vallen bij een "zuiver" perfectum (voltooid tegenwoordige tijd) R en S samen (type 2c in § 111.9). Er is een temporeel perspectief vanuit het moment van de taaluiting, en de handeling van een duratief werkwoord loopt van G tot aan S=R:

                      G  <————  S=R
   (2) ———————————————•——————————•———————————————
                      ............

Een zin als Piet heeft het boek gelezen past in dit schema, want de gebeurtenis bevindt zich in het verleden, maar wordt beschouwd vanuit het heden = S. Omdat het Spokaans geen onderscheid maakt tussen een preteritum en een perfectum, zullen we ervan uitgaan dat het Spokaans primair een preteritum uitdrukt (dus schema (1), waarbij gesteld kan worden dat deze tijdsvorm in bijvoorbeeld het Nederlands vaak beter met een perfectum vertaald kan worden.

111.14   Eerste en tweede niveau

In § 111.3 is reeds het begrip "niveau" gevallen. Van een niveauverschil is er sprake als de ene gebeurtenis eerder plaatsvond, of later zal plaatsvinden dan een andere gebeurtenis. Per definitie is het referentiepunt gelijk aan de eerste gebeurtenis. Het gemakkelijkst is dit niveauverschil te zien als R begrepen kan worden uit een ander deel van een samengestelde zin. Bijvoorbeeld:

Omdat de gebeurtenis "doodrijden" vóór de gebeurtenis "zien" plaatsvindt, zeggen we dat "doodrijden" (G2) op het 2e niveau plaatsvindt, en "zien" (G1) op het 1e niveau. Tegelijkertijd treedt G1 op als referentiepunt voor G2. Nu geldt:

    G2 <—— R=G1 <—— S

Het niveauverschil wordt in het Nederlands uitgedrukt met een plusquamperfectum (voltooid verleden tijd), maar in het Spokaans geldt hiervoor het speciale suffix -o, zie hiervoor § 111.69.
Daarentegen is er géén niveauverschil (dus het 2e niveau ontbreekt) in:

De gebeurtenissen "zien" en "doodrijden" vinden op hetzelfde moment (lees: niveau) plaats en hebben hetzelfde referentiepunt R ("gisteren"), dus: G2=G1=R.

111.15

Analoog aan § 111.14 kan er geredeneerd worden als de tweede gebeurtenis ná de eerste plaatsvindt (maar beide in het verleden):

De gebeurtenis "spreken" vindt op het 1e niveau plaats, en treedt tegelijkertijd als referentiepunt voor het 2e niveau op. Het 2e niveau bevat de gebeurtenis "executeren", die ná de gebeurtenis op het 1e niveau ligt. Als de eerste gebeurtenis "spreken" voorgesteld wordt door G1, en de tweede gebeurtenis "executeren" door G2, dan geldt:

    R=G1 <———————— S
     |—————> G2

waarbij R het niet nader genoemde referentiepunt is dat samenvalt met de gebeurtenis van "spreken". Ook de tweede, latere gebeurtenis van "executeren" is hieraan gerelateerd. In het Nederlands wordt dit tweede niveau uitgedrukt met een onvoltooid verleden toekomende tijd, maar in het Spokaans geldt hiervoor het speciale suffix -ui, zie hiervoor § 111.86.

111.16

Vergelijk zin (1) in de vorige paragraaf met:

In (1) drukt "zou" uit dat het moment van de executie plaats gaat vinden nádat Piet met de man sprak, maar vóór het spreekmoment S, oftewel: als deze zin wordt uitgesproken is de man al geëxecuteerd. In (2) wordt bedoeld dat de executie ná S plaats zal vinden. Het Nederlands kan hier zowel "zal" als "zou" gebruiken (wat dus impliceert dat (1) ambigu is voor wat betreft het moment van de executie). De verleden tijd "zou" wordt in (2) uitgelokt door de verleden tijd "sprak". We hebben hier te maken met consecutio temporum (opeenvolging van tijden), een verschijnsel dat in de performatieve bijzin dezelfde tijd wordt gebruikt als in de matrixzin. Dit is uitgelegd in 125.58a. We kunnen dit als volgt weergeven:

    R1=G1 <——————— S=R2 ———————> G2

Waarbij "spreken" = G1 (verleden tijd), en "executeren" = G2 (toekomende tijd). Vanuit S bezien zijn er dus twee referentiepunten: R1 refereert aan het moment in het verleden van spreken, R2 refereert aan het moment van de taaluiting.

111.17   Context

Het begrip context uit § 111.5 kan als volgt gedefinieerd worden:

1. Er zijn tijdsbepalingen in de zin aanwezig zoals "in de toekomst", "nu", "gisteren", "toen hij jarig was", enz., die ons duidelijk maken of een gebeurtenis in verleden, heden of toekomst geplaatst moet worden.
2. De zin maakt deel uit van een groter verhaal waarin reeds duidelijk geworden is of het in het verleden, het heden of de toekomst speelt.
3. Er is een "kennis van de wereld" waaruit blijkt of we te maken hebben met een uitspraak die voor het verleden, het heden of de toekomst geldt.

111.18

Punt (iii) van de definitie voor "context" uit de vorige paragraaf kan verduidelijkt worden met de volgende Spokaanse voorbeelden waarin de neut.tijd dus – afhankelijk van de context – als preteritum of futurum begrepen kan worden:

1. Als de aangesprokene weet dat Lerdu verleden week overleden is, begrijpt hij dat een mededeling als

   Lerdu melde eft quistubu knojolâ.

   Lerdu is een goedmoedige dikzak

   in de verleden tijd gehouden wordt: 'Lerdu was een goedmoedige dikzak'.

2. Als de aangesprokene weet dat Elsa zwanger is van een dochter die ze Yvonn wil noemen, begrijpt hij dat Elsa's mededeling:

   Yvonn slape fes eft zypiy lef eft littit atyje fes ef.

   Yvonn slaapt in een ledikant met een roze deken in het

   een toekomende tijd draagt: 'Yvonn zal in een ledikantje met een roze dekentje slapen'.

111.19   Expliciete uitdrukking van tijd

Wordt de tijd niet impliciet uit de context begrepen, dan kan de syntactische tijd in het Spokaans op vier manieren expliciet uitgedrukt worden:

1. door de positie die het werkwoord in de zin inneemt (als gevolg van inversie)
2. met een verbaal suffix
3. met een determinant
4. een combinatie van 1., 2. en 3. (of twee ervan)

111.20

Hoe de tijd door middel van de positie van het werkwoord in de zin (inversie!) kan worden uitgedrukt, is uiteengezet in de Blokken 90.8–12 en 91.7. Deze wijze van uitdrukken blijft echter beperkt tot de neutrale, definitieve en toekomende tijd van het eerste niveau.
De def. en toek. tijd kunnen alternatief uitgedrukt worden door een suffix (al dan niet in combinatie met een determinant). De aoristus kan alleen met een suffix uitgedrukt worden. Een tijdsvorm kan dikwijls niet los gezien worden van een bepaalde vorm van modaliteit. Met name de verschillende varianten van de toek.tijd drukken een intentionele of irreële modus uit. Hierop komen we terug bij de behandeling van de toek.tijd in § 111.49–62.

111.21

De volgende suffixen zijn er beschikbaar om een tijd uit te drukken; zij worden (met uitzondering van -e) aan de verkorte wortelstam gehecht (§ 82.5–8):1

111.22

De accentverschuiving die door de suffixen -a en -u teweeggebracht wordt, is feitelijk een restant van een verbale resultatiefvorm. In het Oudspokaans eindigde de infinitief op -el, en door verdubbeling van de l kreeg de voorafgaande e het (gefixeerde) accent. Dit was een proces, analoog aan de huidige vorming van de resultatief bij polysyllabische substantieven met een variabel accent (zie § 61.9). Vergelijk het subst. leftel met het Oudspokaanse werkwoord †bytel (accentdragende vocaal is vet):

Zie ook § 11.22–24.

111.23

Zowel bij nominale resultatieven als bij de oude verbale resultatieven is er sprake van een "niet meer aanwezig zijn van datgene wat het woord uitdrukt". Of concreet, in een zin als

drukt de resultatief uit dat het "slaan" zodanig gebeurt dat de vrouw er niet meer is. Dit kan vertaald worden met 'Lerdu slaat de vrouw dood'. Bekijk nu:

Deze Oudspokaanse zin kan, parallel geredeneerd, zodanig geïnterpreteerd worden dat de actie van het "slaan" er niet meer is, oftewel, we hebben met een voltooide of verleden tijd te doen: 'Lerdu heeft de vrouw geslagen' of 'Lerdu sloeg de vrouw'.1

111.24

Het velare karakter van de eind-ll (uitgesproken als een "dikke" l) heeft ervoor gezorgd dat de articulatieplaats van de voorafgaande e naar achteren is geschoven, zodat deze e in de loop der tijd als a is gaan klinken. Dit proces heeft zich waarschijnlijk in dezelfde periode voltrokken als het verdwijnen van de eind-l[l] bij werkwoorden. Het gevolg is dat tegenwoordig een infinitief op -e eindigt (die tevens de neut.tijd is), en de oorspronkelijke resultatief op een beklemtoonde -a eindigt. Vanaf het begin van de 19e eeuw wordt het suffix -a niet meer als een "resultatief" beschouwd (of herkend?), maar als een uitdrukking voor de definitieve tijd.
Dat ook het suffix -u het accent draagt, wordt onder meer door Evergreen (1964) verklaard uit analogievorming, waaraan kennelijk behoefte ontstond om dit suffix in het gehoor duidelijker te onderscheiden van de neutrale -e.

111.25

Merk op dat het suffix -ui automatisch al het accent draagt, omdat de u hierin optreedt als voorlaatste lettergreep. Verder is het opvallend dat -o géén accent draagt. Waarschijnlijk is de behoefte om -o van -e duidelijk te onderscheiden niet zo groot, omdat -o alleen in bepaalde contexten gebruikt wordt waarin verwarring met een ander suffix niet zo sterk aanwezig is.1 Zie ook § 11.22.

111.26

Bij de bespreking van het accent in de vorige paragrafen is uitgegaan van werkwoorden met een variabel accent. In § 11.24 is er reeds op gewezen dat er bij werkwoorden met een gefixeerd accent twee oplossingen zijn: (i) het accent blijft behouden op de oorspronkelijke plaats, of (ii) het accent verschuift naar het suffix -a of -u. In dit laatste geval mogen de a en u zowel lang als kort uitgesproken worden:

Met name op het eiland Berref is er een sterke voorkeur voor het accent op -a en -u. Bij emfase of contrast kan ook elders in Spokanië het accent op het suffix gelegd worden (zie ook § 11.24).

111.27

De tijdssuffixen verschijnen in principe achter het hulpwerkw. of het doelwerkw. In twee gevallen echter komen zij achter het hoofdwerkw., en wel (i) als het hulpwerkw./doelwerkw. ontbreekt (zie b-zinnen), en (ii) als het hulpwerkw./doelwerkw. reeds voorzien is van het teg.dw.-suffix -lira (zie c-zinnen) of van een onderschikkend suffix (zie volgende paragraaf):

Merk op dat een tijdssuffix wél met -lira samen kan gaan als zij beide in het hoofdwerkw. staan (zinnen (2b) en (3b)). Merk ook op dat er bij (3a) twee vertalingen mogelijk zijn, omdat in het Nederlands ook een voltooide tijd van de infinitief "te komen" bestaat.
Het verschijnsel dat het tijdssuffix van hulpwerkw./doelwerkw. naar hoofdwerkw. verschuift, wordt "temporele verdringing" genoemd (-lira verdringt a.h.w. het tijdssuffix). De infinitief achter beri krijgt vanwege het tijdssuffix een finiet karakter.
Bij idiomatische -lira-constructies blijft verdringing achterwege; zie § 81.72 bij voorbeeld (2).

111.28

Ook als het hulpwerkw. een onderschikkend suffix draagt (-ilóme; zie ook § 122.14–15), komt het tijdssuffix achter het hoofdwerkw. In dit geval is van het hulpwerkw. de gramst. gebruikt, en deze is niet geschikt voor de aanhechting van een tijdssuffix:

Als er geen hulpwerkw. aanwezig is, komt het onderschikkende suffix achter het hoofdwerkw. In dat geval kan een tijd dus níét uitgedrukt worden met een tijdssuffix. Is zo'n tijdssuffix toch gewenst, dan zal het onderschikkende suffix plaats moeten maken voor een ondersch.voegw.1 Zie ook § 122.5–7.

111.29

Aan de hand van de tijds-as met zijn parameters, zoals uiteengezet in § 111.5–12, zullen alle mogelijke tijden in het Spokaans verduidelijkt worden. Hierbij moet onderscheid gemaakt worden tussen werkwoorden met een duratief/terminatief aspect (dur.), en werkwoorden met een momentaan aspect (mom.). Deze verschillende inherente aspectsvormen zijn uitgelegd in § 110.83–86.
In de primaire voorbeelden is telkens gebruikgemaakt van de momentane werkwoorden kvânde (opblazen (trans.)) en jumpetece (springen (intrans.)) en van de duratieve werkwoorden trempe1 (lezen (trans.)) en mirre (wandelen (intrans.)). Dit aspectuele onderscheid is noodzakelijk omdat de interpretatie van de werkwoordstijd kan verschillen al naar gelang de verschillende aspecten.2

111.30

Achtereenvolgens zullen de volgende syntactische tijden (inclusief de aoristus) besproken worden:

1. neutrale tijd
2. definitieve tijd eerste niveau (vanaf § 111.37)
3. toekomende tijd eerste niveau (vanaf § 111.49)
4. toekomend-definitieve tijd (vanaf § 111.64)
5. definitieve tijd tweede niveau (vanaf § 111.68)
6. toekomende tijd tweede niveau (vanaf § 111.85)
7. aoristus (vanaf § 111.98)

111.31   ad § 111.30   A. Neutrale tijd

De neut.tijd wordt gevormd met het suffix -e en is dus gelijk aan de infinitief. Zie ook § 81.1. De neut.tijd kan geïnterpreteerd worden als:

1. een presens
2. een preteritum (vanaf § 111.33)
3. een futurum (vanaf § 111.35)

Deze drie gevallen zullen achtereenvolgens besproken worden.

111.32   ad § 111.31   a. Neutrale tijd als presens

Tenzij uit de context (zie § 111.17 voor definitie) het tegendeel blijkt, wordt de neut.tijd als presens opgevat. In dat geval vallen S, R en G samen, wat in het volgende schema verduidelijkt is:

                      S=R=G
    ————————————————————•————————————————————
                        .....................

Bijvoorbeeld:

De momentane gebeurtenissen vinden op het met • gemarkeerde punt plaats. Bij de duratieve handelingen geeft • het aanvangspunt aan, waarna de handeling (zonder nadere specificatie) onbeperkt in de toekomst voortduurt (gevisualiseerd door .......).

111.33   ad § 111.31   b. Neutrale tijd als preteritum

De neut.tijd kan als preteritum of perfectum geïnterpreteerd worden als de context hiertoe aanleiding geeft. Aangezien het Spokaans geen syntactisch onderscheid maakt tussen deze twee vormen, spreken we kortheidshalve over preteritum (verleden tijd), ook al kan of moet het Nederlands een perfectum (voltooide tijd) gebruiken. Meer over het preteritum en de syntactische uitdrukking ervan in § 111.37–47. Bijvoorbeeld:

111.34

Nog enkele voorbeelden van de preteritum-interpretatie van de neut.tijd:

Onder meer Vrymân (1979) keurt de neut.tijd voor het preteritum af als uit een toegevoegde tijdsbepaling duidelijk blijkt dat de gebeurtenis in het verleden afspeelt. In plaats van (1) en (2) stelt zij een inversie-variant voor (zie § 111.41). Maar (3) is volgens haar wel acceptabel omdat hierin een tijdsbepaling ontbreekt (aangenomen dat spreker en hoorder weten dat Jân is overleden).

111.35   ad § 111.31   c. Neutrale tijd als futurum

De neut.tijd kan als futurum geïnterpreteerd worden als de context hiertoe aanleiding geeft. Dit geldt ook voor het Nederlands. Bijvoorbeeld:

Omdat bovenstaande constructies als een "zuiver" futurum beschouwd moeten worden, en geen bijkomende vorm van modaliteit met de betekenis van "van plan zijn" hebben, is het adequaat om ook in het Nederlands een onvoltooid tegenwoordige tijd te gebruiken (eventueel met het werkw. gaan, zoals in het laatste voorbeeld). Een expliciete uitdrukking van de toek.tijd, zoals Jân zal morgen de brug opblazen, lijkt extra nadruk op een "plan" of "vermoeden" te leggen.

111.36

Nog enkele voorbeelden van de futurum-interpretatie van de neut.tijd:

Meer over het futurum en de syntactische uitdrukking ervan in § 111.49–50.

111.37   ad § 111.30   B. Definitieve tijd eerste niveau

De def.tijd I wordt in principe als preteritum geïnterpreteerd. In het Nederlands kan hier zowel een onvoltooid verleden tijd, als een voltooid tegenwoordige tijd gebruikt worden. Het eventuele onderscheid hiertussen is in het Spokaans niet aanwezig (of althans, wordt niet uitgedrukt). Vergelijk de grafische weergave van het preteritum in a. met die van het perfectum in b.:

                    R=G  <————  S
   a. ———————————————•——————————•———————————————

                     G  <————  S=R
   b. ———————————————•——————————•———————————————

Het onderscheid tussen (a.) Jan las het boek en (b.) Jan heeft het boek gelezen, waarbij in a. het referentiepunt R samenvalt met G en in b. met S, kan in het Spokaans dus niet gemaakt worden. We kunnen ook zeggen dat in het Spokaans R op de tijds-as tussen de punten G en S "heen en weer kan schuiven" (afhankelijk van de context).

111.38

De def.tijd I kan op drie syntactische manieren uitgedrukt worden:

1. met inversie
2. met het suffix -a (vanaf § 111.42)
3. combinatie van a. en b. (vanaf § 111.46)

We zullen ze achtereenvolgens behandelen.

111.39   ad § 111.38   a. Definitieve inversie

De inversie die een def.tijd uitdrukt zullen we "definitieve inversie" (def.inversie) noemen. Deze is reeds behandeld in de Blokken 90.8–12 en 91.7, en wordt in het volgende Blok kort samengevat:

111.40

Met de def.inversie wordt het preteritum op de minst pregnante manier expliciet uitgedrukt. Deze oplossing is in actieve en ob-passieve zinnen overigens alleen mogelijk als er een object aanwezig is. Vergelijk de neut.tijd in a. met de def.tijd in b.:

Voor crule, zie ook § 91.9.

111.41

Def.inversie om het preteritum uit te drukken is dermate ongemarkeerd dat dit ook voor kan komen in constructies waarbij het preteritum reeds uit de context blijkt:

Velen geven er de voorkeur aan om voor het preteritum altijd de def.inversie te gebruiken (tenzij het ontbreken van het object dit verhindert). Als er een tijdsbepaling aanwezig is die aan het verleden refereert, klinkt volgens Vrymân (1979) een constructie met def.inversie veel "natuurlijker" dan de inversieloze variant. Zie ook § 111.34.

111.42   ad § 111.38   b. Suffix -a

Het suffix -a accentueert de def.tijd, en dus het preteritum, iets sterker dan inversie. Vergelijk de b-zinnen in § 111.40 met:

111.43

Daar de def.inversie bij actieve objectloze zinnen niet mogelijk is, kan de def.tijd hier alleen met -a uitgedrukt worden. Vergelijk de neut.tijd in a. met de def.tijd in b.:

111.44

De sterke nadruk die -a op de uitdrukking van het preteritum legt, is de reden dat dit suffix vermeden wordt in constructies waarin deze tijdsvorm reeds uit een tijdsbepaling begrepen kan worden, zoals:

In al deze gevallen wordt de voorkeur aan een def.inversie gegeven (zie § 111.41).1

111.45

Als een def.inversie onmogelijk is (omdat het object ontbreekt), mag het suffix -a eventueel wel samengaan met een tijdsbepaling (hoewel velen hier een neut.tijd zullen prefereren):

111.46   ad § 111.38   c. Definitieve inversie + suffix -a

De combinatie van def.inversie en -a is altijd sterk gemarkeerd. Het wordt gebruikt om emfase of contrast (in KLEINKAPITAAL) uit te drukken. Bijvoorbeeld:

111.47

Ook al blijkt uit een tijdsbepaling dat er sprake is van een preteritum, dan leidt het gebruik van een gecombineerde def.inversie met het suffix -a níét tot een ongrammaticale constructie, als deze combinatie bedoeld is om emfase of contrast uit te drukken. Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

Vergelijk dit met de ietwat vreemde zinnen in § 111.44.

111.48   Definitieve tijd in de toekomst

Ten slotte noemen we nog een hypothetische vorm van een def.tijd, namelijk als R vóór S staat, maar G staat ná S; er is dan sprake van een def.tijd-in-de-toekomst:

                 R  <————  S
    —————————————•—————————•—————————•—————————————
                 —————————————————>  G

Het Spokaans kent geen mogelijkheid om deze temporele relatie uit te drukken.1 In het algemeen kan gesteld worden dat het punt S een barrière op de tijds-as vormt waar het perspectief van R naar G niet voorbij kan gaan; G en R moeten dus altijd samen aan dezelfde kant van S liggen. Vergelijk ook § 111.63.

    —————R—————S—————G—————>

    R1=G1 <——————— S=R2 ———————> G2

111.49   ad § 111.30   C. Toekomende tijd eerste niveau

De toek.tijd I wordt altijd als futurum geïnterpreteerd. Er zijn drie temporele relaties mogelijk, en wel volgens de schema's:

1.  R en G vallen samen, en beide staan na S:

                      S  ————>  R=G
       ———————————————•——————————•———————————————
                                 ................
   

2.  R en S vallen samen, en beide staan voor G:

                     R=S  ————>  G
       ———————————————•——————————•———————————————
                                 ................
   

3.  G staat na R, en beide staan na S:

                  S  ————>  R  ————>  G
       ———————————•—————————•—————————•——————————
                                      ...........
   

Oftewel: R kan op de tijds-as als het ware heen en weer schuiven tussen S en G (en ook samenvallen met S of G).

111.50

Het verschil tussen de schema's a. b. en c. zit in de positie van R. Indien R niet expliciet wordt uitgedrukt en ook niet uit de context blijkt, ligt het voor de hand om aan te nemen dat R samenvalt met S (zie zin a. hieronder). Ook bij een tijdsbepaling als "nu" vallen R en S samen. Bij andere tijdsbepalingen vallen R en G samen (zin b.). Een bijzonder geval is als R tussen S en G in staat: deze afstand tussen het referentiepunt en de gebeurtenis kan in het Nederlands met "gaan" worden uitgedrukt. In het Spokaans kan finne (beginnen) worden gebruikt (zin c.). Het betreft hier dan wel een modaliteit, en niet een zuivere toek.tijd. Vergelijk (we geven hier een toek.tijd middels inversie):

De "afstand" tussen het referentiepunt en de gebeurtenis in zin c. kan zo begrepen worden dat ik vanaf morgen een begin ga maken met het opruimen van de kast, maar dat deze gebeurtenis niet per se morgen ook afgerond hoeft te zijn (wellicht ben ik enkele dagen met het opruimen bezig). Daarentegen betekent Mas tmopplimare gress ef feldariy (Morgen zal ik de kast opruimen), dat ik nog dezelfde dag met het opruimen klaar zal zijn.

111.51

De toek.tijd I kan op drie syntactische manieren uitgedrukt worden:

1. met inversie
2. met de determinant di plus het suffix -u (vanaf § 111.57)
3. alleen met de determinant di (vanaf § 111.61)

We zullen ze achtereenvolgens behandelen.

111.52   ad § 111.51   a. Toekomende inversie

De inversie die een toek.tijd uitdrukt zullen we "toekomende inversie" (toek.inversie) noemen. Deze is reeds behandeld in de Blokken 90.8–12 en 91.7, en wordt in het volgende Blok kort samengevat:

Kenmerkend voor de toek.inversie is dus dat het predicaat geheel vooraan de basiszin komt te staan.

111.53

Met de toek.inversie wordt het futurum op de minst pregnante manier expliciet uitgedrukt. Vergelijk de neut.tijd in a. met de toek.tijd in b.:

111.54

De modale inhoud van een "plan" of "belofte" (kortom: intentionele modus) die in de Nederlandse equivalenten aanwezig kan zijn (vorige paragraaf), is in het Spokaans echter afwezig, behalve in de 1e persoon bij uitroepen ed.:

Onder meer Kojen-Pôt (1980) en Vrymân (1982) beschouwen zulke uitroepen als in (1) en (2) liever als varianten van de Consideratief die gevormd wordt met een passief pers.vnw. dat aan het werkwoord gehecht wordt (zie § 110.43). Vergelijk (1) en (2) met:

Zeker als de korte vormen van de passieve pers.vnw.n (zonder de eind-e) gebruikt worden, is het uitspraakverschil tussen (1) en (1′), en tussen (2) en (2′) zo miniem dat een Consideratief gemakkelijk verward kan worden met een toek.tijd.

111.55

De toek.inversie om het futurum uit te drukken is dermate ongemarkeerd dat dit ook voor kan komen in constructies waarbij het futurum reeds uit de context blijkt:

111.56

Het semantische verschil tussen de neut.tijd die gecombineerd wordt met een toekomende tijdsbepaling, en de inversie-variant van de toek.tijd die met zo'n tijdsbepaling samengaat is gering, zo niet geheel afwezig. Vergelijk:

In geen van beide zinnen is er sprake van enige intentionele modaliteit (in de vorm van een "plan" of "belofte" uitgesproken door Lerdu). Er is hoogstens een vermoeden dat de spreker heeft (waarbij volgens velen de toek.tijd in b. een sterker vermoeden uitspreekt, en de neut.tijd in a. meer een zekerheid weergeeft). Van een "plan" of "belofte" is wél sprake als de toek.tijd uitgedrukt wordt met het suffix -u (zie hiervoor § 111.57).

111.57   ad § 111.51   b. Determinant di + suffix -u

Het suffix -u (samen met de determinant di) accentueert de toek.tijd iets sterker dan inversie. Nu is er ook in het Spokaans sprake van een extra modaliteit die een "plan" of "belofte" (van het subject), of een "vermoeden" (van de spreker) uitdrukt.1 Vergelijk de b-zinnen in § 111.53 met:

111.58

De sterke nadruk die di + -u op de uitdrukking van het futurum legt, is de reden dat dit suffix eigenlijk zelden voorkomt in constructies waarin deze tijd reeds uit de context blijkt, zoals:

Zulke zinnen komen marginaal voor, maar dan wordt er sterke nadruk op de intentionele modus gelegd. Onder meer Blake (1983) is van mening dat zo'n sterke modaliteit beter met een "echt" modaal doelwerkw. kan worden uitgedrukt, zoals:

111.59

De combinatie van inversie en di + -u is altijd ongrammaticaal:

111.60

Als een teg.dw. als additief gebruikt wordt, en bovendien met het suffix -u voor de toek.tijd is gemarkeerd, blijft de determinant di achterwege. Vergelijk:

In a. treedt vreéðulira op als een predicaat, met -lira gemarkeerd om aan te geven dat het hier een relatieve bijzin betreft. Hier is de determinant di nodig. In b. treedt vreéðulira op als een attributief additief; hier blijft di achterwege. Zie ook § 111.113 en § 100.39.

111.61   ad § 111.51   c. Determinant di

In korte spreektaal-zinnetjes blijft het suffix -u dikwijls achterwege. De toek.tijd blijkt dan enkel uit de determinant di, die tevens het zinsaccent draagt:

Ook nu weer bevat de toek.tijd een duidelijk modale component, namelijk die van een "wens" of "voorspelling". Vergelijk ook de Optatief in § 110.73.

111.62

In de 1e persoon drukt di eventueel een vage belofte uit. In dit geval is de inversie-variant synoniem (zie ook § 111.54):

Bij dergelijke belofte-zinnen ligt het zinsaccent altijd op het werkwoord, en nooit op de determinant di.

111.62a

In ondergeschikte bijzinnen verhinderen de suffixen -ilóme, -ilomije en -ilomitâ de aanhechting van -u, zodat alleen de determinant di wordt gebruikt:

Zie ook § 122.71 en § 122.74 voor het gebruik van de determinanten ny en dira.

111.63   Toekomende tijd in het verleden

Ten slotte noemen we nog een hypothetische vorm van een toek.tijd, namelijk als R ná S staat, maar G staat vóór S; er is dan sprake van een toek.tijd-in-het-verleden:

                           S  ————>  R
    —————————————•—————————•—————————•—————————————
                 G  <—————————————————

Het Spokaans kent geen syntactische mogelijkheid om uit te drukken dat het moment van de taaluiting (S) tussen het moment dat de gebeurtenis plaatsvindt (G) en het referentiepunt (R) in ligt. Ook semantisch is het onmogelijk om aan een tijdspunt in de toekomst te refereren, en tegelijk de gebeurtenis in het verleden te plaatsen.1 Vergelijk ook § 111.48.

    —————G—————S—————R—————>

111.64   ad § 111.30   D. Toekomend-definitieve tijd

Bij de toek.def.tijd staat G vóór R, maar beide staan na S. Op deze wijze wordt het perfect-futurum uitgedrukt, in het Nederlands bekend als de voltooid tegenwoordige toek.tijd (zoals in "Hij zal het boek gelezen hebben"):

                 S  ——————————————>  R
    —————————————•—————————•—————————•—————————————
                           G  <———————
                           ...........

De toek.def.tijd is syntactisch gezien een combinatie van de toek.tijd, uitgedrukt met een toek.inversie (zie Blok 111.52), en de def.tijd, uitgedrukt met het suffix -a. Het gaat dus om een gebeurtenis in de toekomst die voorafgaand aan het referentiepunt zal plaatsvinden. Vergelijk de toek.tijd in a. met de toek.def.tijd in b.:

111.65

De toek.def.tijd wordt liever vervangen door een def.tijd (uitgedrukt met -a), als deze gecombineerd wordt met een bepaling die aan een tijdstip in de toekomst refereert (oftewel, als R expliciet gespecificeerd is). Vergelijk de b-zinnen uit de vorige paragraaf met:

111.66

Tijdsbepalingen die zowel aan het verleden als aan de toekomst kunnen refereren, moeten altijd samen met een toek.def.tijd gebruikt worden als ze een tijdstip in de toekomst aangeven. In combinatie met een def.tijd is er altijd sprake van een referentie in het verleden. Vergelijk (1) en (3) met:

Merk op dat de Nederlandse vertalingen van (1′b) en (3′b) ambigu kunnen zijn, want zij kunnen ook aan de toekomst refereren (dus identiek aan de a-zinnen). Voorwaarde is dan wel dat de uitspraak gedaan wordt als het nog geen 3 uur, resp. 1 uur is. Terwijl (1a)–(3a) uit § 111.65 een twijfelachtige grammaticaliteit hebben, zijn (1′a) en (3′a) geheel correct.

111.67

De toek.def.tijd wordt ook gebruikt als er in een samengestelde zin sprake is van twee gebeurtenissen G1 en G2, waarbij G2 vóór G1 plaatsvindt.1 We hebben nu te maken met een gebeurtenis G1 die in het schema van de toek.tijd I past, zodanig dat G1 het nieuwe referentiepunt wordt waarop gebeurtenis G2 geprojecteerd wordt. G2 ligt dan tussen S en R=G1 in. Het gaat hier dan om twee niveaus, zoals ook uitgebreid besproken vanaf § 111.68. Hiervoor geldt het schema:

                 S  —————————————>  R=G1
    —————————————•—————————•—————————•—————————————
                           G2  <——————

Voorbeelden:

Het dubbele gebruik van twee verschillende toek.tijden drukt een duidelijke modaliteit van "vooropgezet plan" of "verwachting" uit. Zin (1) kan eigenlijk niet anders geïnterpreteerd worden dan dat er een afspraak met Jân gemaakt is om zo snel mogelijk die brug op te blazen.
In (2) wordt gezegd dat Elsa voornemens is om dat rapport gelezen te hebben zodra ze vernomen heeft of ze voorzitter mag worden.
Zin (3) kan betekenen dat we verwachten dat Mâx bij onze terugkeer reeds verhuisd is. Merk op dat in de bijzin niet expliciet een toek.tijd is uitgedrukt, maar dat het futurum geïmpliceerd wordt door R = ef pirmink (de volgende week); dit is uitgelegd in § 111.35.
In zin (4) is het referentiepunt het moment dat de familie komt eten (= G1). Vóór die tijd dient de keuken opgeruimd te zijn (G2). In deze zin is een modaliteit in de vorm van "moeten" toegevoegd.

111.68   ad § 111.30   E. Definitieve tijd tweede niveau

Een def.tijd van het tweede niveau refereert meestal aan een gebeurtenis die op het eerste niveau als referentiepunt dient. In de meeste gevallen wordt de def.tijd van het tweede niveau dus gebruikt in een samengestelde zin waarbij sprake is van twee gebeurtenissen G1 en G2, zodanig dat G1 ná G2 plaatsvindt (zie ook § 111.67 voetnoot 1). Bovendien moet G1 samenvallen met R, en moeten G2, G1 en R alle vóór S liggen. Zie het schema:

                 G2  <————  R=G1  <————  S
    —————————————•———————————•———————————•—————————————
                 .........................

Vergelijk ook § 111.14–15.

111.69

De def.tijd II wordt uitgedrukt met het suffix -o, en wordt geïnterpreteerd als een plusquamperfectum, die we met betrekking tot het Spokaans "preteritum II" zullen noemen. In het Nederlands wordt een voltooid verleden tijd gebruikt. Bijvoorbeeld:

In al deze zinnen vindt (de aanvang van) de gebeurtenis dus links van S én links van R plaats.

111.70

In de volgende voorbeelden staat in de hoofdzin een def.tijd I, en in de onderstreepte bijzin een def.tijd II. De gebeurtenissen "thuiskomen" resp. "liggen" (G1) vinden op het eerste niveau plaats, en de gebeurtenissen "springen" resp. "oversteken" (G2) vertegenwoordigen het tweede niveau, waarbij het referentiepunt voor dit tweede niveau identiek is aan het moment van G1, dus G1=R:

111.71

Als de hoofdzin een presens uitdrukt, geldt er in de bijzin een def.tijd I, uitgedrukt met -a. Vergelijk (1) en (2) in de vorige paragraaf met:

Nu geldt het schema:

               G2  <————  R2  <————  S=R1=G1
    ———————————•——————————•————————————•———————————

Hier is dus sprake van twee referentiepunten: R1 geldt voor de hoofdzin in het presens, terwijl de gebeurtenis in de bijzin gerelateerd wordt aan R2 dat in het verleden ligt.
Merk op dat in de vertaling van (1′) alleen een voltooid verleden tijd logisch is, want met de frase "hij is in het water gesprongen" zou alleen bedoeld kunnen worden dat Jân zich nog steeds in het water bevindt – dat is niet verenigbaar met de gebeurtenis dat hij drijfnat thuiskomt. Het betreft hier een semantische restrictie, vergelijkbaar met het voorbeeld in § 111.79.

111.72

Het is ook mogelijk dat de tijd van het tweede niveau zich in de hoofdzin bevindt: bekijk de volgende samengestelde zin, waarbij de gebeurtenis "helpen" (G1) op het eerste niveau plaatsvindt, en "uitschelden" (G2) het tweede niveau vertegenwoordigt. Het referentiepunt voor dit tweede niveau is identiek aan het moment van G1, dus G1=R, maar ligt links van S:

De scheldpartij vond dus vóór de hulp plaats (en daarom heeft de zin nieuwswaarde, want je zou niet verwachten dat de vrouw Obÿn nog wilde helpen nadat hij haar uitgescholden had).

111.73

Ook in een nevengeschikte constructie is de def.tijd II mogelijk. Het volgende voorbeeld illustreert duidelijk het verschil in perspectief dat de def.tijd II uitdrukt:

Vergelijk ook voorbeeld (1) in § 111.91.

111.74

Een def.tijd II kan gecombineerd worden met een tijdsbepaling (die dus door R vertegenwoordigd wordt, zie ook § 111.7). Deze bepaling geeft een tijdstip aan waarvóór een momentaan gebeuren plaatsvond, resp. waarvóór een duratief gebeuren is afgesloten. Bijvoorbeeld:

Zin (1) drukt uit dat de gebeurtenis van "verkopen" al vóór woensdag heeft plaatsgevonden zodat de "verkoop" op woensdag reeds een voldongen feit was.
Uit (2) kan geconcludeerd worden dat Jân gisteren reeds geheel klaar was met het lezen van dat boek. Zin (3) betekent dat, toen het 3 uur was, de explosie reeds plaatsgevonden had.

111.75

Vergelijk (1) in de vorige paragraaf met:

Veel taalgebruikers zullen zin (1′) ambigu of vreemd vinden. Want enerzijds kan de def.tijd II bij póbaro gerelateerd worden aan de tijdsbepaling "woensdag", wat dus betekent dat de verkoop van de printer op die dag al een voldongen feit was (analoog aan (1)). Anderzijds kan de def.tijd II gerelateerd worden aan het tijdspunt in de matrixzin (dus "donderdag") oftewel: de verkoop vond plaats vóórdat de reparatie plaats kon vinden (dus analoog aan bijvoorbeeld (1) en (2) in § 111.70. Er is dus sprake van twee schema's op één tijds-as:

               G2  <—————————————  R1=G1  <————  S
    ———————————•——————————•——————————•———————————•———————————
               G2  <————  R2  <————————————————  S

Waarbij G2 (de verkoop) gerelateerd is zowel aan R1=G1 (de reparatie op donderdag) als aan een eerder tijdspunt R2 (woensdag). Het is vooralsnog niet geheel duidelijk hoe deze dubbele referentie van de def.tijd II geanalyseerd moet worden, maar de meeste taalkundigen gaan ervan uit dat de toevoeging van expliciete tijdsbepalingen elke andere temporele relatie uitsluit of op de achtergrond verdringt. In dit geval zou de def.tijd II bij póbaro dus alleen (of voornamelijk) een relatie hebben met de tijdsbepaling "woensdag", en niet met het tijdspunt van de matrixzin ("donderdag").1

111.76

Het gebruik van een def.tijd II in combinatie met een tijdsbepaling is vaak twijfelachtig, zeker als de def.tijd II gecombineerd wordt met een def.tijd I, zoals beschreven in § 111.75. In plaats van een def.tijd II wordt dan vaak liever een def.tijd I gebruikt (het liefst middels def.inversie), gecombineerd met een extra bepaling of een speciaal voorzetsel, waarmee expliciet aangegeven wordt dat G vóór R plaatsvindt. Vergelijk (2) en (3) uit § 111.74 met:

111.77

Het conflict dat bestaat als in een samengestelde zin een def.tijd II een temporele relatie kan hebben zowel met een def.tijd I als met een expliciete tijdsbepaling, wordt ook geïllustreerd in (2) (vergelijk dit met (1) dat een herhaling is van (2) in § 111.70):

In (1) ontbreken expliciete tijdsbepalingen, wat betekent dat het referentiepunt R voor de gebeurtenis "oversteken" (G2) gelijk is aan de gebeurtenis "liggen" (G1). In (2) zijn twee referentiepunten expliciet genoemd: R1 is "gisteren" en R2 is "eergisteren". De gebeurtenis "oversteken" (G2) is dus niet primair gerelateerd aan de gebeurtenis "liggen" (G1), maar aan R2. Er is dus niet zozeer sprake van een tweede niveau dat gerelateerd is aan een eerste niveau (oftewel: het moment van "oversteken" is gerelateerd aan het latere moment van "liggen"), als wel van twee gebeurtenissen die elk aan hun eigen tijdsbepaling zijn gerelateerd (oftewel: "oversteken" is gerelateerd aan "eergisteren", en "liggen" is gerelateerd aan "gisteren". Dit is de reden waarom (2a) twijfelachtig is en (2b) (met twee def.tijden van het eerste niveau) wel correct is.
Voor (1) en (2b) gelden dan de volgende schema's:

                    G2  <————  R=G1  <————  S
   (1) —————————————•———————————•———————————•—————————————

                  R2=G2  <———  R1=G1  <———  S
   (2) —————————————•————————————•——————————•—————————————

111.78

In § 100.39 is besproken hoe er in attributief gebruikte teg.dw.n een tijdsvorm uitgedrukt kan worden. Dat kan dus ook een def.tijd II zijn, bijvoorbeeld:

In (1) is sprake van twee duratieve werkwoorden (scemre en arkette), waarbij de ene "duur" plaatsvond vóór de andere "duur", maar beide in het verleden.

111.79

Het niveauverschil (ofwel: het onderscheid tussen een eerste verleden en een tweede verleden) hoeft niet middels de def.tijd II uitgedrukt te worden als onze kennis van de wereld ons vertelt, of uit de semantische inhoud van de constructie op te maken is, dat de ene gebeurtenis vóór de andere moest plaatsvinden. In dat geval kan de def.tijd II door de def.tijd I vervangen worden:

In zin a. is reeds semantisch bedongen dat het "vermoorden" plaatsgevonden moet hebben vóór het "begraven", en daarom kan de def.tijd II vervangen worden door een variant van het eerste niveau (met def.inversie, in b.). Vergelijk ook § 111.114.

111.80

In de volgende zin vertelt onze kennis van de wereld ons dat het "verven" plaatsgevonden moet hebben vóór het "hakken". Het lijkt althans niet aannemelijk dat Petriy het beeldje tegelijkertijd verft en stukhakt:

Zin (1) kan beschouwd worden als een niveau-loze variant van:

111.81

Omdat een momentane gebeurtenis op één tijdspunt plaatsvindt, en een duratieve/terminatieve gebeurtenis zich over een langere tijd uitstrekt, is dikwijls al semantisch bedongen dat de duratieve/terminatieve gebeurtenis ná de momentane plaatsvindt. Een expliciete uitdrukking van het tweede niveau (middels de def.tijd II) is dan niet altijd nodig. Vergelijk:

In (1) strekken de duratieve/terminatieve gebeurtenissen "naar huis rennen" en "in zijn broek plassen" zich in principe over een langere tijd uit. Beide gebeurtenissen kunnen daarom gemakkelijk samenvallen, en dat is ook wat de beide def.tijden van het eerste niveau in (1) uitdrukken: tijdens het plassen rent hij naar huis.
In (2) neemt de gebeurtenis van "een klap krijgen" maar zo'n korte tijd in beslag dat de gebeurtenis van "naar huis rennen" ná de klap moet plaatsvinden. In (2) worden daarom impliciet een eerste en een tweede niveau uitgedrukt.

111.82

Willen we in (1) van de vorige paragraaf twee verschillende niveaus uitdrukken, zodat het "naar huis rennen" plaatsvond ná het "plassen", dan moet expliciet een def.tijd II gebruikt worden:

Omdat in zin (2) het niveauverschil al semantisch bedongen is (vanwege de oppositie momentaan ~ terminatief) zal hier een def.tijd II eerder als een emotionele aoristus geïnterpreteerd worden, in de trant van "laten we hopen dat hij niet nóg eens zo'n klap krijgt" (zie ook § 111.105):

111.83

Wat hierboven gezegd is over het verschil tussen het momentane en duratieve aspect, geldt ook bij attributief gebruikte teg.dw.n. Vergelijk zin (1) in § 111.78 met:

Omdat tasse (vallen) momentaan is, is het "vanzelfsprekend" dat het duratieve arkette (huilen) erná plaatsvond. Daarom kan de combinatie van def.tijd II met -lira beter vervangen worden door een volt.dw.-constructie:

111.84

In alle gevallen kan het niveauverschil ook semantisch uitgedrukt worden met een voegwoord of een tijdsbepaling. Enkele voorbeelden die voor zichzelf spreken:

111.85   ad § 111.30   F. Toekomende tijd tweede niveau

Een toek.tijd van het tweede niveau refereert altijd aan een gebeurtenis die op het eerste niveau als referentiepunt dient. In de meeste gevallen wordt een toek.tijd van het tweede niveau dus gebruikt in een samengestelde zin waarbij sprake is van twee gebeurtenissen G1 en G2, zodanig dat G1 vóór G2 plaatsvindt (zie ook § 111.67 voetnoot 1). Bovendien moet G1 samenvallen met R, en moeten G2, G1 en R alle vóór S liggen. Bij de toek.tijd II hebben we te maken met een preteritum I waaraan een futurum I refereert. Zie het schema:

                R=G1  <————————————————  S
    —————————————•———————————•———————————•—————————————
                 —————————>  G2
                             .............

Vergelijk ook § 111.14–15.

111.86

De toek.tijd II wordt uitgedrukt met het suffix -ui, samen met de determinant di. Deze constructie wordt geïnterpreteerd als een "futurum II", en komt overeen met de onvoltooid of de voltooid verleden toek.tijd in het Nederlands.1 Bijvoorbeeld:

In al deze zinnen vindt (de aanvang van) de gebeurtenis dus links van S, maar rechts van R plaats. Dergelijke Spokaanse zinnen drukken uit dat een gebeurtenis in het verleden gepland was en vervolgens ook daadwerkelijk plaatsvond2 en zich niet voortzet in het heden.

              R1  <———————————————————  S
    ——————————•——————•—————————•————————•——————————
              ————>  G  <————  R2  <————

111.87

Als de determinant di achterwege blijft, krijgt de toek.tijd II een extra modaliteit die we Irrealis noemen: de gebeurtenis heeft niet werkelijk plaatsgevonden.1
In het schema in § 111.85 kan de relatiepijl tussen R en G zodanig gewijzigd worden dat deze uitdrukt dat de gebeurtenis níét heeft plaatsgevonden:

                 R  <——————————————  S
    —————————————•—————————•—————————•—————————————
                 ------>  (G)

Vergelijk de voorbeelden uit § 111.86 met:

In al deze gevallen heeft de gebeurtenis níét plaatsgevonden: er was slechts sprake van een plan. In het Nederlands lijkt zowel de onvoltooid als de voltooid verleden toek.tijd gebruikt te kunnen worden voor een evenement dat werkelijk gebeurd is én voor een Irrealis. Er is kortom sprake van ambiguïteit.

111.88

Afhankelijk van de context kan de Irrealis ook een verplichting uitdrukken waaraan niet is voldaan. In het Nederlands kan dan het werkwoord moeten worden toegevoegd. Ook kan de Irrealis in het verleden weergegeven worden; in dat geval kan de toek.tijd met inversie worden uitgedrukt. Vergelijk:

Voor a. en b. kunnen we de volgende schema's geven:

                   R2  <———————————  S=R1=G1
   a. —————————————•—————————•—————————•—————————————
                   ------>  (G2)

                   R2  <———————  R1=G1  <————  S
   b. —————————————•————————•——————•———————————•—————
                   ----->  (G2)

Voor a. geldt dat het eerste referentiepunt R1 samenvalt met het moment van de taaluiting S en de eerste gebeurtenis (dat de conducteur iets zegt: G1). S=R1=G1 valt in het heden.
Voor b. geldt dat het eerste referentiepunt R1 samenvalt met de eerste gebeurtenis (dat de conducteur iets zei: G1). R1=G1 valt in het verleden, dus staat links van S.
In a. en b. valt het tweede referentiepunt R2 (het moment waarop ik een kaartje zou moeten gaan kopen) in het verleden, en daaraan is gebeurtenis G2 gerefereerd (een moment in het verleden, maar vanuit R2 gezien in de toekomst.
Zie verder ook § 110.62 voor de Irrealis.

111.89

In het volgende voorbeeld staat in de hoofdzin een def.tijd I, en in de relatieve bijzin een toek.tijd II. De gebeurtenis "spreken" (G1) vindt op het eerste niveau plaats, en de gebeurtenis "executeren" (G2) vertegenwoordigt het tweede niveau, waarbij het referentiepunt voor dit tweede niveau identiek is aan het moment van G1, dus G1=R:

Deze zin drukt dus uit dat de executie ook werkelijk (na het gesprek, maar vóór het moment van de taaluiting) plaatsgevonden heeft.

111.90

Het is ook mogelijk dat de tijd van het tweede niveau zich in de hoofdzin bevindt: bekijk de volgende samengestelde zin, waarbij de gebeurtenis "terugzijn" (G1) op het eerste niveau plaatsvindt, en "helpen" (G2) het tweede niveau vertegenwoordigt. Het referentiepunt voor dit tweede niveau is identiek aan het moment van G1, dus G1=R, maar ligt links van S:

In deze zin vond de verhuizing (G2) ná haar terugkeer (G1) plaats, maar nog wel vóór het moment van de taaluiting S.

111.91

Ook in een nevengeschikte constructie is de toek.tijd II mogelijk. Het volgende voorbeeld illustreert duidelijk het verschil in perspectief dat de toek.tijd II uitdrukt:

Vergelijk ook het voorbeeld in § 111.73.

111.92

In zin (1) (vorige paragraaf) vond de gebeurtenis van het "hakken" plaats ná de gebeurtenis van het "verbranden" (en beide vonden plaats vóór het moment van de taaluiting). Het perspectief richt zich vanuit het "verbranden" naar een toekomstig "hakken", en zowel het "verbranden" als het "hakken" heeft werkelijk plaatsgevonden. Vergelijk (1) met (2) hieronder, waarin uitgedrukt wordt dat het "hakken" níét gebeurd is (determinant di blijft achterwege):

111.93

Het is mogelijk om in een samengestelde zin een def.tijd met een toek.tijd II te combineren. Vergelijk de def.tijd I in a. met de def.tijd II in b.:

Deze zinnen zijn in principe vreemd omdat het perspectief zich vanuit het "vallen" naar een toekomstig "zien" richt. Het lijkt erop alsof de hele beschreven situatie al van te voren gepland was. Zoiets is bijvoorbeeld mogelijk in een filmscenario waarin een scène beschreven staat hoe Iger getuige moet zijn van een incident waarbij een schaap in de beek valt, resp. reeds in de beek ligt (het "vallen" heeft reeds plaatsgevonden).1

111.94

Een toek.tijd II kan gecombineerd worden met een tijdsbepaling (die dus door R vertegenwoordigd wordt, zie ook § 111.7). Bij een toek.tijd II geldt een tijdstip waarná een gebeuren plaatsvond resp. is afgesloten. Vergelijk de voorbeelden in § 111.74 met:

Zin (3) betekent dat het spreekmoment S ná 3 uur ligt, en dat het plan van de terroristen al vóór de explosie bekend was. Als de terreurdaad niet is doorgegaan, maakt het Nederlands gebruik van een voltooid toekomende tijd, terwijl in het Spokaans de determinant di achterwege blijft. We hebben dan te maken met een Irrealis (zie ook § 111.87):

111.95

Het gebruik van een def.tijd II in combinatie met een tijdsbepaling (zoals genoemd in § 111.94) komt slechts marginaal voor. De voorkeur wordt gegeven aan een def.tijd I (het liefst middels def.inversie), gecombineerd met een extra bepaling of een speciaal voorzetsel, waarmee expliciet aangegeven wordt dat G vóór R plaatsvindt. Vergelijk (2) uit de vorige paragraaf met:

Uit (2′) kan geconcludeerd worden dat Jân gisteren reeds geheel klaar was met het lezen van dat boek.

111.96

In § 100.39 is besproken hoe er in attributief gebruikte teg.dw.n een tijdsvorm uitgedrukt kan worden. Dat kan dus ook met een toek.tijd II. Omdat de determinant di geen deel kan uitmaken van de teg.dw.-constructie, drukt de toek.tijd II in een teg.dw. per definitie een Irrealis uit (de gebeurtenis heeft níét plaatsgevonden). Bijvoorbeeld:

Zin (1) drukt uit dat de gebeurtenis van "scheiden" plaatsvond vóór de gebeurtenis van "helpen", en dat er van dat "helpen" niets meer kwam (waarschijnlijk vanwege de onvoorziene scheiding).

111.97

In § 111.79 is vastgesteld dat het niveauverschil niet altijd middels de def.tijd II uitgedrukt hoeft te worden als onze kennis van de wereld ons vertelt, of uit de semantische inhoud van de constructie op te maken is, dat de ene gebeurtenis vóór de andere moest plaatsvinden. In dat geval kan de def.tijd II door de def.tijd I vervangen worden. Daarentegen kan een toek.tijd II níét vervangen worden door een tijdsvorm van het eerste niveau, ook al vertelt de kennis van de wereld ons dat de gebeurtenis die door de toek.tijd II uitgedrukt wordt, ná de andere gebeurtenis plaatsvindt. Vergelijk (1) (herhaling van a. en b. in § 111.79) met (2):

In (1) is reeds semantisch bedongen dat het "vermoorden" plaatsgevonden moet hebben vóór het "begraven", en daarom kan de def.tijd II vervangen worden door een variant van het eerste niveau (met def.inversie). Als in (2) de toek.tijd II delpui vervangen wordt door een toek.tijd I (zoals in (3)) of door een def.tijd I (zoals in (4)), wordt de betekenis ook anders:

In zin (3) wordt gezegd dat het "begraven" zal plaatsvinden ná het moment van de taaluiting (S), terwijl dat in (1) vóór S plaatsvindt. Zin (4) is identiek aan zin (1) (na het =-teken).

111.98   ad § 111.30   G. Aoristus

In het Grieks drukt de aoristus een verleden tijd met een afgesloten handeling uit. In het Spokaans wordt de term "aoristus" op iets andere wijze gebruikt, want hij drukt hier de uniciteit of irrevocabiliteit van een gebeurtenis uit: op semantische, emotionele of situationele gronden wordt een gebeurtenis "uniek" (eenmalig) of "irrevocabel" (onherroepelijk) genoemd.1 De aoristus wordt gevormd met het suffix -o, dat ook zorgt voor de def.tijd II (§ 111.68–84). De aoristus kan daarom ook gedefinieerd worden als "de def.tijd van het tweede niveau die gebruikt wordt voor een preteritum van het eerste niveau".

111.99

Het prototype van een (op semantische gronden gebaseerde) unieke gebeurtenis is "sterven" in een constructie als:

Want Lerdu kan niet "nog een keer sterven" (de Stand van Zaken LERDU STERFT is uniek).1 Vergelijk dit met:

Hier wordt een def.tijd I gebruikt, want de SvZ: DRIE MENSEN KOMEN OM is niet uniek: elke dag opnieuw kunnen er drie mensen bij een ongeluk omkomen.2

111.100

Vergelijk nu de algemeenheid in (1) hieronder met de semantische uniciteit in (2):

In (1) staat een def.tijd I, want het is altijd mogelijk dat Lofjec nóg een keer door Zreef geslagen wordt. Daarentegen drukt (2) een uniciteit uit, want als Lofjec door Zreef doodgeslagen is, kan dat niet nog een keer gedaan worden.
Merk op dat als Lofjec vervangen wordt door het algemene rast (iemand), de semantische uniciteit ongedaan wordt gemaakt en een aoristus alleen emotioneel geïnterpreteerd kan worden (zie § 111.105):

111.101

Een twijfelgeval van semantische uniciteit is:

Enerzijds kan er van uniciteit gesproken worden omdat "Lofjec niet nog een keer doodgeslagen kan worden", maar anderzijds wordt de uniciteit aangetast door de algemeenheid van het subject rast (iemand). Een aoristus zal hier dan ook (mede) begrepen worden als een uiting van emotionaliteit (§ 111.105).

111.102

Voorbeeld van een situationeel geval van uniciteit (en wellicht ook emotioneel):

Elsa is dood, maar toen ze leefde hield ik van haar, en wellicht nu nog. Vergelijk dit met:

Elsa leeft nog steeds, maar ik houd niet meer van haar.

111.103

Ook in (2) hieronder is sprake van een situationele uniciteit. Vergelijk:

Bij (1) is er vaker een situatie denkbaar waarin geconstateerd kan worden dat Elsa de vorige dag laat teruggekomen is.
Bij (2) kan de situatie "uniek" genoemd worden indien uit zoekacties e.d. gebleken is dat Elsa verdwenen is, zodat we mogen aannemen dat niemand haar ooit nog zal treffen. Overigens kan in (2) ook een emotionele uniciteit bedoeld worden indien het verdwijnen van Elsa zo plotseling gebeurde dat het net lijkt of zoiets nooit meer voor zal komen (en de mogelijkheid opengelaten wordt dat ze misschien nog wel terug zal komen).

111.104

Vergelijk ook:

In zin a. staat een neutrale mededeling: wellicht dat ik volgende week opnieuw een haas ga schieten. In b. wordt geïmpliceerd dat dit een eenmalige (unieke) gebeurtenis was: ik ben niet van plan om dit ooit nog een keer te doen.

111.104a

Vergelijk het vraag/antwoordpaar in:

VS (vraagsteller) stelt een neutrale vraag, want er kan altijd wel een brief aankomen. Het antwoord van AG (antwoordgever) in a. is (evenals de vraag) neutraal: de brief is [nog] niet aangekomen maar wellicht komt hij nog. Antwoord b. drukt een uniciteit uit: AG is ervan overtuigd dat de brief nooit meer zal aankomen: dat is dus een uniek feit.

111.105

Een zuiver emotioneel geval van uniciteit is:

Lerdu slaat nóóit zijn dochter, maar nu is het één keer gebeurd, en laten we hopen dat het nooit weer gebeurt.

111.106

In het volgende voorbeeld is de uniciteit gebaseerd op zowel situationele als emotionele gronden:

Situationeel: ik kan in dit geval van laat komen maar één keer gevallen zijn.
Emotioneel: de valpartij ligt nog zo vers in mijn geheugen dat er op dit moment "maar één valpartij bestaat". Bovendien hoop ik ook dat het bij deze ene zal blijven (de uniciteit ervan wordt door mij a.h.w. gewenst).

111.107

Een bijzonder geval van onherroepelijkheid ("dat was eens en nooit weer!") vinden we bij uitspraken die beledigend bedoeld zijn, omdat de spreker de aangesprokene niet mag of kwaad op hem is, bijvoorbeeld:

In zulke constructies wordt een voorval dat plaatsgevonden heeft als zodanig genoemd, implicerend dat dit nooit meer mag of zal gebeuren. Dit moet in het Nederlands vrij vertaald worden. Het suffix -o wordt hierbij verlengd uitgesproken (maar krijgt géén klemtoon!). Zie ook de voorbeelden in § 110.70.

111.108

Het gebruik van een aoristus lijkt minder welgevormd als het idee van uniciteit op de achtergrond verdrongen wordt door andere elementen met nieuwswaarde, zoals contrast, emfase, negatie, belangrijke additivische bepalingen en dergelijke.
Vergelijk (1) waarin de uniciteit voorop staat met (2) waarin er een mededeling over iets anders dan de uniciteit gedaan wordt:

In (2) is de aandacht van "Lerdu" verschoven naar de "geheimzinnige omstandigheden". En omdat er altijd wel iemand onder geheimzinnige omstandigheden kan sterven, speelt de uniciteit van "Lerdu's sterven" een ondergeschikte rol. Daarom is het ook te verdedigen om een def.tijd I te gebruiken:

111.109

In het volgende voorbeeld mag aan (1) uniciteit toegekend worden omdat er maar één 16e-eeuwse St. Nicolaaskerk in Knolbol bekend is:

Daarentegen doet de aoristus in (2) vreemd aan, omdat in deze zin de nadruk op het unieke karakter van de SvZ: EEN BRAND LEGT DE ST. NICOLAASKERK IN DE AS is verschoven naar het feit dat de oorzaak van de brand nog onbekend is:

In plaats van (2) verdient een def.tijd I met inversie de voorkeur (zie ook § 111.41):

111.110

Bij intrans.werkw.n lijkt de aoristus vaker gebruikt te worden dan bij trans.werkw.n. Dit is toe te schrijven aan het feit dat bij trans.werkw.n een def.tijd I gemakkelijk gevormd kan worden met inversie (er is immers een object aanwezig), terwijl bij intrans.werkw.n al snel gegrepen moet worden naar het tamelijk pregnante suffix -a. Dit suffix kan dan vermeden worden door een aoristus te gebruiken. Bovendien wordt in transitieve constructies de aandacht van het werkwoord naar het object getrokken, dat een nieuwswaarde kan hebben die de uniciteit verdringt. Een dergelijke nieuwswaarde is in intransitieve constructies natuurlijk afwezig, wat de kans groter maakt dat de uniciteit in zijn volle "kracht" op de voorgrond blijft staan. Dit is met name bij emotionele uitingen het geval. Vergelijk:

In plaats van (2) zien we liever een def.tijd I:

111.111

Vergelijk nu het intransitieve (reflexieve) prap smôlme-tijâ (wegspoelen) met het transitieve smôlme-tijâ ([doen] wegspoelen):

Een aoristus in (1) is om twee redenen verdedigbaar: (i) de primaire aandacht ligt bij een bepaalde brug die verdwenen is en niet nóg een keer weggespoeld kan worden (de SvZ: DE FÂX-BRUG SPOELT WEG is dus uniek), en (ii) zou de aoristus vervangen worden door een def.tijd I, dan kwam alleen het suffix -a in aanmerking, waarmee er een sterke nadruk op de def.tijd komt te liggen (zie ook § 111.43).
In (2) lijkt de aoristus om twee redenen minder welgevormd: (i) de primaire aandacht ligt bij de actie van het wegspoelende water, die niet direct als uniek bestempeld kan worden want kolkend water kan altijd opnieuw een brug wegspoelen, en (ii) de def.tijd kan zonder overdreven nadruk uitgedrukt worden met inversie:

111.112

Een idiomatisch gebruik van de aoristus vinden we in bevestigende zinnen in combinatie met de additieven horit (vroeger) en ÿt (laatst; onlangs) (zie ook § 43.26 noot 1 en noot 3):1

Bij andere bepalingen die aan het verleden refereren, is de aoristus daarentegen níét gebruikelijk:

In dit laatste voorbeeld kan de aoristus beter vervangen worden door een neut.tijd of een iets meer pregnante def.tijd (suffix -a):

111.113

In § 100.39 is besproken hoe er in attributief gebruikte teg.dw.n een tijdsvorm uitgedrukt kan worden, bijvoorbeeld:

In tegenstelling tot een def.tijd II (met -o, zoals in e.) lijkt de aoristus in zo'n attributieve -lira-constructie niet goed mogelijk:

Semantisch gezien is zo'n aoristus verdedigbaar, want ook in (1) en (2) kan immers sprake zijn van een unieke SvZ: DE JONGEN HUILT en MIJN VRIEND HELPT (al is het eerder een emotionele dan een semantische uniciteit). Syntactisch echter worden dergelijke constructies over het algemeen afgekeurd.

111.114

Het feit zowel de def.tijd II als de aoristus door het suffix -o uitgedrukt wordt, kan tot ambiguïteit leiden. Dit is met name het geval in samengestelde zinnen waarin de noodzaak om niveauverschil uit te drukken (lees: de noodzaak voor een def.tijd II) niet altijd aanwezig is, bijvoorbeeld omdat het reeds semantisch bedongen is dat de ene gebeurtenis vóór een andere gebeurtenis plaatsvindt. In zo'n geval zal een def.tijd II gemakkelijk als aoristus opgevat kunnen worden en niet (meer) als def.tijd II. We herhalen hier het voorbeeld uit § 111.79:

Daar het "vanzelfsprekend" is dat het "vermoorden" plaatsgevonden heeft vóór het "begraven", kan het suffix -o van gritslâfesypo als een emotionele aoristus opgevat worden. Deze drukt dan iets uit in de trant van "laten we hopen dat zo'n gruweldaad niet nog een keer plaatsvindt".

111.115

Ook in andere samengestelde zinnen kan een def.tijd II als aoristus geïnterpreteerd worden, waarmee een bedoeld niveauverschil geëlimineerd wordt. Bijvoorbeeld (zie ook laatste voorbeeld in § 111.84):

Betekenis a. weerspiegelt een def.tijd II: het "voeden" vond plaats vóór het "posten". Maar men kan – afhankelijk van de context – in eerste instantie ook aan betekenis b. denken, waarbij er sprake is van een emotionele aoristus die leidt tot een ietwat wrange lezing in de trant van: "dit was de laatste keer dat Mariy de baby voedde". Het lijkt wel of het posten van de brief als alibi voor het doden van het kind moet dienen.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands