Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

81. Infinitiefconstructies √

81.1   Infinitief-e

De infinitief van alle Spokaanse werkwoorden is gemarkeerd met het suffix -e. Dit wordt de verbale e of infinitief-e genoemd. Naast de infinitief drukt de verbale e tevens de universele persoonsvorm uit (alle personen ongeacht getal of geslacht in de neutrale tijd, zie Hoofdstuk 111).
Een universele persoonsvorm komt frequenter voor dan een infinitief (in feite is de infinitief de typische woordenboekvorm die slechts in weinig syntactische constructies kan worden gebruikt, en dan nog meestal als zodanig extra gemarkeerd wordt met een determinant). Daarom wordt de verbale e ook wel finiete e genoemd.

81.2

Werkwoorden vormen de enige woordsoort in het Spokaans waarvan alle leden zonder uitzondering als zodanig door een affix gemarkeerd zijn. De bijzondere status die het suffix (inf.-e) hieraan ontleent, blijkt uit het feit dat het Pegrevische schrift (dat, ondanks de naam, het oude schrift voor het Spokaans was, zie Hoofdstuk 180) voor de inf.-e een ander letterteken kent dan voor elke andere e, hoewel er geen verschil in uitspraak bestaat. De inf.-e wordt geschreven als en elke andere e als . Vergelijk:

ef finne	(subst.)	=	het begin
finne	(werkw.)	=	beginnen
melde	(werkw.)	=	zijn

81.3

In drukwerk met Latijnse letters van vóór ca. 1820, en ook in hedendaagse transcripties van Pegrevische teksten, wordt de inf.-e wel als ("lange e") geschreven. Vergelijk:

ef finne	het begin
finn	beginnen
meld 1	zijn

1	Melde is het enige werkwoord waarvan de inf.-e afwijkend uitgesproken wordt. Melde klinkt als [mÿ] en wordt in transcripties vaak nog afgekort tot: m (uit het Pegrevisch ).

81.4

Dikwijls is de inf.-e het eindelement van een groter suffix. Dit is bijvoorbeeld het geval bij uit het Latijn stammende werkwoorden op -ere (uitgesproken als [ÿje]) of bij werkwoorden op de suffixen -are en -ÿne.
Kojen-Pôt en enkele anderen beschouwen -ere, -are en -ÿne dan ook als samengestelde vormen, bestaande uit de suffixen -er, -ar en -ÿn, gevolgd door een inf.-e. Voor de Latijnse leenwoorden, zie ook § 20.30. Voor -are en -ÿne, zie § 83.23 en § 83.25.

81.5

In het Oudspokaans (tot omstreeks 1450) was het infinitiefsuffix -el. De inf.-e is hiervan een gereduceerde vorm. In de teg.dw.n en in de passiefsuffixen is de oorspronkelijke eind-l nog bewaard gebleven.1 Vergelijk:

Daufenbach (1952) stelt vast dat het Pegrevische letterteken (inf.-e) in feite een teken voor el was.

81.6

Het Oudspokaanse infinitiefsuffix -el werd vervangen door een zogenoemd echo-suffix als het werkwoord ectrans., en soms ook wel als het voltrans. was (zie § 80.6–8).
Dit echo-suffix was -em achter een l of een bilabiaal (b, p, m)), en -en in alle andere gevallen. Bijvoorbeeld († = Oudspokaans):

Ook het moderne Pegrevisch kent nog in verscheidene gevallen het echo-suffix -em/-en.

81.7

In § 81.1 is terloops opgemerkt dat een Spokaans infinitief in slechts weinig syntactische constructies gebruikt kan worden. Binnen een predicaat kan een infinitief alleen na een beperkt aantal finiete werkwoorden opereren. Deze werkwoorden kunnen we in enkele gesloten klassen onderbrengen, en wel:

1. doelwerkwoorden (vanaf § 81.8)
2. modale hulpwerkwoorden (vanaf § 81.32)
3. geverbaliseerde pers.vnw.n 1n (§ 81.45)
4. enkele additieven (met melde) of de geverbaliseerde vorm hiervan (vanaf § 81.46)

Een zinsdeel (predicaat) dat bestaat uit een finiet werkwoord, gevolgd door een infinitief, zullen we een infinitiefconstructie noemen. De combinatie van beri + infinitief noemen we een infinitiefcomplement (inf.comp.).
Verder is er nog een verschil tussen een hoofdwerkwoord en een zelfstandig werkwoord (zelfst.werkw.). Een hoofdwerkwoord is het werkwoord dat de hoofdbetekenis van het predicaat draagt. Elk predicaat heeft altijd maar één hoofdwerkwoord. Een zelfst.werkw. is een hoofdwerkwoord dat geheel alleen een predicaat vormt, zonder verdere hulp- of doelwerkw.n. Vergelijk:

In a. is moje zowel een zelfst.werkw. als een hoofdwerkw. In b. in moje een hoofdwerkw. en probare een (modaal) hulpwerkw. Verder is probare beri moje een infinitiefconstructie, waarbinnen beri moje het inf.comp. is.

81.8   ad § 81.7   A. Doelwerkwoorden

De doelwerkw.n (een kleine 60 stuks) zijn finiet, hoewel dat in de neutrale tijdsvorm niet te zien is omdat zij dan op de inf.-e eindigen. De eropvolgende infinitief wordt dan voorafgegaan door de determinant beri die in veel gevallen met '[om] te' vertaald kan worden. Beri wordt uitgesproken als [be], indien het volgende woord met een consonant begint; en als [ber] indien het volgende woord met een vocaal begint. Alleen in declamaties en zeer officiële taal klinkt beri als [beri].
In Blok 81.9 zijn een aantal doelwerkw.n opgenomen die speciale problemen kunnen oproepen. Veel doelwerkw.n kunnen tevens als zelfst.werkw. (dus zónder beri + infinitief) optreden (soms met een (iets) andere betekenis). Ook kan bij veel doelwerkw.n het inf.comp. vervangen worden door een bijzin met het voegw. den. Zie ook Hoofdstuk 196 voor een complete lijst van de doelwerkw.n.

81.9

In de voorbeeldzinnen bij de behandeling van de Noten hieronder zijn de Spokaanse infinitieven en de Nederlandse equivalenten hiervan telkens vetgedrukt.

81.10   ad blok 81.9   Noot 1

Het doelwerkw. aenollafyte kan op verschillende manieren vertaald worden, bijvoorbeeld:

81.11   ad blok 81.9   Noot 2

Affionnose kan universeel gebruikt worden (ook als hoofdwerkw.). Vergelijk ook lye (houden van; beminnen) dat voornamelijk in relatie tot personen gebruikt wordt. Bovendien is lye géén doelwerkw.

81.12   ad blok 81.9   Noot 3

De wens of wil die met het doelwerkw. bladide uitgedrukt wordt, is intenser dan die welke met het modale hulpwerkw. probare (zie § 81.32) uitgedrukt wordt. Vergelijk:

In zin (1) is het verlangen om een kop koffie te drinken zeer groot. In (2) wordt meer de nadruk gelegd op het feit dat Lerdu onmiddellijk na het uitspreken van de zin tot het bestellen van koffie overgaat. Vergelijk ook:

In zin (3) heeft Quela kennelijk morele of emotionele bezwaren om dat boek te lezen. In (4) is de weigering om het boek niet te lezen, niet gemotiveerd.

Bladide als zelfst.werkw. kent het obtrans. synoniem zecofe:

Zecofe als intrans.werkw. betekent 'genegen zijn'. Hierachter volgt een bijzin met den (dat):

81.13   ad blok 81.9   Noot 4

Dÿfe als doelwerkw. heeft meestal een imperfectief aspect: de bezigheden worden weliswaar gestaakt, maar zijn [nog] niet afgerond:

Daarentegen heeft dÿfe als zelfst.werkw. een perfectief aspect: de nadruk ligt op de voltooiing. Vergelijk in dit verband het obtrans.werkw. croifte (beëindigen):

Zin (1) heeft een perfectief aspect: de werkzaamheden zijn afgerond; in (2) is het aspect onuitgedrukt: óf Petriy stopt om 5 uur met werken omdat het werk af is, óf hij stopt om 5 uur omdat hij geen zin meer heeft (morgen maakt hij zijn werk af).

Croifte kan ook wederkerend (dus intrans.) gebruikt worden:

Hier lijkt alleen een perfectief aspect voor de hand te liggen. Het is immers vreemd om ervan uit te gaan dat de voorstelling later nog vervolgd zal worden.

81.14   ad blok 81.9   Noot 5

Eftarse is in tegenstelling tot het Nederlandse equivalent "gelukken" niet onpersoonlijk, dus wat een indirect object in het Nederlands is ("het lukt jou"), is in het Spokaans een subject ("tu eftarse"). Vergelijk:

Omdat eftarse semtrans. is, kunnen we ef šôt toevoegen en aldus een definitieve tijd uitdrukken (zie § 80.3):

Eftarse is ook een semtrans. zelfst.werkw., bijvoorbeeld:

Een transitieve variant is eftarsare:

81.15   ad blok 81.9   Noot 6

Espere als obtrans. zelfst.werkw. kent het synoniem rajiytare (hopen op):

Rajiytare is de trans. afleiding van rajiyte (hopen) (zie § 80.20). Het intrans. zelfst.werkw. rajiyte wordt voornamelijk met een den-bijzin gebruikt:

Als de subjecten in hoofd- en bijzin coreferentieel zijn, wordt de voorkeur gegeven aan espere beri + infinitief. Vergelijk:

81.16   ad blok 81.9   Noot 7

Frute drukt een twijfel of voorzichtige veronderstelling uit, zonder dat de spreker het feit wil of kan vaststellen (deze vorm van modaliteit wordt Dubitatief genoemd; zie ook § 110.63):

Frute is ook een obtrans. zelfst.werkw.:

Kojen-Pôt keurt frute als zelfst.werkw. af. Hij accepteert alleen een infinitiefconstructie en daarom zou bovenstaand voorbeeld volgens hem gecorrigeerd moeten worden in:

81.17   ad blok 81.9   Noot 8

Génehe betekent: "voortmaken met bepaalde, niet nader genoemde bezigheden teneinde datgene te kunnen [gaan] doen wat de infinitief uitdrukt" (zie a-zinnen).
Hurtiyre betekent: "voortmaken met datgene wat de infinitief uitdrukt" (zie b-zinnen). Vergelijk:

In zin (1a) verricht Elsa in snel tempo allerlei werkzaamheden, om vervolgens de tijd te hebben om het rapport (eventueel op haar gemak) te gaan lezen. In (1b) geschiedt het lezen van het rapport in een snel tempo.
In (2a) verricht Petriy allerlei bezigheden (haren kammen, jas aantrekken, koffer pakken) in een snel tempo om op tijd op het station te zijn. In (2b) moet Petriy zich snel voortbewegen (zich naar het station begeven).

Génehe kan met de hier besproken betekenis alleen als doelwerkw. fungeren1, maar hurtiyre is ook een intrans. zelfst.werkw.:

Een synoniem van génehe is het intrans. zelfst.werkw. hurte (opschieten; voortmaken). Dit vervangt génehe zodra een infinitief ontbreekt:

81.18   ad blok 81.9   Noot 9

Kirture en miffe drukken een Causatief zonder causatief subject uit. Bij miffe komt hier nog een toekomend aspect bij. Vergelijk:

Miffe heeft dikwijls ook een dreigend aspect:

In bovenstaand voorbeeld overschaduwt de dreiging het causatieve aspect van miffe. Met name in de spreektaal kan de dreiging zelfs zo in het brandpunt komen te staan dat zowel het causatieve als het toekomende aspect geheel naar de achtergrond verdrongen wordt:

Kirture kan ook als zelfst.werkw. samen met een bijzin gebruikt worden. Het drukt dan een Permissief uit, met de betekenis van: "niet verhinderen; zijn gang laten gaan; [lijdend] toezien". Dit is alleen mogelijk als de den-bijzin een ander subject bevat dan de matrixzin.1 Vergelijk:

In zin (1) heeft Riyp opdracht gegeven (aan een niet nader genoemd persoon) om alle bomen om te hakken. In (2) kijkt Riyp passief toe hoe Mefa alle bomen aan het omhakken is, zonder te helpen of het te verbieden. Zie verder Hoofdstuk 152 voor een uitgebreide behandeling van Causatieven en Permissieven. In § 100.95 is besproken hoe een Permissief uitgedrukt kan worden met een -lira-constructie plus promotie van het subject.

Kirture kan ook in een wederkerende constructie gebruikt worden, om een mogelijkheid uit te drukken: "het mag/kan dan wel ...". Bijvoorbeeld:

81.19   ad blok 81.9   Noot 10

Nepainare is in tegenstelling tot het Nederlandse equivalent "ondoenlijk zijn" niet onpersoonlijk. Vergelijk ook § 81.14 voetnoot 2:

81.20   ad blok 81.9   Noot 11

Nestiye is in tegenstelling tot het Nederlandse equivalent "nodig zijn" niet onpersoonlijk:

Het persoonlijke karakter van nestiye kan tot ambiguïteit leiden. Vergelijk:

In de a-vertalingen wordt de nadruk gelegd op de noodzakelijkheid om de met de infinitief uitgedrukte handeling uit te voeren; in de b-varianten gaat het erom dat de aanwezigheid van "jij" of "Lisa" (niet) gewenst is. Zo kan (2b) geïnterpreteerd worden als: "Lisa kan gerust wegblijven".
Betekenis (1b) kan expliciet uitgedrukt worden met een voegwoord. Bijvoorbeeld:

Nestiye in de functie van intrans. zelfst.werkw. kent als synoniem morde (behoeven; nodig zijn):

Betekenis (1b) kan ook met morde, gevolgd door een den-bijzin, uitgedrukt worden:

Let op morde in de volgende idiomatische uitdrukking:

Vergelijk ten slotte het obtrans. zelfst.werkw. mennirre (nodig hebben):

81.21   ad blok 81.9   Noot 12

Pe drukt een gerucht of een "van horen zeggen" uit, vaak vertaald met 'schijnen'. Ook tóte betekent 'schijnen, lijken', maar daarbij wordt niet expliciet een "gerucht" verondersteld:

Pe wordt ook gebruikt om een zekere schroom, aarzeling of voorzichtigheid uit te drukken, om een bepaalde opmerking niet al te hard te laten aankomen, of om een voorzichtige hint te geven. Al deze vormen van modaliteit vallen onder de term Hesitatief (zie ook § 110.64):

Deze schroom of voorzichtigheid wordt in vragen uitgedrukt met pe in de toekomende tijd (zie ook § 111.49–62 voor de toek.tijd):

Pe als obtrans. zelfst.werkw. wordt gebruikt in de betekenis van 'heten', tezamen met een naam:

Maar als intrans. zelfst.werkw. wordt pe gebruikt in de betekenis van 'heten; genoemd worden'. Er volgt dan een voorzetselbepaling met lo (als):

81.22   ad blok 81.9   Noot 13

Quzéše drukt de tevergeefsheid van een handeling uit:

Quzéše als intrans. zelfst.werkw. heeft enkele gelexicaliseerde betekenissen:

81.23   ad blok 81.9   Noot 14

Râgtage kan officieel alleen als doelwerkw. fungeren:

Vergelijk ook het obtrans. zelfst.werkw. zrempje (blijken uit):

81.24   ad blok 81.9   Noot 15

Tinde als doelwerkw. drukt een voortduring van de handeling uit:

Tinde in combinatie met een bijzin drukt uit: "uitgenodigd zijn om; niet weggaan". Vergelijk (1a) en (1b) met:

Tinde fungeert ook als zelfst.werkw. Vergelijk:

81.25   ad blok 81.9   Noot 16

Trije kan ook als obtrans. zelfst.werkw. optreden:

Vergelijk ook het intrans. zelfst.werkw. trace. Hierachter volgt een bijzin met den:

Trace drukt uit dat er iets gedaan moet worden wat eigenlijk niet in je vermogen ligt. Deze restrictie geldt niet voor trije.

81.26   Doelwerkw. + doelwerkw.

Als twee of meer doelwerkw.n gecombineerd worden, staan zij onmiddellijk achter elkaar en wordt de determinant beri alleen na het laatste doelwerkw. gebruikt (vergelijk ook de constructies van doelwerkw. + modaal hulpwerkw. in § 81.42–44). Bijvoorbeeld:

81.27   Bijzondere constructies

In het Môliy-Spokaans (ten oosten van de Firani) en het Hazâcki-Spokaans is een passieve vorm van een infinitiefconstructie mogelijk, vergelijk:

Zulke passieven zijn dialectisch mogelijk bij doelwerkwoorden met een transitief karakter, maar ze worden in het Standaardspokaans afgekeurd. In de standaardtaal wordt de voorkeur aan een deverbalisering gegeven, zie § 126.76. Het lijkt erop dat de onderstreepte delen als een soort object met kernfunctie optreden.

81.28

Een infinitiefconstructie geldt als één zinsdeel en wordt bij een inversie (om een def.tijd of toek.tijd uit te drukken) in zijn geheel verplaatst. Zie ook § 81.36 en § 90.14. Vergelijk (de infinitiefconstructie is onderstreept):

81.29

In het Middelspokaans en het begin van het Nieuwspokaans (tot omstreeks 1780) bestond nog de mogelijkheid om van een doelwerkw. een volt.dw. te gebruiken, gevolgd door een deverbalisering van het inf.comp. Zulke constructies zijn ook nu nog in het Cheetuc te vinden. Vergelijk:

Zulke constructies zijn slechts marginaal te gebruiken in een taaluiting; ze moeten in het Nederlands vrij vertaald worden, vergelijk:

Merk op dat het Cheetuc een dialect is waarin sowieso veel gebruikgemaakt wordt van gedeverbaliseerde constructies. Zie ook § 173.118–117.

81.30

Een predicaat met een keten van werkwoorden kan meestal niet opengebroken worden om er andere elementen (zoals additieven) tussen te plaatsen (voor een uitzondering, zie § 81.34). De enige openbreking die bij doelwerkw.n toegestaan is, geldt voor de tussenvoeging van beri en enkele determinanten, zoals ki (zie volgende paragraaf). Het ontkenningswoord nert (niet) staat dus altijd vóór het gehele predicaat zodat het soms onduidelijk is bij welk werkwoord deze ontkenning feitelijk hoort. Zo kan er soms ambiguïteit optreden, vergelijk:

Betekenis (1a) (ontkenning van trije) kan ook uitgedrukt worden met de alternatieve constructie:

Betekenis (1b) (ontkenning van obezjere) kan ook uitgedrukt worden door:

81.31

De vervanging van een infinitiefconstructie als zin (1) in § 81.30 door een bijzinsconstructie (als (2) of (3)) is onder meer gebruikelijk als er een reden is om ambiguïteit op te heffen, zoals bij ontkenningen (zie hiervoor § 151.98–99).
Een dergelijke vervanging is niet mogelijk als een doelwerkw. in een bijzinsconstructie van betekenis verandert, zoals kirture (§ 81.18) en tinde (§ 81.24). Zie de ambigue zin:

Als we zin (1) splitsen in de bijzinsconstructies (2) en (3) dan is de ambiguïteit weliswaar opgeheven, maar de betekenis van tinde is eveneens veranderd:

Ambiguïteit van (1) is op deze manier dus niet op te heffen zonder dat de betekenis van tinde verandert.

81.31a

Het ontkenningswoord noi kan – in tegenstelling tot nert – ook áchter het predicaat gezet worden (zie § 151.12). Voor veel Spokaniërs is dat een uitdrukking van de ontkenning van de infinitief (vertaling a.), en niet van het doelwerkw. (vertaling b.), vergelijk:

Het is ook mogelijk om de determinant ki toe te voegen. Hiermee krijgt de ontkenning extra nadruk die zo begrepen wordt dat alleen het doelwerkw. wordt ontkend:

Zie hiervoor ook § 151.95.

81.32   ad § 81.7   B. Modale hulpwerkwoorden

Er zijn 4 modale hulpwerkw.n:1

Ook deze worden gevolgd door beri + infinitief; bijvoorbeeld:

81.33

Alleen in elliptisch (spreek)taalgebruik is een modaal hulpwerkw. zonder inf.comp. toegestaan:

Dergelijke elliptische zinnen worden in verzorgde schrijftaal liever uitgebreid met een semantisch leeg inf.comp., zoals beri paine (doen):

Zie ook § 132.126 3. voor paine als spoor.

81.34

Modale hulpwerkw.n kunnen soms in een zodanige infinitiefconstructie gebruikt worden, dat de agens van het hulpwerkw. (dus het eigenlijke subject in de zin) niet coreferentieel is met de agens van het inf.comp. Vergelijk:

In zin (2) is het predicaat (probare beri trempe) opengebroken om een agens (gress) van de infinitief toe te laten. De status van gress is onduidelijk: enerzijds fungeert het als een soort object bij probare, maar een echt object is het niet, want probare is intrans. Anderzijds fungeert gress als een soort subject bij trempe, maar een echt subject kan het niet zijn, want trempe is een infinitief, géén finiet werkwoord. Daarom wordt gress een ambiject1 genoemd. Zie verder § 110.29–33.

81.35

Een ontkenning als nert (niet) heeft bij modale hulpwerkw.n altijd een "scope" (reikwijdte) over het gehele inf.comp. (onderstreept):

81.35a

Evenals bij doelwerkw.n (§ 81.30–31a), kan ook bij modale hulpwerkw.n de ambiguïteit van nert opgeheven worden door het inf.comp. te vervangen door een den-bijzin. Vergelijk:

In § 81.31a is besproken hoe ook noi en ki gebruikt kunnen worden om ambiguïteit bij een ontkenning op te heffen. Dit geldt ook bij modale hulpwerkw.n, bijvoorbeeld:

81.36

Een infinitiefconstructie geldt als één zinsdeel en wordt bij een inversie (om een def.tijd of toek.tijd uit te drukken) in zijn geheel verplaatst, vergelijk (de infinitiefconstructie is onderstreept):

Wat dit betreft is er geen verschil met de infinitiefconstructies met doelwerkwoorden, zie ook § 81.28 voor meer informatie.

81.37

Naast de modale hulpwerkw.n bestaan er modale suffixen, welke achter het hoofdwerkw. geplaatst worden. Dikwijls wordt de voorkeur aan dergelijke suffixen gegeven, omdat deze een minder emfatisch karakter hebben dan de modale hulpwerkw.n. Deze emfase komt met name tot uitdrukking als twee hulpwerkw.n gecombineerd worden (zie § 81.39).
Soms kan een modaal suffix niet gebruikt worden, omdat het hoofdwerkw. reeds met een ander suffix verrijkt is (bijvoorbeeld met het passiefsuffix -lije). In dat geval is er een syntactische noodzaak om een modaal werkwoord te gebruiken en moet het emfatische karakter hiervan op de koop toe worden genomen.
Voor het juiste gebruik en de juiste betekenissen van modale hulpwerkw.n en dito suffixen wordt verwezen naar Hoofdstuk 110.

81.38   Modaal hulpwerkw. + modaal hulpwerkw.

Soms kunnen twee modale hulpwerkw.n gecombineerd worden. Zij staan dan onmiddellijk achter elkaar, en de determinant beri volgt na het laatste hulpwerkw. Vergelijk ook de combinatie van doelwerkw.n in § 81.26. Voorbeelden:

81.39

Zulke combinaties drukken vaak emfase uit, en dan voornamelijk in de spreektaal (zie accenten in Nederlandse equivalenten):

81.40

Bij een combinatie van twee modale hulpwerkw.n kan een van de hulpwerkw.n vervangen worden door een modaal suffix. Er zijn dan twee mogelijkheden: óf het eerste hulpwerkw. wordt een suffix achter het tweede hulpwerkw., óf het tweede hulpwerkw. wordt een suffix achter de infinitief. Vergelijk (1) en (2) uit § 81.38 met:

81.41

Het is niet duidelijk of de varianten a. en b. in de vorige paragraaf beide grammaticaal zijn, en zo ja, of ze dan wel precies hetzelfde betekenen. In (1′a) en (2′a) wordt de ene modaliteit verrijkt met een andere modaliteit, en in (1′b) en (2′b) wordt een infinitief verrijkt met een modaliteit. Er zou daarom een betekenisverschil kunnen zijn: zo lijkt in (2′a) de focus te liggen op het feit dat er een toestemming mogelijk moet zijn, terwijl (2′b) eerder uitdrukt dat het op straat spelen mogelijk moet zijn. Het is de vraag of een dergelijk verschil bestaat of aangevoeld wordt.
Een andere discussie gaat over de grammaticaliteit. Sommige taalkundigen keuren een modaal suffix achter een modaal werkw. af omdat ze ervan uitgaan dat je de ene modaliteit niet kunt verrijken met een andere modaliteit. Anderen keuren een modaal suffix achter een infinitief af, omdat het dan geen infinitief meer zou zijn, maar een finiete vorm.1 Voor taalkundigen die beide varianten afkeuren, blijven alleen de combinaties (1) en (2) uit § 81.38 over. In Pelder-Stootâ (1997) wordt verder ingegaan op deze discussie.
In dit grammaticaboek worden alle varianten in § 81.38 en § 81.40 goedgekeurd, met de aantekening dat niet elke variant voor iedereen even acceptabel is.

81.42   Doelwerkw. + modaal hulpwerkw.

In § 81.26 is besproken hoe twee doelwerkw.n gecombineerd kunnen worden. Een combinatie van een doelwerkw. gevolgd door een modaal werkw. is daarentegen ongrammaticaal. In dit geval kan een modaal suffix achter de infinitief gebruikt worden. Vergelijk:

81.43

Mensen die een modaal suffix achter een infinitief afkeuren (zie § 81.41), zullen ook (1b) en (2b) in de vorige paragraaf afkeuren. In dat geval is een den-bijzin soms mogelijk:

Het doelwerkw. pe in (2) kan niet samengaan met een den-bijzin, maar kan eventueel vervangen worden door een synoniem, zoals tóte (schijnen) in (2′). Er gaat wel een subtiele nuancering verloren, want pe heeft een extra dimensie van "gerucht; van horen zeggen" (§ 81.21) die bij tóte ontbreekt. Eventueel kan de notie van "gerucht" expliciet uitgedrukt worden in een zin als: Stus zjoffe, den tu probare beri klate do (Men beweert dat jij hem wil overtuigen).

81.44   Modaal hulpwerkw. + doelwerkw.

De grammaticaliteit van een combinatie van een modaal werkw. gevolgd door een doelwerkw. is twijfelachtig. Sommige constructies lijken acceptabeler te zijn dan andere, en sommige Spokaniërs keuren het altijd goed, terwijl anderen het per definitie afkeuren. Een alternatief is het gebruik van een modaal suffix. Vergelijk:

Dat (3a) voor velen acceptabeler is dan (1a) en (2a) kan wellicht verklaard worden door het feit dat de letterlijke betekenis van het doelwerkw. finne (beginnen) ondergeschikt is geraakt aan de uitdrukking van een inchoatief aspect, zie ook § 81.70. Het gebruik van finne lijkt dus meer gelexicaliseerd te zijn dan bijvoorbeeld trije in (1) en aenollafyte in (2).

81.45   ad § 81.7   C. Geverbaliseerde pers.vnw.n

De geverbaliseerde pers.vnw.n 1n (Blok 71.8) kunnen als een soort hulpwerkw. optreden, indien aan de volgende voorwaarden is voldaan:

1. Het subject is een substantief in de bepaalde vorm (uitgedrukt door het lidwoord ef of een aanw.vnw. of bez.vnw.).
2. De zin drukt een algemeen geldende gewoonte of eigenschap uit (habitueel aspect).

Uit voorwaarde a. volgt dat de mogelijkheid om een geverbaliseerd pers.vnw. door een infinitief te laten volgen beperkt blijft tot geverbaliseerde pers.vnw.n derde persoon. Er bestaat immers een persoons-, categorie- en getalscongruentie tussen subject en geverbaliseerd pers.vnw. Bijvoorbeeld:

81.46   ad § 81.7   D. Additieven met melde

Een beperkte (maar niet gesloten) groep additieven kan samen met het koppelwerkw. melde (zijn) gevolgd worden door beri + infinitief, indien het subject onpersoonlijk (dus: ef) is. Deze additieven worden wel de affectieve additieven genoemd: ze drukken uit hoe de spreker het inf.comp. "voelt". Zie ook § 123.45–47. Enkele vaak voorkomende voorbeelden:

81.47

De onpersoonlijke constructie ef melde ... (het is ...) drukt een eigenschap uit die toegekend moet worden aan het eropvolgende inf.comp. Het is een subjectieve kwalificatie zoals de spreker dat "voelt". Bijvoorbeeld:

81.48

Additieven die een meer objectieve eigenschap uitdrukken, waarbij het niet gaat om de gevoelens van de spreker, passen niet in dergelijke constructies. Vergelijk (1) en (5) uit de vorige paragraaf met:

De eigenschappen "gevaarlijk" en "toegestaan" zijn geen subjectieve kwalificaties die door de spreker worden toegekend, maar objectieve feiten. De zinnen (1′) en (5′) zijn daarom ongrammaticaal; correcte varianten zijn bijvoorbeeld:

81.49

In § 44.1 is uiteengezet hoe melde + add. vervangen kan worden door een geverbaliseerd additief. Deze verbalisering kan ook toegepast worden bij de voorbeeldzinnen uit § 81.47:

Verbalisering van olla in zin (1) en gulder in (5) is niet mogelijk, want deze vormen zijn gelexicaliseerd: ollae is 'genieten van', en guldere is 'verbeteren'.

81.50

De onpersoonlijke melde-constructies kunnen gecombineerd worden met een doelwerkw. De determinant beri verschijnt na het additief. Bijvoorbeeld:

81.51

Onpersoonlijke melde-constructies die voorafgegaan worden door een doelwerkw. kunnen niet geverbaliseerd worden in de zin van § 81.49. Vergelijk zinnen (2) en (3) uit de vorige paragraaf met:

81.51a

De onpersoonlijke melde-constructies kunnen niet gecombineerd worden met een modaal hulpwerkw. We moeten dit hulpwerkw. dan vervangen door een modaal suffix. Vergelijk ook § 81.42 en zie verder § 110.27a.

81.52   Infinitiefconstructie of bijzin

In het Nederlands bestaat de mogelijkheid om in het inf.comp. uit te drukken dat de situatie of actie in het verleden heeft plaatsgevonden, dan wel als afgesloten beschouwd moet worden: in plaats van de infinitief kan er een voltooide tijd worden gebruikt. Evenzo kan een toekomstige gebeurtenis worden benadrukt door een toek.tijd in plaats van de infinitief te gebruiken. Bijvoorbeeld:

81.53

In Spokaanse infinitiefconstructies heeft de werkwoordstijd van het doelwerkw. of het modale hulpwerkw. altijd een "scope" (reikwijdte) over het gehele predicaat. Het inf.comp. is niet voor een tijdsvorm gemarkeerd.1 Dit betekent dat een verleden tijd die op het doelwerkwoord is gemarkeerd, vaak kan refereren aan het doelwerkwoord zelf, of aan de gebeurtenis die door de infinitief wordt uitgedrukt, of aan beide. Vergelijk (doel- of hulpwerkw. is vet):

In (1a) wordt geïmpliceerd dat Zula op dit moment een hond heeft, omdat dit feit eveneens op dit moment blijkt. In (1b) had Zula in ieder geval een hond toen dat bleek. Of ze die hond nu nog heeft, komt in deze zin niet tot uitdrukking, vandaar dat er twee vertalingen mogelijk zijn. Zin (1b) kan ook zo begrepen worden dat het nú blijkt dat Zula ooit een hond had; in dit geval refereert de definitieve tijd van râgtaga dus alleen aan een voorbije situatie die door de infinitief wordt uitgedrukt.
In (2a) wordt vermoed dat er een proces gaande is dat tot het faillissement van Qulanns bedrijf leidt. In (2b) wordt met het suffix -o (aoristus, zie § 111.98–115) uitgedrukt dat er iets onherroepelijks schijnt te zijn gebeurd: ofwel het proces van failliet gaan vond plaats (in i.), ofwel dat proces heeft plaatsgevonden (in ii.). In dit geval kan de aoristus ook zo opgevat worden dat het faillissement heeft plaatsgevonden maar dat dit pas op dit moment bekend wordt (dus "schijnt" en niet "scheen"). Vanwege de onherroepelijkheid ligt interpretatie ii. meer voor de hand dan i.
In (3a) en (3b) is er geen tijdsaspect aan de actie van "lezen" verbonden, want de actie vindt (nog) niet plaats (in a.) of wordt niet expliciet geacht plaats te gaan vinden (in b.). De modaliteit van "moeten" sluit een temporele interpretatie bij "lezen" uit.

81.54

In plaats van een inf.comp. met beri kan er een bijzin, ingeleid met het voegwoord den gebruikt worden, zodanig dat de infinitief uit de infinitiefconstructie nu een finiet werkwoord wordt, dat voor een def.tijd of toek.tijd gemarkeerd kan worden. Zie ook § 123.44a. Alle modale hulpwerkw.n kunnen gevolgd worden door een den-bijzin (zoals in (2b)), maar dat geldt niet voor alle doelwerkw.n. Zie ook blok 81.9 en Hoofdstuk 196. Vergelijk (zie ook de voorbeelden in de vorige paragraaf):

81.55

In de b-zinnen uit de vorige paragraaf is het semantisch bedongen dat het subject in de hoofdzin corefereert met het subject in de bijzin. Het subject in de bijzin kan daarom achterwege blijven (staat tussen [...]). Sommige doelwerkw.n, hulpwerkw.n of hoofdwerkw.n laten echter ook een lezing toe waarbij het subject in de hoofdzin en het subject in de bijzin aan verschillende entiteiten refereren. Voorbeelden:

De combinatie van "moeten" en "lezen" in (1) impliceert dat het alleen de minister zelf kan zijn die dat rapport gelezen moet hebben. Bij de combinatie van "willen" en "lezen" in (2) en (3) kan het ook een ander zijn die het rapport gelezen moet hebben. In het Spokaans is dit expliciet uitgedrukt, maar de Nederlandse infinitiefconstructie in (2) is ambigu: het is niet duidelijk of de minister dat rapport zélf gelezen wil hebben, dan wel dat hij wil dat anderen het gelezen hebben.
Ook de Nederlandse infinitiefconstructie in (4) is ambigu: moet Lerdu zelf de omgewaaide bomen hebben opgeruimd, of mag hij een ander dat laten doen? De Spokaanse versie verschaft duidelijkheid: de subjecten Lerdu en stus (men) geven expliciet aan dat Lerdu een ander de bomen laat opruimen. Zie ook § 110.32–33.

81.55a

Bijzinnen met den kunnen ook volgen op een onpersoonlijke constructie, waarbij ef het semantisch lege subject bij het doelwerkw. is. Zulke constructies zijn bij modale hulpwerkw.n niet mogelijk, behalve soms in vlotte spreektaal.1 Den-bijzinnen die op een onpersoonlijke constructie volgen, zijn "echte" ondergeschikte bijzinnen en daarom kan het voegw. den door -lira vervangen worden. Vergelijk:

Vergelijk ook:

81.56   Bijzin of deverbalisering

De werkwoorden die buiten de 4 klassen van § 81.7 vallen, kunnen nooit gevolgd worden door een infinitief (met uitzondering van enkele idiomatische constructies, zie § 81.70). Het Spokaans maakt in deze gevallen gebruik van een den-bijzin (a.) of van deverbalisering (b.). Zie ook § 123.43. Bijvoorbeeld:

81.57

In de b-zinnen van de vorige paragraaf fungeert de gedeverbaliseerde bijzin als object. Dit is natuurlijk alleen mogelijk als het werkwoord in de hoofdzin obtrans. is (zoals falede, pafyte of stârófe). Bij intrans. of ectrans. werkw.n komt alleen constructie a. in aanmerking, bijvoorbeeld:

81.57a

Een den-bijzin kan ook niet gedeverbaliseerd worden als er een andere tijd dan de neut.tijd moet worden uitgedrukt, want de uitdrukking van tijd verdwijnt immers bij deverbalisering (§ 126.9). In a. is deverbalisering mogelijk, in b. niet (vanwege de def.tijd in de bijzin):

81.57b   Passief in infinitiefcomplement

Als er na beri een transitief werkw. met een object en/of echo volgt, is passivisering soms mogelijk. Vergelijk:

Passivisering van een inf.comp. dat op een modaal hulpwerkw. volgt, is altijd correct, zoals in (1) (zie ook het voorbeeld in § 101.22 voetnoot 1). Passivisering in combinatie met een doelwerkw. is soms mogelijk, zoals in (2)–(4). Het gaat in al deze gevallen om de uitdrukking van een externe modaliteit ("moeten", "beginnen", "schijnen"), waarbij de houding van de spreker ten opzichte van het waarheidsgehalte van de SvZ wordt uitgedrukt. Dit is uitgelegd in § 110.37.

81.57c

Bij veel doelwerkw.n wordt passivisering vermeden omdat dit tot een semantisch vreemde constructie leidt, vergelijk:

Hier drukken de doelwerkw.n een interne modaliteit uit, de beheerser moet de SvZ al dan niet waarmaken (zie ook de uitleg in § 110.17). In de actieve a-zinnen is de beheerser zowel de zinskern (subject) bij het doelwerkw. als het niet expliciet uitgedrukte subject bij de infinitief. Concreet: in (5a) is Petriy de beheerser: hij is degene die "niets anders doet" en tegelijkertijd degene die "treitert". In (6a) is Lerdu de beheerser: hij is degene die "gewend is" en tegelijkertijd degene die "veel geld geeft".
In de passieve varianten lijkt het erop dat er telkens twee beheersers zijn: in (5b) is het de zinskern Elsa die "niets anders doet" en tegelijkertijd Petriy die "treitert". In (6b) is het de zinskern Lisa die "gewend is" en tegelijkertijd Lerdu die "veel geld geeft". De aanwezigheid van twee beheersers die samen één SvZ beheersen, is semantisch niet mogelijk, wat ook blijkt uit het feit dat een letterlijke Nederlandse vertaling onmogelijk is.

81.58   Positionele werkwoorden

Het Spokaans kent een aantal zogenoemde positionele werkwoorden (posit.werkw.n) die uitdrukken in wat voor positie (staand, liggend, lopend, enz.) de agens de handeling verricht. Enkele algemene posit.werkw.n zijn:

Deze werkwoorden onderscheiden zich hierdoor dat zij kunnen fungeren als infinitief bij een handelingswerkw. Beide werkwoorden worden verbonden met een van de nevenschikkende voegwoorden ur1 of wân (en). Wân komt voornamelijk in de geschreven taal voor. Enkele posit.werkw.n hebben een Nederlands equivalent dat gevolgd kan worden door "te" + infinitief. In het Spokaans staat de handeling in het hoofdwerkw. en de positie in het inf.comp. In het Nederlands is het net andersom:

81.59

Oorspronkelijk vormden de posit.werkw.n een beperkte, min of meer gesloten, groep, waarbij het inderdaad om een duidelijk gedefinieerde positie ging, zoals "zitten", "liggen", "staan" of "hangen". Vanaf ca. 1750 (in de periode van het Nieuwspokaans) voegen zich steeds meer werkwoorden bij deze categorie, vooral als ze een bepaalde wijze van zich verplaatsen uitdrukken, zoals njebope (varen), rÿte (paardrijden) en (sinds de uitvinding van het vliegtuig) zôlumôje (vliegen). In ongedwongen spreektaal gaat het gebruik tegenwoordig nog verder, bijvoorbeeld:

Voor veel Spokaniërs zijn zulke constructies net zo vreemd als de letterlijke vertalingen voor Nederlanders zijn (zoals * "Tek zwemt te lachen" tegenover "Tek loopt te lachen").

81.60

De Nederlandse zinnen met "lopen te", "zitten te", "staan te" en dergelijke drukken voornamelijk een duratief/progressief aspect uit, waarbij de eigenlijke betekenis van het posit.werkw. dikwijls zo op de achtergrond is geraakt, dat we zelfs tegen iemand die staat kunnen zeggen: "Zit niet zo te zeuren!". In het Spokaans daarentegen hebben de posit.werkw.n hun oorspronkelijke betekenis behouden. De opmerking:

is alleen relevant als Elsa daadwerkelijk zit, en we op deze houding de aandacht willen vestigen.1
Het duratieve/progressieve aspect dat in de Nederlandse equivalenten de feitelijke betekenis verdrongen heeft, zal in het Spokaans uitgedrukt moeten worden met -lira (zoals in (1), of met de determinant ek (zie § 110.88).

81.61

Dat de posit.werkw.n (vetgedrukt in de voorbeelden in § 81.58) als infinitief, en niet als nevengeschikt finiet werkwoord optreden, blijkt onder meer uit het volgende:

1. Alléén het handelingswerkw. komt in aanmerking voor een tijdssuffix (het posit.werkw. blijft ongewijzigd).
2. Bij deverbalisering wordt alléén het handelingswerkw. geaffigeerd.
3. Tussen handelingswerkw. en posit.werkw. kunnen geen andere constituenten geplaatst worden, behalve een object en/of een echo.
4. Een infinitief kan niet door een eigen subject worden voorafgegaan; een nevengeschikte finiete constructie wel.
5. Een posit.werkw. kan niet verrijkt worden met een modaal suffix; een nevengeschikte finiete constructie wel.
6. Een posit.werkw. past volgens velen niet in een inf.comp., gemarkeerd met beri.

81.62   ad § 81.61   a.

Omdat een posit.werkw. een infinitief is, kan het geen tijdssuffix krijgen. In de volgende voorbeelden is TOEK = toekomende determinant (di). Het posit.werkw. is onderstreept:

Vergelijk deze voorbeelden met een nevenschikking van twee finiete vormen:

81.63   ad § 81.61   b.

Een posit.werkw. (onderstreept) kan niet gedeverbaliseerd worden (de a.-zinnen). In de volgende voorbeelden is GEN = genitiefsuffix:

Zinnen (1b) en (2b) zijn ambigu omdat de nevenschikkingen ur farte resp. ur feldre
ook geïnterpreteerd kunnen worden als finiete constructies die nevengeschikt zijn aan nute, resp. armtju'ecce, en waarbij de corefererende subjecten (gress resp. Elsa) gedeleerd zijn. Dus:

De ambiguïteit is in (1b) en (2b) op te heffen door het voegwoord ur te vervangen door de schrijftaalvorm wân. In tegenstelling tot ur kan wân alleen maar gebruikt worden tussen een handelingswerkw. en een positionele infinitief, niet tussen twee finiete vormen.

81.64   ad § 81.61   c.

Tussen handelingswerkw. en posit.werkw. kunnen geen constituenten geplaatst worden, behalve een object en/of echo. Vergelijk:

De momentane determinant ek hoort zowel in (1) als in (2) bij het finiete werkwoord trempe (lezen), maar staat in (2) achter het totale predicaat. Zie ook:

Zin (3) bestaat uit de twee nevengeschikte zinnen Petriy trempe ek en Petriy stinde. In (2) kan ur door wân vervangen worden; in (3) niet.

81.65

Tussen een handelingswerkw. en een posit.werkw. kunnen alleen een object en/of een echo geplaatst worden. De volgende constructies zijn dus beide correct:

Maar een voorzetselbepaling moet, in tegenstelling tot een object of echo, altijd achter de infinitief verschijnen:

Zin (1) is ambigu als ur gekozen wordt. De andere betekenis is dan: 'De taxichauffeur foetert en rijdt tegen de fietsers aan'. Zin (2) is in verscheidene dialecten (o.a. op Liftka) wél acceptabel.

81.66

Let ook op het volgende verschil:

In (1) is het onderstreepte deel een object bij het handelingswerkw. zerfe (zien). Dit object kan tussen zerfe en de positionele infinitief zirde (liggen) staan. Dit leidt tot ambiguïteit omdat zirde ook opgevat kan worden als behorend bij het handelingswerkw. pinzole (mediteren), hier als gedeverbaliseerde vorm ÿpinzolos.
In (2) is het onderstreepte deel een voorz.bep., en omdat voorz.bep.n níét tussen handelingswerkw. en posit.werkw. mogen staan, kan het vetgedrukte posit.werkw. alleen begrepen worden als behorend bij ÿpinzolos.
In (3) is het duidelijk dat het vetgedrukte posit.werkw. bij zerfe hoort.

81.67   ad § 81.61   d.

Omdat een posit.werkw. een infinitief is, kan het nooit voorafgegaan worden door een subject. Vergelijk:

In (2) kan giffe dus nooit als infinitief (oftewel als posit.werkw.) geïnterpreteerd worden.

81.68   ad § 81.61   e.

Een posit.werkw. kan niet verrijkt worden met een modaal suffix. Vergelijk:

Zin (1) is alleen correct als fartavy als finiete vorm geïnterpreteerd wordt (maar dan kan wân niet gebruikt worden); de betekenis is dan 'Petriy wil zingen en [wil] lopen'.

81.69   ad § 81.61   f.

Een posit.werkw. achter een predicaat met een inf.comp. wordt door velen afgekeurd. Vergelijk de correcte constructie in a. met de twijfelachtige zin in b. en het correcte alternatief met een bijzin in c.:

Zin b. kan wel zo begrepen worden dat farte als finiet werkw. nevengeschikt is aan chafoste, mits het voegw. ur wordt gebruikt, en niet wân:

In b′. gaat het om twee afzonderlijke dingen waar Lisa van houdt: ze zingt graag en ze loopt (wandelt) graag.

81.70   Idiomatische constructies

Het Spokaans kent verscheidene idiomatische constructies met een inf.comp. Deze infinitief wordt lang niet altijd gemarkeerd met beri, ur of wân. Zo kan het werkwoord vende (gaan) een inchoatief uitdrukken als het gevolgd wordt door een ongemarkeerde infinitief:

Uit al deze voorbeelden blijkt hoe vende + infinitief een sterk idiomatisch karakter draagt, terwijl een letterlijke Nederlandse vertaling resulteert in een weinig pregnante, maar productieve uitdrukking, synoniem aan "beginnen te ...".

Willen wij het Nederlandse "gaan" + infinitief in het Spokaans uitdrukken, dan moet dat met het doelwerkw. finne (beginnen). Bijvoorbeeld:

81.71

Onder meer de volgende geverbaliseerde additieven vormen tezamen met een infinitief een idiomatische uitdrukking:

81.72

Enkele finiete werkwoorden worden in een teg.dw.-constructie gebruikt en hebben dan een inf.comp. Zoals:

a. âteme (pogen; trachten)

b. kette (geven)

c. qugle (veroorzaken; aanrichten; berokkenen)

Let op dat het predicaat quglelira pónze opengebroken wordt door noi (niet).

d. ytende (van plan zijn)

Zowel ytende als rinne zijn hier infinitieven. Zie ook § 81.75.

De teg.dw.-constructies worden verder behandeld in Hoofdstuk 100.

81.73

Er bestaan enkele voorzetselbepalingen waarin het voorzetsel door een infinitief gevolgd wordt. Bijvoorbeeld:

Daar de infinitiefmarkeerder beri soms ook tot de voorzetsels gerekend wordt, kan de volgende bepaling hier eveneens opgenomen worden:

81.74   Uitdrukken van een doel of reden

Het Spokaans heeft een aantal mogelijkheden om een doel uit te drukken, waar het Nederlands gebruikmaakt van een infinitief met "[om] te". De meest algemene methode is het gebruik van een onderschikkend voegwoord (a.) of van een onderschikkende determinant (b.). Zie ook Blok 122.16. Bijvoorbeeld:

81.75

Een ondersch. constructie is ook mogelijk met de teg.dw.-bepaling ytende meldelira (teneinde) (zie ook § 81.72). Deze bepaling wordt door een inf.comp. gevolgd. Bijvoorbeeld:

81.75a

Ook een den-bijzin kan een doel of reden uitdrukken. Vergelijk de b-zinnen die een doel/reden uitdrukken, met de a-zinnen:

Zulke constructies worden verder besproken in § 123.32.

81.76

Ten slotte kan er in het Spokaans een doel uitgedrukt worden met behulp van een voorzetsel of voorzetseluitdrukking en een gedeverbaliseerde constructie. Vergelijk a. met b.:

81.77

Let op de volgende zinnen die een doel uitdrukken, waarbij de Nederlandse infinitief het object als begrepen subject heeft, terwijl het Spokaans gebruikmaakt van een obj.add. Zie ook § 40.22:

Vergelijk zin (1) met:

Voor zin (5): zie § 81.58.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands