Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

160. Idiomatische uitdrukkingen √

We spreken van een idiomatische uitdrukking als een constructie aan één van de volgende omschrijvingen (of aan beide) voldoet:

1. Een constructie bevat een grammaticale bijzonderheid die niet verklaard kan worden middels de grammaticaregels die in alle voorgaande hoofdstukken zijn beschreven.
2. Een constructie heeft een andere betekenis dan men op grond van de reguliere betekenissen van de elementen binnen die constructie zou vermoeden.

Veel vakjargon kan ook tot het idioom gerekend worden. Het gaat dan om uitdrukkingen met een zeer specifieke betekenis die alleen bekend zijn binnen een bepaalde beroepsgroep, en vaak ook nodig zijn om nuances uit te drukken die buiten het specialisme niet relevant zijn. Zo is frojâsper het gangbare woord voor 'injectiespuit', maar artsen hebben het onderling over een stiyk, dat letterlijk 'scherpe punt' of 'stekel' betekent.

Een bijzonder soort idiomatische uitdrukkingen zijn de ideoantoniemen; dat zijn woorden die twee tegengestelde betekenissen in zich verenigen, zoals bôlf dat zowel 'groot' als 'klein' kan betekenen. Welke van de twee polen wordt bedoeld, wordt op idiomatische wijze tot uitdrukking gebracht. Ideoantoniemen worden behandeld in Hoofdstuk 161.

Ook spreekwoorden en gezegdes kunnen tot de idiomatische uitdrukkingen gerekend worden: zij betekenen immers iets anders dan op grond van de betekenis van de afzonderlijke elementen voorspeld kan worden, en voldoen daarmee aan type 2. Een overzicht van spreekwoorden en gezegdes is opgenomen in Hoofdstuk 162.

Voor zover het de semantische kant (betekenis) van idioom betreft, is een woordenboek de aangewezen bron. De analyse van de syntactische eigenschappen van een idiomatische uitdrukking hoort echter in dit grammaticaboek thuis. Dat is dan ook de focus in dit hoofdstuk.

De letterlijke vertalingen staan overal tussen "  ". Dit hoeft niet altijd correct Nederlands te zijn.

160.2

Een voorbeeld van een idiomatische constructie die aan beide omschrijvingen voldoet is:

Want:

1. Normaliter wordt het hulpwerkw. perke gevolgd door de infinitiefmarkeerder beri, zoals in: Gress perke beri larde (Ik moet eten). In (1) ontbreekt beri.
2. De elementaire betekenis van perke is 'moeten', en van lardelira is dat 'etende [zijn]'. We zouden dus verwachten dat zin (1) als "ik moet etende zijn" begrepen zou moeten worden. De werkelijke betekenis (ik heb honger) is niet te voorspellen, en daarom idiomatisch.

160.3

In dit hoofdstuk worden de idiomatische constructies als volgt ingedeeld:

1. Grammaticaal correcte constructies (vanaf § 160.4)
2. Constructies die niet volgens de gangbare grammaticaregels zijn gevormd (vanaf § 160.8)
3. Bijzonder voorzetselgebruik (vanaf § 160.10)
4. Prepositionele werkwoorden (§ 160.14)
5. Voorzetsel-uitdrukkingen (vanaf § 160.15)
6. "Light verbs" (vanaf § 160.17)
7. Eufemismen (vanaf § 160.23)
8. Beleefdheidsfrases en andere vaste frases (vanaf § 160.25)
9. Krachttermen, scheldwoorden, vloeken (vanaf § 160.27)
10. Bijzondere constructies met een teg.dw. (vanaf § 160.32)

Merk op dat categorieën elkaar kunnen overlappen.

160.4   ad § 160.3   A. Grammaticaal correcte constructies

Veel idiomatische uitdrukkingen zijn feitelijk gewone woorden of (delen van) zinnen, maar ze moeten niet letterlijk opgevat worden (en dat kan soms ook niet). Ook uitdrukkingen en gezegdes kunnen tot deze groep gerekend worden, maar die drukken meestal een speciale "levenswijsheid" uit, en worden geïsoleerd gebruikt. Bijvoorbeeld:

In (1) en (2) zijn de onderstreepte woorden idioom: wat een "ganzenknik" is, is niet duidelijk, maar de idiomatische betekenis "blunder" is dat wel. Elke soep die door een molenaar gemaakt of gegeten wordt, kan weliswaar "molenaarssoep" heten, maar in de Spokanische cultuur is het duidelijk dat hier primair "erwtensoep" bedoeld wordt. Dergelijk subst.n kunnen in elke reguliere grammaticale constructie gebruikt worden: als subject, als object, in een voorz.bep., enzovoort.
In (3) zijn feitelijk twee idiomatische constructies gecombineerd: nes-jûk (wenkbrauw) is idiomatisch (lett. "neus-juk"), en râdlare ('optillen, oplichten') krijgt samen met nes-jûky de idiomatische betekenis 'fronsen'.
In (4), (5) en (6) zijn de onderstreepte delen idioom: ze kunnen op allerlei wijzen gebruikt worden: in de def.tijd, in de toek.tijd, in een vragende zin, in een ontkenning ed. Alleen gaat het nooit om de letterlijke betekenis "achter de horizon varen", "in de fuik vallen" of "regenen als een lekke zeef".
In (7) is alleen de vergelijkende constructie idiomatisch ("arm als ..."); het werkwoord valt er dus buiten. Veel van dergelijke vergelijkingen (met lo (als)) zijn idiomatisch. Zie ook § 143.55.
Daarentegen is (8) een vaste constructie die niet ingepast kan worden in een grotere zin. Het is al een zin op zichzelf en drukt niet zozeer een bepaalde SvZ met betrekking tot andere elementen uit, als wel een bepaalde wijsheid die refereert aan een bepaalde context. Een selectie van spreekwoorden en gezegdes staat in Hoofdstuk 162.

160.5

Veel uitdrukkingen met een idiomatische lezing kunnen ook gangbaar zijn in een letterlijke context. Vergelijk:

160.6

Veel uitdrukkingen met een idiomatische lezing kunnen niet of moeilijk letterlijk geïnterpreteerd worden. Vergelijk:

Het zal duidelijk zijn dat er een grijs gebied bestaat tussen enerzijds constructies die uitsluitend als idioom geïnterpreteerd kunnen worden, en anderzijds constructies die ook letterlijk op te vatten zijn. Er zijn vaak contexten denkbaar waarin een niet voor de hand liggende letterlijke interpretatie toch mogelijk is, zoals in het voorbeeld Eup lelperre eft tustu fes ef horp (Ze heeft een ei in het nestkastje ~ Ze is zwanger) in de vorige paragraaf.

160.7

Ook al voldoen idiomatische uitdrukkingen aan de grammaticaregels, dat betekent nog niet dat zulke uitdrukkingen onbeperkt gemodificeerd kunnen worden. Zo kan de uitdrukking ef trekke kûltâs (in het oog lopen = opvallen; lett. "blikken trekken") wel nader gespecificeerd worden voor tijd of modaliteit, of een negatie krijgen, maar niet gepassiviseerd worden. Ook kan het meervoudige kûltâs niet in het enkelvoud gezet worden of nader bepaald worden door een additief. Vergelijk:

Zin (2) is ongrammaticaal omdat de idiomatische uitdrukking hier als passief is weergegeven.
Zin (4) is correct, maar (5) is twijfelachtig omdat hier de constructie ef trekke kûltâs als het ware "uit elkaar getrokken" is door de inversie. Dit is bij vaste frases niet aan te bevelen.
In (6) wordt trekke versterkt met oras, wat acceptabel is. In (7) echter wordt kûltâs nader gespecificeerd met het add. hupster, wat ongrammaticaal is (evenals elk ander additief).
In het algemeen kan gesteld worden dat in zulke vaste uitdrukkingen het werkwoord op allerlei wijzen nader gespecificeerd kan worden, maar de bijbehorende elementen niet.

160.8   ad § 160.3   B. Constructies die niet volgens de gangbare grammaticaregels

zijn gevormd

Veel idiomatische uitdrukkingen verraden zich als zodanig doordat ze niet aan grammaticale conventies voldoen. Enkele voorbeelden:

In (1) is côšos een stoff.subst., maar toch krijgt het hier het onb.lidw. eft. In (2) zou je het lidwoord eft bij helle verwachten. Verder is het gebruik van zirde (liggen) hier opvallend. Ook als iemand zittend een dutje doet, wordt zirde gebruikt; een uitdrukking als *ef feldre fes helle ("in dutje zitten") bestaat niet.
In (3) ontbreekt het lidwoord ef; hier is ef nute lef kalómba (met aandacht luisteren) een vaste frase. Vergelijk dit met Eup nuta lef ef kalómba rifo eft strônc (Ze luisterde met de aandacht van een boomstronk), waarmee bedoeld wordt dat ze in het geheel niet luisterde. Kalómba is een abstr.subst. dat normaliter altijd een lidwoord vereist (zie ook § 50.5).
In (4) ontbreekt het lidwoord ef en wordt het voorz. kaf gebruikt; vergelijk de letterlijke betekenis van armt ef klarbÿr (aan/op de oever).
In (5) zien we het add. fitpert (zoveel) dat uitsluitend in deze uitdrukking wordt gebruikt, en nooit in een grammaticaal regelmatige constructie. Ook is de betekenis van tiyn hier opvallend: 'wezen, mens'. Verder gaat het om een elliptische constructie zonder predicaat.

160.9

De afwezigheid van een lidwoord waarmee het idiomatische karakter tot uitdrukking komt, vinden we bijvoorbeeld ook bij:

Voor meer voorbeelden, zie ook § 50.5. Zie ook § 160.15 voor voorzetsel-uitdrukkingen.

160.10   ad § 160.3   C. Bijzonder voorzetselgebruik

De keuze voor een voorzetsel is zo vaak arbitrair dat we nauwelijks van "idiomatische uitdrukkingen" kunnen spreken. Het gaat er eerder om dat voorzetsels per definitie idiomatisch zijn indien er geen letterlijke betekenis aan toe te kennen is. Dikwijls vereist een bepaald werkwoord een specifiek voorzetsel, terwijl andere werkwoorden een "regelmatig" voorz. kennen. Vergelijk:

In a. staat het regelmatige voorz. fes met de primaire betekenis 'in'. In b. wordt, in combinatie met "braden" het voorz. kaf (op) gebruikt.
We kunnen ons afvragen in hoeverre lâgyne kaf beschouwd moet worden als een prepositioneel werkwoord. Het feit dat kaf alleen gebruikt wordt in combinatie met olie of boter waarin het vlees gebraden wordt, terwijl lâgyne wel met andere voorzetsels samen kan gaan (zoals in Lâgynen ef fijânta fes ef furnako/eft rucc (Braad het vlees in de oven/een braadpan)), is een indicatie dat we niet met een prepositioneel werkwoord te maken hebben, maar dat de keuze voor kaf veeleer bepaald wordt door de olie of de boter, en niet door de handeling van het "braden".

160.11

Vergelijk ook:

De keuze tussen kaf en fes is ook hier arbitrair en afhankelijk van "straat" of "plein'. Evenals trouwens de keuze tussen op en in in het Nederlands, waarbij ook het lidwoordgebruik (op straat ~ in de straat) een idiomatisch gegeven is.

160.12

Dat constructies met voorzetsels dikwijls een idiomatische aangelegenheid zijn, blijkt wel uit de vaak arbitraire keuze voor een voorzetsel. Zo spreken we van een gat in een emmer en de sterren aan de hemel, terwijl het Spokaans kiest voor eft klafas mip ef amâr ("een gat uit de emmer") en ef plinkers kaf ef avyro ("de sterren op de hemel"). Zie ook de volgende voorbeelden:

In de onderstreepte delen wordt het voorz. bepaald door de bijbehorende entiteit.
In (1) en (2) kunnen we de entiteiten variëren waarin het gat resp. de zoom zit. In (3) kunnen we de landen variëren waar een ambassadeur benoemd is. In (4) en (5) gaat het om een vaste voorz.bep. en kunnen we de entiteiten variëren die daaraan gerelateerd zijn. Merk op dat 'op het plein' vertaald wordt met fes ef lirrotiy, terwijl 'op de straat' het "regelmatige" voorzetsel kaf krijgt: kaf ef mirra.

160.13

Een bijzonder geval is:

In (1) wordt kaf ef sÿrt als een idiomatische constructie opgevat (eigenlijk alleen betekenend: "aldaar"), waarbij sÿrt níét gemarkeerd wordt met ki, ondanks het feit dat sÿrt het antecedent is van het betr.vnw. té. Als letterlijk bedoeld wordt "[op] de plaats/plek, waar ...", dan wordt sÿrt wel als zodanig gemarkeerd:

Ook kusama, kaf té (daar waar ...) is niet volgens de reguliere grammaticaregels, omdat té refereert aan het add. kusamass (dus niet aan een subst.).

160.14   ad § 160.3   D. Prepositionele werkwoorden

Bij veel werkw.n hoort een vast voorz. waarvan de letterlijke betekenis niet altijd aan de orde is. Soms krijgt een werkw. een specifieke betekenis als het met een vast voorz. wordt gecombineerd. In § 80.25–29 en § 141.115–121 zijn de prep.werkw.n uitgebreid besproken. Nu focussen we op de gevallen waarin het werkw. zónder voorz. een andere betekenis heeft dan de prepositionele tegenhanger, want in dat geval is de betekenis van het werkw. dankzij het vaste voorz. geïdiomatiseerd. Bijvoorbeeld:

160.15   ad § 160.3   E. Voorzetsel-uitdrukkingen

Voorzetsel-uitdrukkingen zijn uitgebreid besproken in Hoofdstuk 142.
Een voorz.uitdr. bestaat uit een vaste (geïdiomatiseerde) combinatie van enkele woorden, die samen als voorz. fungeren. Vaak gaat het om een voorz.bep. die tezamen met een ander voorz. in zijn geheel het karakter van een voorz. heeft. Voorz.uitdr.n voldoen vaak niet aan de algemene grammaticaregels. Bijvoorbeeld:

Het abstracte subst. nutter (noorden) vereist een lidw., maar in de voorz.uitdr. in (1) ontbreekt een lidw. In (2)–(4) zijn de onderstreepte woorden een infinitief. Volgens de grammaticaregels kan een infinitief niet zonder meer met een voorzetsel gecombineerd worden, maar is deverbalisering nodig (Hoofdstuk 126). We zouden dus vormen verwachten als: lef ef ÿrrespekteros ón, luft ef ÿbaniylos kura en fes ef ÿliros ort. Vanwege het geïdiomatiseerde karakter wordt van een grammaticaal correcte vorm afgeweken.

160.16

Dat een voorz.uitdr. zich als een voorz. gedraagt, blijkt ook uit de mogelijkheid om de gehele uitdrukking door het dode voorz. âs te vervangen:

Hier vervangt âs het hele onderstreepte deel, en niet alleen fes of rifo. Merk op dat het vette van in de Nederlandse vertaling níét het hele onderstreepte deel vervangt, maar alleen een herhaling is van "van".

Het is evenmin mogelijk om het voorz. binnenin een voorz.uitdr. door âs te vervangen:

Omdat het onderstreepte deel een voorz.uitdr. is, kan hier helkara niet vervangen worden door âs, ook al is het een herhaling van het vette helkara.
Zie ook § 142.5–6 voor deze materie.

160.17   ad § 160.3   F. "Light verbs"

Veel idiomatische uitdrukkingen bevatten een "light verb", oftewel een werkw. met een zwakke of afwezige semantische inhoud. Hoe het werkw. geïnterpreteerd moet worden, is alleen afhankelijk van de combinatie met de overige elementen van de constructie. Een bekend voorbeeld is qugle, waarvan de basisbetekenis 'veroorzaken' is, maar op talloze manieren vertaald kan worden, bijvoorbeeld:

In het laatste voorbeeld geldt quglelira noi als typische -lira-constructie; zie hiervoor § 160.50.

160.18

Ook paine (doen) is typisch een light verb, vaak voorkomend in een -lira-constructie:

In (1) is het gehele onderstreepte deel een vaste idiomatische constructie. In (2) valt nute buiten de constructie, want hier kan elk werkw. toegevoegd worden, bijvoorbeeld Do paine tiffelira eup (Hij doet net alsof hij haar kent).1

160.19

Verscheidene idiomatische uitdrukkingen zijn gevormd met het werkw. vende waarvan de basisbetekenis 'gaan' is. Ook dit kan in veel opzichten als een light verb beschouwd worden, zoals in:

In de eerste drie voorbeelden is sprake van het beginnen van een handeling, maar de precieze betekenis is gelexicaliseerd. Merk op dat "beginnen te" of "gaan te" normaliter niet met vende wordt uitgedrukt maar met bijvoorbeeld finne, gevolgd door een met beri gemarkeerde infinitief. Een zin als Ef karé finne beri njebope betekent dus 'Het schip begint te varen; het schip gaat varen'. Een zin als Ef clumâ finne beri vereste betekent dus 'De menigte begint te juichen', wat een minder sterke reactie is dan "in gejuich losbarsten".

160.20

Melde (zijn; zich bevinden) wordt als existentieel hoofdwerkw. gebruikt, en is een light verb want het heeft geen semantische inhoud, anders dan dat het aangeeft dat "iets ergens aanwezig is":

Bij zaken (voorwerpen) kan het neutrale melde vervangen worden door een meer specifieke plaatsaanduiding als zirde (liggen), giffe (staan), menkerate (hangen) ed., indien er sprake is van een uitzonderlijke positie:

160.21

Merk op dat zinnen als

in het Spokaans vreemd aandoen, omdat het "liggen" van een boek en het "staan" van een vaas niet als uitzonderlijke posities beschouwd worden. Daarentegen lijkt

wel acceptabel, omdat boeken op een boekenplank gewoonlijk staan.

Bij personen en dieren lijkt het gebruik van een meer specifieke plaatsaanduiding niet afhankelijk te zijn van de vraag in hoeverre een positie "uitzonderlijk" is. De volgende constructies zijn dus beide even acceptabel:

160.22

Soms wordt expliciet zirde gebruikt als er van "staan" sprake is, of giffe als er van "liggen" sprake is. Dit bewust verkeerde (idiomatische!) gebruik drukt geïrriteerdheid uit, bijvoorbeeld:

Stel de situatie dat Petriy samen met zijn vriendin Elsa op een receptie is en dat hij daar Lerdu ontmoet. Petriy neemt het Lerdu kwalijk dat deze Elsa niet opgemerkt heeft. Nu is het volgende gesprekje mogelijk:

Met het verkeerde zirde (lett. "liggen") heeft Petriy aan Lerdu duidelijk gemaakt dat hij zich ergerde aan het feit dat Lerdu Elsa niet had opgemerkt.

160.23   ad § 160.3   G. Eufemismen

Een eufemisme is een verzachtende, verbloemende of verhullende uitdrukking die gebruikt wordt in de plaats van iets wat als ruw of kwetsend gevoeld wordt, voor iets wat als een taboe gezien wordt of voor iets wat met een negatieve gevoelswaarde verbonden is. Eufemismen zijn per definitie idiomatische uitdrukkingen want de letterlijke betekenis van de constructie wordt nooit bedoeld. Enkele voorbeelden:

Soms wordt een eufemistisch gebruikte uitdrukking tussen aanhalingstekens geschreven, om te benadrukken dat het niet letterlijk wordt bedoeld (bijvoorbeeld omdat het een "gelegenheidseufemisme" is, dus niet algemeen gangbaar), zoals in:

Ook in de afdeling met krachttermen, scheldwoorden en vloeken (§ 160.27–31) zijn talloze voorbeelden van eufemismen te vinden.

160.24

Als een eufemisme te vaak gebruikt wordt, kan het zelf weer een taboewoord worden. Dan wordt er een nieuw eufemisme bedacht. Enzovoort. Dit verschijnsel staat bekend als een eufemistische tredmolen. Enkele voorbeelden van deze ontwikkeling:

Merk op dat zutter veldur ook 'zuidelijk persoon' kan betekenen, zodat de associatie met de huidskleur geheel vermeden kan worden.

160.25   ad § 160.3   H. Beleefdheidsfrases en andere vaste frases

Het Spokaans kent talloze vaste frases om beleefdheid of andere vormen van sociale interactie uit te drukken. Het gaat hier vrijwel altijd om geïsoleerde constructies die niet op een grammaticale wijze in een groter verband zijn opgenomen – en soms zelf evenmin aan grammaticale regels voldoen (zoals fara quiste (alstublieft) dat letterlijk "als [het] goed is" betekent, waarbij het subject ef achterwege is gelaten).
We geven hier een selectie van veelvoorkomende frases (de vertalingen en gebruiksmogelijkheden zijn globaal aangegeven):1

160.26

Een bijzonder geval van vaste frases vinden we bij zogenoemde "opinie-sequenties" (zie § 150.102–104). Spokaniërs zijn zeer terughoudend met het geven van een mening, omdat de gesprekspartner in verlegenheid zou kunnen worden gebracht omdat deze niet om je mening heeft gevraagd.1 Door eerst te vragen of je je mening mag geven, kun je de gesprekspartner er als het ware alvast op voorbereiden. Dit vraag-en-antwoordspel kan op elliptische wijze worden gevoerd, waarbij de te gebruiken frases zeer idiomatisch zijn. Bijvoorbeeld: Rina gaat bij Kârle op bezoek en ziet dat hij een nieuwe bank heeft aangeschaft. Rina vindt dat een hele chique bank en wil dat graag tegen Kârle zeggen. Rina kiest nu voor een opinie-sequentie, bijvoorbeeld:

Zo'n sequentie van snelle, elliptische frases komt in Spokanische communicatie zo frequent voor, dat mening-gevers in een informele situatie vaak niet eens de uitgelokte vraag van de tegenpartij afwachten. Bovenstaande elliptische sequentie kan dan nog verder gereduceerd worden tot:

Andere varianten zijn, afhankelijk van de context en de relatie tussen meninggever en de tegenpartij, ook mogelijk, zoals:

Rina bedoelt hier te zeggen: "wat is die Petriy een vervelende vent", maar ze stelt feitelijk de vraag of ze een oordeel over Petriy mag vellen, waarbij ze niet afwacht wat de tegenpartij antwoordt, maar direct haar oordeel geeft, ingekleed in de idiomatische frase jazy ... fit ....

Zie ook § 110.79 voetnoot 1 over "ongevraagd je mening geven".

160.27   ad § 160.3   I. Krachttermen, scheldwoorden, vloeken

Krachttermen, scheldwoorden en vloeken vallen onder idioom omdat de letterlijke betekenis niet bedoeld wordt. Wat er wél bedoeld wordt, is een kwestie van conventie en moet dus in woordenboeken worden opgenomen. Een krachtterm wordt geuit door iemand die ergens van schrikt, zich pijn doet of ergens zeer ontevreden over is. Op die manier tracht men deze frustratie af te reageren. Bij het uiten van krachttermen is doorgaans niet de directe of idiomatische betekenis van belang, maar de gevoelens die de woorden oproepen.

De meeste krachttermen zijn korte uitroepen. Meestal bevatten zij aanstootgevende woorden of uitdrukkingen. Bij officiële gelegenheden zijn krachttermen dan ook taboe. Krachttermen zijn vaak gebaseerd op het noemen van geslachtsorganen (kut, klote); het verwijzen naar seksuele activiteit (fuck); of het noemen van lichaamsvloeistoffen of uitwerpselen (pis, stront, zaad, zeik, spuug). Ook is het noemen van een ziekte, zoals kanker, tering of tyfus, gangbaar (in het Spokaans minder algemeen dan in het Nederlands). Veel krachttermen worden in het dagelijks leven ook als pejoratieve bijvoeglijke naamwoorden of voorvoegsels gebruikt.
Voorbeelden:

De met £ gemarkeerde frases zijn typisch spreektaal en worden over het algemeen niet als aanstootgevend ervaren. Alleen deftige mensen met ouderwetse ideeën over taalgebruik zullen termen als restânp, côssiy of buss vermijden.

160.28

Een verwensing of belediging is niet hetzelfde als een krachtterm. Verwensingen en beledigingen (algemeen: scheldwoorden) zijn tegen een ander persoon gericht, terwijl een krachtterm slechts de onvrede over de situatie uitdrukt. Ook grove uitingen als "hou je bek!" of "sodemieter op!" kunnen we tot de scheldwoorden rekenen. Enkele voorbeelden van verwensingen:

160.29

Niet alle scheldwoorden zijn even grof; we kunnen een onderscheid maken tussen "vulgair", "pejoratief", "populair" en zelfs "informele spreektaal", waarbij de laatste twee categorieën nauwelijks als scheldwoord worden gevoeld. Maar afhankelijk van culturele, religieuze of bevooroordeelde opvattingen kan een populaire uitdrukking door sommigen ook als scheldwoord worden opgevat of gebruikt. Een term als âgy (homo) zal over het algemeen niet als scheldwoord worden gevoeld (ook homo's gebruiken dit woord zelf). Maar als een paar boerenkinkels we âgy! (hé homo!) naar iemand roepen, is het wel degelijk de bedoeling om te schelden. Een uitroep als kost diô! (jeetje! o mijn god!) is algemene spreektaal geworden, al zullen streng gelovigen dit als een vloek bestempelen.
Voorbeelden van scheldwoorden (idioom omdat deze woorden ook een andere ("nette") betekenis kunnen hebben:

160.30

Niet alle scheldwoorden zijn te kwalificeren als "idioom", omdat een letterlijke betekenis ontbreekt (oftewel: de scheldwoordbetekenis is de letterlijke betekenis), bijvoorbeeld:

160.31

Een vloek is een bijzondere vorm van een krachtterm, die ontleend is aan het domein van de godsdienst (godverdomme, Jezus nog aan toe). Een bastaardvloek is een door klankverandering van een echte vloek afgeleide krachtterm, die daardoor beoogt minder aanstoot te geven, zoals potverdomme, jeetje of getsie. Vloeken zijn meestal uitroepen om emotie te tonen. Enkele voorbeelden (de Nederlandse vertalingen zijn globaal: er zijn talloze variaties mogelijk, afhankelijk van het soort emotie, en de sterkte ervan):

160.32   ad § 160.3   J. Bijzondere constructies met een teg.dw.

Er bestaan veel -lira-constructies met een geïdiomatiseerde betekenis. Zij zijn onder te verdelen in twee groepen:

1. -lira-suffigering bij een willekeurig werkwoord, die binnen een bepaald syntactisch kader tot een geïdiomatiseerde betekenis leidt (vanaf § 160.33);
2. een vaste combinatie van -lira met een specifiek werkwoord, die een geïdiomatiseerde betekenis heeft (vanaf § 160.39).

Idiomatische constructies waarin een ideoantoniem voorkomt, zijn apart opgenomen in Hoofdstuk 161, waarin de ideoantoniemen uitgebreid behandeld worden.

160.33   ad § 160.32   a. Idiomatische -lira-suffigering bij willekeurig werkwoord

In § 43.22 is besproken hoe de trap van overmatigheid uitgedrukt wordt met behulp van een resultatief:

In het Nederlands kan zo'n trap.ovmt. een reden aangeven waarom de handeling in de eropvolgende infinitiefbepaling al dan niet plaatsvindt, in de trant van:

In (1) fungeert het subject ("ik") tevens als niet-uitgedrukt subject bij "[op vakantie] gaan". In (2) fungeert het subject ("Peter") als object bij "uitnodigen", en in (3) fungeert het subject ("Elsa") als indirect object (= echo) bij "geven". Het is van belang om ons deze functies van de onderstreepte zinskern bewust te zijn, als we de Spokaanse equivalenten willen begrijpen.
De Spokaanse equivalenten van (1)–(3) worden niet gevormd met een resultatief, maar met de determinant van overmatigheid ber (te) (zie § 143.95), gevolgd door een -lira-constructie in een vergelijkende bijzin die met dus (dan) ingeleid wordt:

Merk op dat in de dus-zin de zinskern uit de hoofdzin terugkeert als het betr.vnw. té of mit, of als een pers.vnw. Het gebruik van een pers.vnw. is de meest algemene variant; de betr.vnw.n té en mit daarentegen zijn voornamelijk schrijftaal.
Als we alleen de correcte vormen beschouwen, dan hebben we dus met relatieve bijzinnen te doen die door dus ingeleid worden en extra gemarkeerd worden met -lira.
Een andere bijzonderheid van deze bijzinnen is dat het subject achterwege kan blijven, zoals in (2′) en (3′), zonder dat er sprake is van een (spoor-)passief (zie Hoofdstuk 91).1
Als er een subjectkern toegevoegd wordt, verschijnt er in het Nederlands een equivalent met "dan dat". Vergelijk:

160.34

Teg.dw. in combinatie met melde: eigenschappen van animaten. Vergelijk de uitdrukking van een gewoonte of eigenschap in a., en de progressief in b. waarin het koppelwerkw. ontbreekt (§ 110.87a):

160.35

160.36

Paine (doen) kan dienen als bijgestelde infinitief bij een progressief. Het verschil tussen (1) en (2) is identiek aan het verschil tussen een progressief en een neutrale tijd, zoals uiteengezet in § 110.87a, met dien verstande dat in (1) en (2) het accent op het voortduren van de handeling ligt:

160.37

Geen beri na perke: beperkt tot larde (eten), pliyfone (drinken), slape (slapen), nâne (uitrusten), om een lichamelijke gesteldheid aan te geven:

160.38

160.39   ad § 160.32   b. Idiomatische werkwoorden met -lira

De constructies zijn alfabetisch gerangschikt op de -lira-vorm.

Arfinelira volgt altijd direct achter het predicaat:

Let op de bijzondere woordvolgorde in (1): de "normale" volgorde zou zijn: ef wónzol pónze arfinelira kjupt terat, .... Omdat de neiging bestaat om arfinelira als een soort additief geheel achteraan te plaatsen, wordt in (1) het predicaat pónze als het ware "meegetrokken" naar achteren. Merk op dat deze bijzondere woordvolgorde niet verplicht is: in (3) is die dan ook achterwege gebleven. Hier was ... ef erfos hupster terat melde arfinelira ook goed geweest.
'Naarmate' kan ook vertaald worden met het voegw. ÿchûg, zie hiervoor § 122.33.

160.40

160.41

Zie ook Hoofdstuk 126 voor deverbaliseringen als ÿbeldos of luneros enn tu.

160.42

Met de verbale nevenschikking wân cošelira fitaju (lett. "en zoiets kiezende") wordt uitgedrukt dat de gemaakte keuze het minst voor de hand liggend of zeer opmerkelijk is. In het Nederlands kan dit uitgedrukt worden met 'nu juist ...' of 'uitgerekend ...'. Voorbeelden:

Let op de verleden tijd in (2), die niet te zien is aan lelperravy, maar wel aan cošalira.

160.43

Kettelira X geeft de mogelijkheid aan om handeling X uit te voeren. Zie ook de voorbeelden in § 44.6–7. De infinitief X wordt níét met beri gemarkeerd:

160.44

Een bijzin, ingeleid met ur (soms: brâ (want)) en afgesloten met lo kettelira, drukt een reden uit, die de voorafgaande negatieve uitspraak extra moet legaliseren:

Let op dat bij een obj.add. de determinant lo achterwege blijft als hierachter lo kettelira volgt (in b.):

In (1a) is sprake van een directe reden waarom de ambulance niet gebeld hoeft te worden: ze is dood. In (1b) daarentegen waren er kennelijk andere, minder legale, redenen om de ambulance niet te bellen, maar nu ze dood is, is er een geldige reden bijgekomen. Het lijkt welhaast een opluchting dat ze dood is.

160.45

Let op de plaats van het pred.add. habilem in (2): in principe staat het direct achter het predicaat, maar dankzij het weinig pregnante object ef is een rechtse dislocatie aan te bevelen. Vergelijk ook § 93.80.

160.46

šÿr meldelira is een voorzetsel-uitdrukking (zie Hoofdstuk 142). Vergelijk de vette elementen in a. (echt voorz.) en in b. (voorz.uitdr.):

160.47

160.48

Vergrotende trap wordt met vluf i.p.v. met terat uitgedrukt:

160.49

Teg.dw. in combinatie met melde:

Vergelijk:

160.50

Iets zodanig doen dat het geen speciale gevolgen heeft; er komt geen beri voor de infinitief:

160.51

Zie ook § 100.66 en § 100.77.

160.52

160.53

Het gaat om een vergelijking, waarbij de ene positieve kwalificatie in dezelfde mate aanwezig is als de andere negatieve kwalificatie. De twee kwalificaties moeten in verschillende contexten (tijdstippen, locaties, met betrekking tot verschillende personen, etc.) aanwezig zijn.

160.54

Teg.dw. in combinatie met melde:

160.55

Met ytende meldelira wordt een ondersch. constructie met een infinitiefcomplement gevormd. Vergelijk de vette elementen in a. (echt voegw.) en in b. (teg.dw.-bepaling):

In a. volgt er achter den een bijzin waarin het subject is gedeleerd omdat dit corefereert met het subject in de matrixzin. De onderliggende constructie is dan ook "do₁ ÿrôme, den do₁ rinne pert smurf". Rinne is hier dus een finiet werkwoord. In b. volgt achter ytende meldelira de infinitief rinne welke níét als zodanig is gemarkeerd met beri.1
Zie ook § 81.74–75a en § 123.32.

160.56

Teg.dw. in combinatie met melde:

Vergelijk:

160.57

Zerfelira tygtja is een voorz.uitdr. (zie Hoofdstuk 143). Vergelijk de vette elementen in a. (echt voorz.) en in b. (voorz.uitdr.):

160.58

De constructie zjoffelira gulder ... dâsnû ... kan in zijn geheel het karakter van een performatief werkw. krijgen, zodat een bijzin met het voegwoord den erop kan volgen. Vergelijk de echte performatieve constructie in a. met b.:

Merk op dat de constituent gulder mas dâsnû lelmo tof (liever morgen dan vandaag) semantisch gezien een bepaling is bij gress arfine (ik kom), maar syntactisch optreedt als predicatieve bepaling bij zjoffelira. Hier hebben we dus te maken met het verschijnsel dat een constituent vanuit een ondergeschikte bijzin verhuist naar de matrixzin. Dit verschijnsel wordt onder de naam "promotie" behandeld in Hoofdstuk 127.

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands