Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

122. Semantische onderschikkingen √

122.1   Algemeen

Dit hoofdstuk behandelt de semantische onderschikkingen. Dit zijn onderschikkingen die uitgedrukt worden met behulp van een voegwoord dat een "betekenis" heeft (een semantische inhoud). Daarnaast bestaan er ook nog grammaticale onderschikkingen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een voegwoord zonder semantische inhoud. Er wordt nu alleen een syntactisch (en pragmatisch) verband gelegd tussen de hoofdzin en de bijzin. Dit wordt behandeld in Hoofdstuk 123.
De semantische onderschikkingen zullen hieronder gewoon "onderschikkingen" genoemd worden. Voor het verschil tussen ONDERschikking en NEVENschikking wordt verwezen naar § 120.1–8.

122.2

Bij onderschikking hebben we te maken met een matrixzin (of hoofdzin) die voorafgegaan of gevolgd wordt door een ondergeschikte bijzin. Zo'n bijzin fungeert feitelijk als een soort adverbiale bepaling bij de matrixzin (zie ook § 120.8). Vergelijk de vetgedrukte elementen:

De adverbiale bepaling in a. (in § 40.2 een "pred.add." genoemd) vertoont grote syntactische overeenkomst met de ondergeschikte bijzin in b.

122.3

Onderschikkingen worden in het Spokaans op twee manieren verwezenlijkt:

1. met behulp van een onderschikkend voegwoord (ondersch.voegw.)
2. met behulp van een onderschikkende determinant (ondersch.det.)

In tegenstelling tot nevenschikking (zie Hoofdstukken 120 en 121) vindt onderschikking alleen op zinsniveau plaats: als zin Z2 een ondergeschikte relatie tot zin Z1 heeft, dan vormen Z1 en Z2 samen een onderschikkende volzin. Onderschikkende volwoorden of volconstituenten komen niet voor.
De onderschikkende voegwoorden en dito determinanten zijn opgenomen in Blok 122.16, maar eerst zal het principiële verschil tussen een voegwoord en een determinant uitgelegd worden.

122.4

Ondersch.voegw.n staan, zoals te verwachten is, aan het begin van een ondergeschikte bijzin. Deze bijzin kan zowel voor als achter de hoofdzin geplaatst worden. Bij vooropplaatsing van de bijzin kan de hoofdzin eventueel ingeleid worden met het add. CAT. III dus (dan). Vergelijk:

122.5

Ondersch.det.n staan altijd onmiddellijk vóór het predicaat in de hoofdzin (zie ook § 133.68–74). In de bijzin wordt het hulpwerkw. (of, indien er geen hulpwerkw. aanwezig is, het hoofdwerkw.) voor de ondergeschiktheid gemarkeerd met een suffix. Dit suffix komt achter de gramst. en kan zijn:

De passieve suffixen zijn feitelijk versmeltingen van -ilóme + -lije respectievelijk van -ilóme + -litâ (zie ook § 90.19).

122.6

Bijvoorbeeld (vergelijk (1) in § 122.4):

Uit (1) en (2) kunnen we concluderen dat er (sinds) als zowel voegwoord als determinant kan optreden. De meeste determinanten hebben echter een andere vorm dan de semantisch equivalente voegwoorden. In een aantal gevallen mist het voegwoord een equivalente determinant, of mist de determinant een equivalent voegwoord (zie Blok 122.16).

122.7

Een -ilóme/-ilomije/-ilomitâ-constructie is níét mogelijk als:

1. de bijzin vóór de hoofdzin staat;
2. er geen syntactische eenheid met een hoofdzin is (zoals in vraag/antwoord-paren);
3. de bijzin ondergeschikt is aan een andere bijzin;
4. het werkwoord in de bijzin reeds een noodzakelijk suffix draagt, zodat -ilóme etc. niet mogelijk zijn.

122.8   ad § 122.7   a. Bijzin staat vóór de hoofdzin

Vergelijk:

Variant (2) is ongrammaticaal, en moet daarom vervangen worden door een voegwoordconstructie als we de bijzin beslist vooraan willen plaatsen:

122.9   ad § 122.7   b. Bijzin is syntactisch los van hoofdzin

Een losstaande bijzin is goed mogelijk als antwoord op een vraag, bijvoorbeeld:

Een ondersch.det. staat nooit in de bijzin maar altijd in de hoofdzin. Daar in het antwoord hierboven een hoofdzin ontbreekt is er geen plaats voor een determinant, zodat er voor het voegw. janof (omdat) gekozen is.

122.10

Nog een voorbeeld:

Antwoord b. is ongrammaticaal omdat de -ilóme-constructie geen enkele syntactische relatie heeft met een determinant in een bijbehorende hoofdzin (in de vraag is er hojelka (sinds wanneer) een combinatie van voorz. + vrag.vnw. Er is hier géén voegw. of determinant).

122.11   ad § 122.7   c. Bijzin is ondergeschikt aan andere bijzin

Vergelijk:

De bijzin sener tubôs melde koffon is ondergeschikt aan de relatieve bijzin té ÿrôme éfti, en daarom is de -ilóme-constructie in (2) ongrammaticaal. Alleen de voegwoordconstructie in (1) is correct.

122.12

Als de bijzin sener tubôs melde koffon geen relatie met de relatieve bijzin zou hebben, maar met de hoofdzin kusami ef merater zâre, dan was een -ilóme-constructie wel mogelijk geweest. Vergelijk (2) met:

In (3) is de bijzin groft tubôs meltilóme koffon ondergeschikt aan de gehele constructie kusami ef merater er zâre, té ÿrôme éfti.

122.13   ad § 122.7   d. Werkwoord in bijzin draagt verbaal suffix

Een noodzakelijk suffix is bijvoorbeeld -lira in idiomatische gevallen, zoals in:

Zin (2) is ongrammaticaal want truste vormt een soort bepaling bij kettelira, en kan niet in aanmerking komen voor het suffix -ilóme. En -ilóme kan evenmin achter kette[lira] geplaatst worden, omdat dit geen gramst. is. Er blijft dus niets anders over dan een constructie met een ondersch.voegw. zoals in (1).

122.14

De passieve suffixen -ilomije en -ilomitâ komen alleen in niet-samengestelde predicaten voor, want zodra er een hulpwerkw. aanwezig is, krijgt het hulpwerkw. -ilóme en het hoofdwerkw. -lije of -litâ. Vergelijk:

122.15

Omdat in een constructie als (2) dankzij het gebruik van -lije achter het hoofdwerkw. (riffelije) weer een infinitief-e beschikbaar is, kan een tijd met een tijdssuffix uitgedrukt worden. Vergelijk (2) met:

Zie ook § 111.28.

122.16

Hieronder staat het Blok met alle onderschikkende voegwoorden en determinanten. Vanaf § 122.17 zullen de in het Blok opgenomen voegwoorden besproken worden.

122.17   <<   Voegwoorden draiy en dra

De voegw.n draiy (zodra [als]) en dra (zodra) kennen geen equivalente determinanten. Let op dat draiy een gelijktijdigheid uitdrukt, terwijl dra aangeeft dat de gebeurtenis in de matrixzin na de gebeurtenis in de bijzin plaatsvindt. Draiy kan beschouwd worden als een synoniem van de parafrase nurpel fara (onmiddellijk als); dra is een synoniem van de parafrase nurpel mintof (onmiddellijk nadat). Vergelijk:

122.18   <<   Voegwoord/determinant er

Er (sedert, sinds) kan als voegwoord én als determinant optreden:

Er is ook als voorzetsel mogelijk:

Zie hiervoor verder Blok 140.8.

122.19   <<   Voegwoorden fara en fitabry; determinant fara

Fitabry (zolang) is een samentrekking van fit (zo) en †habry (lang, uitgerekt).1
Het voegw. fara (als; wanneer) heeft een habituele/duratieve interpretatie: het legt de nadruk op de gelijktijdigheid van twee gebeurtenissen.2 Het voegw. fitabry heeft een actuele/momentane interpretatie: het legt de nadruk op de begrensde periode waarin een gebeurtenis in een actueel geval plaatsvindt.3
De det. fara is equivalent aan beide voegwoorden, maar het onderscheid tussen "habitueel/duratief" en "actueel/momentaan" wordt nu uitgedrukt met de aspectuele markeerders ra (habitueel/duratief) en ek (actueel/momentaan), die in de bijzin achter het predicaat toegevoegd worden. De aspectuele det.n ra en ek worden behandeld in § 110.88–99. Vergelijk:

Het voegw. fara kan ook als betr.vnw. optreden, zie § 124.37–39.
Verder is fara ook een voorz., zie Blok 140.10.

122.20

In (1) (§ 122.19) staat een algemene uitspraak, waarbij twee gebeurtenissen met elkaar in verband worden gebracht, zonder op de duur hiervan te letten. In (2) wordt het accent gelegd op een concrete situatie (een begrensde periode) waarin Hâne praat, en ik dus niet kan werken. Uit (2) kan geconcludeerd worden dat ik ervan uitga dat Hâne ophoudt met praten, zodat ik het werk (weer) kan hervatten.

122.21   <<   Voegwoorden tussef en zuf; determinanten âs en zuf

Het voegw. tussef (terwijl) heeft een duratieve interpretatie: het legt de nadruk op de gelijktijdigheid van twee gebeurtenissen die ook (min of meer) even lang duren. Het voegw. zuf (toen) heeft een momentane interpretatie: het legt de nadruk op twee gebeurtenissen die weliswaar op hetzelfde moment plaatsvinden, maar niet even lang hoeven te duren. Tussef is zowel in de def.tijd, neut.tijd als toek.tijd te gebruiken, zuf alleen in de def.tijd.
De det. zuf is equivalent aan beide voegwoorden, maar het onderscheid tussen "duratief" en "momentaan" wordt nu uitgedrukt met de aspectuele markeerders ra (duratief) en ek (momentaan), die in de bijzin achter het predicaat toegevoegd worden. De aspectuele det.n ra en ek worden behandeld in § 110.88–99. De det. âs kan alleen een duratief aspect uitdrukken, en kan dus nooit samengaan met ek. Het is dan een synoniem van de det. zuf, en moet niet verward worden met het dode voorzetsel âs (zie § 132.144). Vergelijk:

In (1) is/was er sprake van regen gedurende de gehele wandeling; in (2) ligt de nadruk op een regenbui die korter duurde dan de wandeling.

122.22

De det.n ra en ek kunnen eventueel weggelaten worden als het aspect niet relevant is (zie ook § 110.99). In dat geval zijn in de def.tijd de voegw.n zuf en tussef synoniem, bijvoorbeeld:

In (3) wordt primair uitgedrukt dat er twee handelingen tegelijkertijd plaatsvonden: Elsa stofzuigt en Petriy zit in bad. Of beide gebeurtenissen nu precies even lang duurden of niet, is hier niet relevant.

122.22a

Zuf kan ook uitdrukken dat de ene gebeurtenis onmiddellijk op de andere volgt, bijvoorbeeld:

In (4) wordt uitgedrukt dat het vallen van het kabinet plaatsvond vlak nádat de minister de wet wilde ondertekenen. Dat het plan om te ondertekenen eerder plaatsvond, wordt uitgedrukt met het suffix -o (tweede niveau), zie hiervoor § 111.68–70.

122.23

Het voegw. zuf en de det. zuf zorgen dat de deiktische beleving van tijd een preteritum is (de gebeurtenis speelt in het verleden af; zie § 111.5). Ook als de zin in syntactisch opzicht in de neutrale tijd staat (§ 111.2), zal deze als preteritum geïnterpreteerd worden. Het voegw. tussef en de det. âs kunnen bij alle tijdsvormen gebruikt worden. Een neutrale tijd zal daarom in eerste instantie als een presens geïnterpreteerd worden. Vergelijk:

122.24   <<   Voegwoorden kymentos, pejanuf en plôji fara; determinant plôt

Kymentos (juist als; op het moment dat) is gevormd van †kyn (gelijk; hetzelfde) en het suffix -mentos (op een ... ogenblik).1 Het voegw. pejanuf is een synoniem van kymentos.
Plôji is een add. CAT. III met de betekenis 'steeds weer; telkens'. Samen met fara wordt het als één voegwoord beschouwd. De det. plôt is een samentrekking van plôji en fit (zo). Zie ook § 122.85–86.
De voegw.n kymentos en plôji fara geven op emfatische wijze aan dat twee dingen gelijktijdig gebeuren. Bij kymentos/pejanuf gaat het om een eenmalig incident, bij plôji fara (met als synoniem de det. plôt) is er sprake van een regelmatig terugkerend incident. Vergelijk:

122.24a

Omdat het bij de in de vorige paragraaf genoemde voegw.n en det. plôt gaat om twee gelijktijdig plaatsvindende gebeurtenissen, kunnen matrixzin en bijzin ook verwisseld worden zonder dat de betekenis verandert. Vergelijk a. en b. met:

Alleen de focus ligt bij a′. en b′. anders dan bij a. en b.

122.25   <<   Voegwoorden futtof en tuksof; determinant ho

Futtof is een samentrekking van furt (voor) en mittof (die; dat), en tuksof is een samentrekking van tukst (tot) en mittof.
Het voegw. futtof (voor[dat]; alvorens) heeft een duratieve interpretatie: het legt de nadruk op het feit dat (het begin van) de ene gebeurtenis vóór (het begin van) een andere gebeurtenis plaatsvond. Het voegw. tuksof (tot[dat]) heeft een momentane interpretatie: het legt de nadruk op het feit dat de periode waarin de ene gebeurtenis plaatsvindt, ophoudt op het moment dat er sprake is van een volgende gebeurtenis.
De det. ho is equivalent aan beide voegwoorden, maar het onderscheid tussen "duratief" en "momentaan" wordt nu uitgedrukt met de aspectuele markeerders ra (duratief) en ek (momentaan), die in de hoofdzin achter het predicaat toegevoegd worden. De aspectuele det.n ra en ek worden behandeld in § 110.88–99. Vergelijk:

122.26

In (1) hierboven bestaat er geen directe relatie tussen mijn binnenkomst en het vioolspelen. Er zijn twee plausibele interpretaties: (i) uit het feit dat de viool op tafel ligt, maak ik op dat Lerdu daarnet, toen ik er nog niet was, gespeeld heeft; (ii) Lerdu blijft doorspelen als ik binnenkom, maar ik begrijp dat hij al bezig was met spelen toen ik er nog niet was.
In (2) is er een directe relatie tussen mijn binnenkomst en het spelen: op het moment dat ik binnenkom, houdt hij op met spelen. Het eindpunt van de speelperiode is dus door mijn binnenkomst bepaald.
De det.n ra en ek mogen eventueel weggelaten worden, als het niet nodig is om een onderscheid tussen een duratieve en een momentane lezing te maken, bijvoorbeeld:

Deze zin drukt een situatie uit waarin het zonder meer duidelijk is dat er een directe relatie bestaat tussen het "wachten" en het "regenen". Het eindpunt van de wachtperiode is door het stoppen van de regen bepaald.

122.27   <<   Voegwoord mintof; determinant vel

Mintof (na[dat], toen, als, zodra [als]) is een samentrekking van minkÿr (voorbij; na) en mittof (die; dat). Bij de determinant vel kan onderscheid gemaakt worden tussen een duratief aspect (gemarkeerd met ra in de hoofdzin) en een momentaan aspect (met ek in de hoofdzin). Het voegw. mintof is vaak een synoniem van de duratieve lezing van vel. Vergelijk (1) en (2) hieronder met de voorbeelden in § 122.25, omdat vel als een spiegelbeeld van ho beschouwd kan worden:

122.28

Zin (1) (§ 122.27) drukt in ieder geval uit dat mijn binnenkomst, en ook de tijd dat ik binnen ben, vergezeld gaat van Lerdu's vioolspel. Het is mogelijk dat hij al vioolspeelde vóórdat ik binnenkwam. In (2) daarentegen is het vioolspelen direct gerelateerd aan mijn binnenkomst: het beginpunt van de speelperiode valt bewust samen met, of onmiddellijk achter, het moment dat ik binnenkom.
In (3) is een duratieve lezing niet mogelijk omdat de handeling van "een pizza in de oven zetten" een momentaan aspect heeft, en niet voortdurend kan plaatsvinden, nog vóórdat (en tevens nádat) we de soep op hebben. Het voegwoord mintof is hier dus momentaan, en de determinant vel hoeft niet met ek voor een momentaan aspect gemarkeerd te worden, omdat een duratieve lezing sowieso onmogelijk is.
In het Nederlands is het onderscheid tussen een duratieve en een momentane lezing niet goed uit te drukken.1

122.28a

Afhankelijk van de context kan er bij mintof ook een langere periode tussen de twee gebeurtenissen zitten, waarbij het duidelijk is dat de ene gebeurtenis afgelopen moet zijn voordat de andere plaatsvindt. Die is in § 122.27 te zien in zin (3), waar het mogelijk is dat als we de soep op hebben, we nog een half uur moeten wachten voordat Elsa de pizza in de oven zet. Vergelijk ook zin (1) met:

Als de afstand tussen de twee gebeurtenissen expliciet wordt uitgedrukt met een tijdsbepaling, is voor veel Spokaniërs de variant met de det. vel niet correct. Vergelijk (4) met:

In (4′) ligt het accent primair op de maand oktober, en secundair op het feit dat de verhuizing ná de vakantie is. Veel Spokaniërs vinden dat de det. vel altijd primair de focus legt op de natijdigheid van de bijzin, terwijl het voegw. mintof een veel lossere semantische band met de hoofdzin heeft, wat ook geïllustreerd wordt door het feit dat de bijzin vooraan kan staan: Mintof kirro venda helkara zirrot, kult ûsto-mari sértare fes ef ôktobry.

122.29   <<   Determinant lo

De det. lo (evenals; gelijk) drukt uit dat de wijze waarop de handeling in de matrixzin plaatsvindt, vergeleken kan worden met de wijze waarop er iets in de bijzin gebeurt. Dikwijls zal een wat vrijere vertaling noodzakelijk zijn, bijvoorbeeld:

Zie ook § 143.112.
Verder is lo ook een voorz., zie Blok 140.10.

122.30   <<   Voegwoord faroft; determinant gôf

Faroft is een samentrekking van fara (als) en oft (of). Faroft en gôf drukken uit dat de handeling in de matrixzin op een zodanige wijze plaatsvindt dat de gebeurtenis in de bijzin waar lijkt te zijn (maar dat niet is). Zij kunnen vertaald worden met 'alsof'. Bijvoorbeeld:

Zie ook § 143.88.

122.31   <<   Voegwoord fitfara

Het voegw. fitfara is samengesteld uit fit (zo) en fara (als), en betekent 'zoals; de wijze waarop'. Het refereert aan een gebeurtenis die de inhoud van de matrixzin als het ware moet verklaren. Bij uitroepen ed. kan een matrixzin soms geheel achterwege blijven (voorbeeld (3)):

In (2) drukt de matrixzin feitelijk geen "gebeurtenis" uit die vergeleken wordt met het liegen van Pelf, maar refereert de matrixzin aan een buitentalig feit (bijvoorbeeld dat ik Pelf op een leugen heb betrapt). Ook in (3) refereert de uitroep aan een buitentalig feit.
Zie verder ook § 143.83–87.

122.32   <<   Voegwoord fitus

Fitus is een samentrekking van fit (zo) en dus (dan), en wordt vertaald met 'dan [dat]'. Het volgt altijd op een matrixzin waarin een vergr.trap of verkl.trap aanwezig is. De voorbeelden spreken voor zich:

Zie ook § 143.96.

122.32a   <<   Voegwoord loiy

Loiy leidt een ondergeschikte bijzin in, en betekent 'evenals'. De bijzin bevat vaak alleen het element of de elementen die níét identiek zijn aan de elementen in de hoofdzin. Zo ontstaat een elliptische constructie die eigenlijk niet meer het karakter van bijzin heeft. Indien de hoofdzin een ontkennend karakter heeft (met nert, kvâ, râst etc.), wordt loiy noi in plaats van loiy gebruikt. Vergelijk:

Zin (1) is een voorbeeld hoe achter loiy een volledige bijzin volgt. De gebeurtenis in de matrixzin wordt hier vergeleken met de gebeurtenis in de bijzin: wat beide gebeurtenissen gemeen hebben, moet uit de context blijken. Wellicht hebben de bewoners in de Schoolstraat verleden jaar tegen het rooien geprotesteerd en wordt er nu ook in de Kerklaan zo'n protest verwacht.
In (3) is de hypothetische bijzin: [loiy] ef chat farta kura ef feldariy.
In (4) vereist het negatieve kvâ in de hoofdzin dat loiy noi (evenmin als) gebruikt moet worden. Als alternatief kan ook kvâ herhaald worden: Do lukte kvâ ef hurts, loiy râge kvâ.
Meer over loiy is te vinden in § 144.2–6.

122.33   <<   Voegwoord ÿchûg

Het voegw. ÿchûg (naarmate) kent een variant met een idiomatische -lira-constructie. Vergelijk:

Voor de constructie met arfinelira wordt verwezen naar § 160.39. Voor ÿchûg, zie ook § 144.70.

122.34   <<   Voegwoorden arðiyg en plâksót

Voorbeelden van het gebruik van de voegw.n arðiyg en plâksót (in hoeverre; in welke mate; hoeveel):

Arðiyg kan ook als vrag.vnw. gebruikt worden (zie § 150.89), maar plâksót niet. Vergelijk ook het voegw. van onbepaaldheid kolpert (hoeveel) in § 122.53.

122.35   <<   Voegwoord ÿr; determinant tûp

Het voegw. ÿr (waar) heeft als synoniem de det. tûp:

Ÿr kan ook gebruikt worden als vrag.vnw. (zie § 150.70–75) en als betr.vnw. (zie § 124.37–38).

122.36   <<   Voegwoorden fesenn en mipenn

In plaats van de voegw.n fesenn (waarheen; waarnaartoe; naar wie toe) resp. mipenn (waarvandaan; bij wie vandaan) kunnen ook omschrijvingen gebruikt worden met de voegw.n kluft (wat) of lomp (wie), gecombineerd met de voorz.s helkara (naar) resp. rifonn (vanaf; vanuit). Deze omschrijvingen zijn aan te raden als expliciet moet worden uitgedrukt of het om zaken (en dieren) dan wel om mensen gaat. Vergelijk:

Zonder verdere context zullen fesenn en mipenn primair begrepen worden als refererend aan zaken (of dieren), dus in de betekenis 'waarheen' resp. 'waarvandaan'. Zie ook § 150.49–51 voor fesenn en mipenn in de functie van vrag.vnw. Vergelijk ook § 150.56.

122.36a

Van fesenn en mipenn bestaan ook de genitiefvormen fesennÿr en mipennÿr (refererend aan zaken en dieren), en fesenner en mipenner (refererend aan personen). Bijvoorbeeld:

122.37   <<   Voegwoorden hojelka en hojelkami; determinant ka

Hojelka (wanneer) is een samenvoeging van †hojel en ka, die beide 'wanneer' betekenen. De vorm ka komt nog als determinant voor, en het archaïsche †hojel leeft voort als de det. ho (voordat; totdat) (zie § 122.25–26). Hojelka drukt uit dat iets op een bepaald tijdstip plaatsvindt.
Hojelkami (in welke gevallen) is een afleiding met het suffix -ami, dat uitdrukt in welk geval iets geldt (vergelijk bijvoorbeeld kinur ~ kinurami (ziek ~ in geval van ziekte), of aðiyk ~ aðiykami (laatst ~ in het laatste geval)). Hojelkami drukt uit in welke gevallen er iets plaatsvindt. Vergelijk:

Merk op dat in zin (2) ook "wanneer" gebruikt kan worden in plaats van "in welke gevallen", maar dat het hier niet gaat om een tijdstip dat de motor niet wil starten, maar om een bepaalde situatie.
Zie ook § 150.69 voor hojelka en hojelkami in de functie van vrag.vnw.

122.38   <<   Voegwoord pertót

Het voegw. pertót betekent 'hoe vaak; hoeveel keer' en drukt een frequentie uit:

De vormen kol lilt en kol ment (lett. "hoe vaak") komen soms in de spreektaal voor, maar worden niet als correct beschouwd (zie ook § 122.63 voor kol).
Zie verder ook § 150.88 voor pertót in de functie van vrag.vnw.

122.39   <<   Voegwoorden kluft en lomp

Kluft (wat) en de genitiefvorm kluftecÿr (van wat; waarvan) refereren aan zaken en dieren. Lomp (wie) en de genitief lomper (van wie; wiens; wier) refereren aan personen. De resultatiefvormen kluffte en lommpe zijn archaïsch. Tegenwoordig is de resultatief identiek aan de basisvorm. Kluft en lomp kunnen ook als vrag.vnw. optreden (§ 150.52–60).
Zowel kluft als lomp kan aan een meervoudige entiteit refereren. Als ze als subject optreden, is dit bijvoorbeeld te zien aan de meervoudsvorm van een modaal suffix (in (1)), of aan de meervoudsvorm van een pred.add. (in (2)):

In tegenstelling tot kluft, kan het Nederlandse equivalent 'wat' niet in het meervoud staan. In (2b) zou de meervoudige vorm 'langsdenderen' dan ook ongrammaticaal zijn.

122.40

De voegw.n kluft en lomp kunnen optreden als subject, object of echo. Daar deze drie functies hun specifieke positie binnen de zin kennen, en anderzijds een voegw. altijd aan het begin van de zin moet staan, ontstaat er een conflict indien kluft en lomp in de hoedanigheid van voegw. een andere positie zouden moeten innemen dan in de functie van subject/object/echo (of kortom: basiselement).
Alleen als het basiselement het eerste element van een zin is, komt de positie overeen met die welke een voegw. wil innemen. Bijvoorbeeld:

122.41

Als kluft en lomp als object (zonder kernfunctie) optreden, worden zij niettemin vooraan de zin geplaatst (want het zijn tenslotte voegw.n), maar de nu ongebruikte objectpositie wordt opgevuld met een spoor. Dit is in het meest neutrale geval het pers.vnw. ef, maar als wij het geslacht kennen van de persoon aan wie lomp refereert, kan het spoor dit geslacht uitdrukken: do/zirrel (hem) voor een man, en eup/hópsat (haar) voor een vrouw. Ook kan een meervoudig spoor gekozen worden (óps/hifde (zij)) als we weten dat lomp aan meer dan één persoon refereert.1 Zie ook § 70.67. Bijvoorbeeld:

Let op het verschil tussen (1) en (2): het enkelvoudige spoor ef in (1) is neutraal: Lerdu kan aan één ding denken, maar wellicht ook aan meer dingen. Het meervoudige spoor efs in (2) drukt expliciet uit dat ik ervan op de hoogte ben dat Lerdu aan meerdere dingen (tegelijk) denkt. Het meervoudige idee kan in het Nederlands met allemaal uitgedrukt worden. Zie verder ook § 130.72–86 voor deze materie.
In zin (3) is het spoor-object ef gebruikt, omdat ik niet weet aan welk geslacht lomp refereert. Bovendien is het object met enn gemarkeerd omdat het hier een def.tijd betreft in een zin die met een ondersch.voegw. (lomp) begint (zie regel II.a. in § 90.7).

122.41a

Als de toek.tijd uitgedrukt wordt met inversie (§ 111.52–53), staat de zinskern niet meer op een initiële positie, vergelijk:

Als deze kern nu de functie van voegw. heeft, ontstaat er een conflict: het voegw. wil een initiële positie innemen, maar de uitdrukking van de toek.tijd vereist dat het werkw. deze initiële positie inneemt. Er zijn nu in principe 4 oplossingen, elk met hun eigen nadeel:

1. Maak de zin passief, zodanig dat het voegw. geen zinskern meer is. Nu kan een pronominalisatiespoor (pron.-spoor) toegevoegd worden. Nadeel: passivisering is bij intrans.werkw.n onmogelijk.
2. Plaats het werkw. áchter de kern, maar druk de toek.tijd uit met de determinant di (meestal samen het suffix -u). Nadeel: de toek.tijd. is nu sterk gemarkeerd en heeft een extra betekenis van "plan" of "belofte" (zie § 111.55–59).
3. Plaats het voegw. vóór het werkw., maar vul de lege positie erachter in met een pron.-spoor. Nadeel: druist in tegen de regel dat zulke sporen nooit met kernen gecombineerd mogen worden.
4. Handhaaf het voegw. áchter het werkw. Nadeel: druist in tegen de regel dat voegw.n een initiële positie moeten innemen.

122.41b

Voorbeelden van de 4 oplossingen uit de vorige paragraaf (tussen {...} de onderliggende structuur):

Oplossingen (1a) en (1b) zijn geheel correct, maar (1c) is ongrammaticaal, en (1d) is zeer twijfelachtig en wordt als "onverzorgd taalgebruik" beschouwd.2

122.42

Vergelijk ook de volgende zinnen. In (2b) is sprake van een def.inversie (object enn ânkest vóór het predicaat). In (2c) is de toek.inversie twijfelachtig (vergelijk (1d) in de vorige paragraaf), en (2d) is correct (vergelijk (1b)):

122.42a

Ook als het voegw. géén kern is, maar een object of echo, ontstaat er een conflict bij de toek.inversie:

In (3a) staat het vette folarra fortpit vanwege het voegw. folarra geheel vooraan de zin, terwijl het onderstreepte zâlbinase óók geheel vooraan had moeten staan om een toek.tijd uit te drukken. In (3b) staat het predicaat weliswaar vooraan, maar het voegw. nu niet. Vergelijk (3b) met (1d) hierboven.
Hier kan de toek.tijd dus beter met di + -u uitgedrukt worden:

122.43

Als basiselementen worden gemarkeerd met pai, enn of ón, komen deze markeringen bij het spoor te staan; dus ze gaan níét mee met het voegw. naar de beginpositie in de zin (zie ook § 130.76). Bijvoorbeeld:

Merk bij zin (2) op dat de drugsdealer meerdere dingen aan de politieagent heeft verkocht; dit blijkt uit het meervoudige efs.

122.44

Voorzetselbepalingen hebben – anders dan basiselementen – geen vaste positie in de zin. Zij kunnen daarom zonder meer op een initiële positie staan, zodat er evenmin sprake is van een "lege" positie die met een spoor opgevuld moet worden. Vergelijk:

In a. wordt de echo ón lomp gesplitst in het voegw. lomp en het spoor ef dat op de oorspronkelijke echopositie blijft staan (tezamen met de determinant ón). In b. gaat de gehele voorzetselconstituent piti lomp naar de initiële positie.

122.45

Voorbeelden van de genitieven kluftecÿr (van wat; waarvan) en lomper (van wie, wiens, wier) in de functie van subject:

Merk op dat het Nederlands twee verschillende genitiefvormen kent: "wiens" voor mannen, en "wier" voor vrouwen en voor het meervoud. Dit onderscheid bestaat in het Spokaans niet, het is altijd lomper.

122.46

Voorbeelden van de genitieven kluftecÿr en lomper in de functie van object:

De letterlijke vertaling van (1) klinkt nogal onnatuurlijk; het Nederlands zou hier de voorkeur geven aan de omschrijving "van welk dier" in plaats van "van wat". In (2) drukt het spoor eup (zij) uit dat Lerdu wel weet dat het boek dat Petriy leest van een vrouw is (dat blijkt in het Nederlands uit wier, hoewel dat ook meervoud zou kunnen zijn).

122.47

Voorbeelden van de genitieven kluftecÿr en lomper in een voorz.bep.:

De letterlijke vertaling van (1) klinkt nogal onnatuurlijk; het Nederlands zou hier de voorkeur geven aan een omschrijving als "op welk dak", hoewel dat minder nauwkeurig is, want hiermee kan ook het soort dak bedoeld worden, en niet alleen het bouwwerk waarop dat dak zich bevindt.1
In (2) is het niet duidelijk om hoeveel kofferbezitters het gaat (ook één persoon kan meerdere koffers hebben), noch is het duidelijk welk geslacht de kofferbezitter(s) heeft/hebben.

122.48   <<   Voegwoorden folarra, folarkluft, lompol en kolpol

De voegw.n folarra (welk[e]), folarkluft (wat voor [een]), lompol (wie van de) en kolpol (welk[e] van de) behoren tot de lidwoordvervangende of "afhankelijke voegw.n": ze worden altijd door een nominale constituent gevolgd1; ze kunnen ook als vrag.vnw. optreden (§ 150.64–68).
Folarra en folarkluft kunnen aan personen, zaken en dieren refereren, zowel in het enkelvoud als in het meervoud.
Lompol kan alleen aan personen refereren, kolpol alleen aan zaken of dieren. Beide kunnen worden gevolgd door zowel een enkelvoudige als een meervoudige constituent. Bij een enkelvoudige constituent gaat het om de keuze van één entiteit uit een groep, bij een meervoudige constituent worden er meerdere entiteiten uit de groep gekozen.

122.49

Voorbeelden met een subject als zinskern:

In zin (3) is het subject kolpol šÿrtycs meervoud: het gaat dus om meer dan één voorstel uit een groter aantal voorstellen. In zin (4) is het subject kolpol šÿrtyc enkelvoud: het gaat dus om slechts één voorstel uit een groter aantal voorstellen. Merk op dat het Nederlandse voorstellen altijd meervoudig is, en dat welk kan refereren aan zowel één entiteit als meerdere entiteiten.

122.50

Voorbeelden met een object:

Merk in (1)–(3) de toevoeging van het vetgedrukte spoor op, om de oorspronkelijke objectpositie te vullen (zie ook de uitleg in § 122.41). In (4) staat het object als zinskern sowieso vooraan de zin, dus hier is geen lege objectpositie om met een spoor te kunnen vullen.
In (3) en (4) wordt uitgedrukt dat het bestuur één kandidaat zal kiezen (ifâm is enkelvoud); in (3) wordt bovendien aangegeven dat het om een mannelijke kandidaat gaat (het spoor do is mannelijk enkelvoud). In de passieve variant in (4) ontbreekt de indicatie dat het om een mannelijke kandidaat gaat, zodat deze variant de voorkeur heeft als de kandidaat zowel een man als een vrouw kan zijn.

122.50a

Voorbeelden met een echo:

In (5) is een spoor (vetgedrukt) toegevoegd, om de oorspronkelijke echopositie te vullen. In (6) staat de echo als zinskern sowieso vooraan de zin, dus hier is geen lege echopositie om met een spoor te kunnen vullen.

122.51

Voorbeelden met een voorz.bep.:

In (3) gaat het om een toelichting op twee of meer vragen, wat te zien is aan het meervoudige linnôsta. Merk het subtiele verschil tussen (2) en (3) op: in (2) is het niet bekend om welke vragen het gaat, want ze zijn nog niet aan de orde gekomen. In (3) wordt gerefereerd aan een reeks vragen die al aan de orde geweest zijn en dus bekend zijn. Uit deze reeks zal de minister er twee of meer kiezen om toe te lichten.

122.52

In tegenstelling tot het Nederlandse welk[e] en wat voor [een] kunnen folarra en folarkluft niet zelfstandig gebruikt worden. Toevoeging van een spoor als tiyn (§ 132.15–19) is dan nodig. Bijvoorbeeld:

Vergelijk ook kolpert (hoeveel) in § 122.54, dat wél zelfstandig kan optreden.

122.53   <<   Voegwoord kolpert

Kolpert (hoeveel) is niet alleen een lidwoordvervangend of "afhankelijk voegw.", maar kan ook zelfstandig gebruikt worden. Het kan aan personen, zaken en dieren refereren, maar altijd in het meervoud of stoffelijk. Kolpert kan ook als vrag.vnw. gebruikt worden (§ 150.61–63). Voorbeelden in een lidwoordvervangende constructie:

In zin (2) zien we het algemene spoor óps op de objectpositie die anders leeg zou blijven omdat het object nu geheel vooraan staat.
Zin (3) is een voorbeeld van een subjectloos passief met het object in de zinskern. Inversie is hier onmogelijk, omdat in dat geval blul vooraan de zin zou staan, wat conflicteert met de regel dat het voegw. kolpert op een initiële positie moet staan. Zie hiervoor ook § 91.14b.

122.54

Het voegw. kolpert kan ook zelfstandig gebruikt worden:

In zin (2) staat het spoor ef op de lege objectpositie.

122.55   Splitsing van voegwoordelijke constituenten

De constituenten de gevormd zijn met de afhankelijke voegw.n folarra (welk[e]), folarkluft (wat voor [een]), lompol (wie van de), kolpol (welk[e] van de) en kolpert (hoeveel), kunnen gesplitst worden, zodanig dat het voegw. vooraan de zin staat, en de rest op de oorspronkelijke subject-, object- of echopositie. Dergelijke constructies gelden als archaïsch en ook als min of meer formele schrijftaal. Vergelijk de a-zinnen (herhalingen van de voorbeelden bij de behandelde voegw.n) met de splitsingen in b.:

In de b-zinnen is het lidwoord ef aan het afgesplitste subst. toegevoegd (een indicatie dat het voegw. inderdaad een "lidwoordvervangende" functie heeft). Merk op dat in (3a) expliciet is aangegeven dat het om één mannelijk persoon gaat (het spoor do), maar dat deze informatie in (3b) door de afwezigheid van dat spoor verloren is gegaan.
Deze constructies worden verder behandeld in § 130.79–81, waar ook zal worden ingegaan op de mogelijke ambiguïteit.

122.56   <<   Voegwoorden janof en lifrostiy; determinant ma

Lifrostiy is afgeleid van het werkwoord lifroste (bekijken; aanzien). Het voegw. janof betekent 'omdat; doordat; daar; aangezien'. Lifrostiy is een schrijftaalvariant waarvan de betekenis het meest overeenkomt met 'aangezien'. De det. ma is een synoniem van beide voegwoorden. Alle drie drukken ze een reden of een oorzaak uit. Bij een reden (a-zinnen) gaat het om de menselijke wil of motivatie; bij een oorzaak (b-zinnen) wordt de onontkoombaarheid van het beschreven oorzakelijke verband benadrukt. Vergelijk:

Merk op dat de oppositie reden ~ oorzaak in het Nederlands tot uitdrukking kan komen in het verschil tussen omdat en doordat.1 Zie verder § 122.58 voor het verschil tussen janof en brâ.

122.57   <<   Voegwoord ogâ; determinant mân[iy]

Ogâ en mâniy zijn de ontkennende vormen van janof en ma, en betekenen dus 'omdat niet; doordat niet'. Mâniy en de korte vorm mân zijn met vocaalwisseling afgeleid van ma (a > â), zie ook Blok 41.51 en § 41.54. In a. staat een uitdrukking van reden; in b. van oorzaak:

122.57a

In tegenstelling tot andere negatieve voegwoorden en determinanten (zoals tûre (maar niet); nÿn (indien niet); lest (opdat niet); hiyrâ (terwijl niet)) kunnen ogâ en mâniy níét vergezeld worden van een extra negatie als nert (niet) of een negatief zelfst.vnw. als flâjû (niets). Zie ook § 121.19–26. Daarentegen kan ogâ wel vervangen worden door de combinatie janof ... nert, en kan mâniy vervangen worden door ma, plus een negatie in de bijzin. Vergelijk b. in de vorige paragraaf met:

Zie ook (1a) en (1b) in § 92.22.

122.58   <<   Voegwoord/determinant brâ

Tussen brâ (want) en janof (omdat) (§ 122.56) bestaat hetzelfde betekenisverschil als tussen de Nederlandse equivalenten. Bij brâ geeft de spreker een argument dat als verklaring of verantwoording kan dienen voor wat in de matrixzin is uitgedrukt. Bij janof geeft de spreker de reden voor wat in de matrixzin is uitgedrukt. Soms kunnen brâ en janof door elkaar gebruikt worden, maar meestal niet. Het betekenisverschil lijkt in het Spokaans minder sterk aanwezig te zijn dan in het Nederlands, en soms is er helemaal geen verschil, zoals blijkt uit de volgende voorbeelden:

In (1) geeft de spreker een verklaring waarom hij constateert dat Elsa niet thuis is; dan is brâ een correcte keus, hoewel janof niet geheel afgekeurd wordt. In het Nederlands lijkt alleen want correct; daarentegen drukt omdat eerder uit waarom Elsa had besloten niet thuis te zijn – dit zou kunnen zijn omdat ze weet dat het licht op haar kamer kapot is, en dat ze daarom ergens anders vertoeft.
In (2) ligt het voor de hand om aan te nemen waarom de spreker vindt dat jij niet zo moet treuzelen. Hier zijn alleen brâ en want correct.
Zin (3) wordt primair zo begrepen dat de spreker uitlegt wat de reden is waarom Lerdu niet wilde komen; hier is janof (omdat) de logische keus. Met brâ (want) lijkt eerder uitgedrukt te worden dat de spreker een verklaring geeft waarom Petriy zegt dat hij niet wilde komen, namelijk omdat het regent (oftewel: als het niet had geregend had Petriy het ook niet gezegd).
In (4) lijkt er nauwelijks verschil tussen brâ en janof te zijn. Hier wordt de keuze (mede) bepaald door spreektaal (brâ) tegenover schrijftaal (janof).

122.59

Brâ kan als voegwoord én als determinant optreden, bijvoorbeeld:

122.60

Let op de typische spreektaalvorm waarbij brâ dubbel gebruikt wordt:

Het eerste brâ is een determinant, het tweede brâ een voegwoord. Het werkwoord in de bijzin krijgt echter géén -ilóme!
Brâ als nevenschikkend voegw. wordt verder behandeld in § 121.6–7. Verder kan brâ in de spreektaal als vrag.vnw. gebruikt worden; het is dan een synoniem van mitulanis (waarom); zie § 150.82–84.

122.61   <<   Voegwoord mitulanis

Mitulanis (waarom; waardoor) is zowel een voegw. als een vrag.vnw. (§ 150.82–84) Het legt niet uit wat de reden of oorzaak van de uitspraak in de matrixzin is, maar drukt uit dát er een (niet genoemde) reden of oorzaak is. Bij een reden gaat het om de menselijke wil of motivatie. Vergelijk:

Bij een oorzaak is een menselijke wil afwezig, en wordt de onontkoombaarheid van het beschreven oorzakelijke verband benadrukt. Vergelijk:

122.61a

Het onderscheid tussen reden en oorzaak is in het Nederlands goed uit te drukken, maar in het Spokaans moet dat expliciet omschreven worden, bijvoorbeeld:

Vergelijk ook § 122.56 voetnoot 1.

122.62   <<   Voegwoord kol; determinant syniy

Het voegw. kol (hoe) kan ook als vrag.vnw. optreden (§ 150.85–87). Als voegw. kent het als synoniem de det. syniy. Bijvoorbeeld:

Voor zin (2a) bestaat geen alternatief met de det. syniy omdat een matrixzin met een determinant altijd vóór de bijzin moet staan.

122.63

Kol kan goed gecombineerd worden met een additief. Er zijn twee mogelijkheden: óf het additief vormt samen met kol één voegwoordelijke constituent (in a.), óf kol staat als los voegw. vooraan de zin terwijl het additief op zijn oorspronkelijke positie blijft staan (in b.). In zulke constructies drukt kol niet een "wijze" uit, maar veeleer een bepaalde "mate".1 Vergelijk:

In sommige gevallen bestaat er een apart voegw. dat kol + add. vervangt. Zo is pertót (hoe vaak) gebruikelijker dan kol lilt of kol ment (zie ook § 122.38). En in plaats van kol pert wordt altijd kolpert (hoe veel; hoeveel) gebruikt (feitelijk niet meer dan het aaneenschrijven van beide woorden); zie § 122.53.

122.64

Het probleem met de b-zinnen in de vorige paragraaf is dat deze ambigu kunnen zijn omdat kol ook opgevat kan worden als een voegw. met de betekenis 'op welke wijze'. Vergelijk:

Betekenis (1a) legt de nadruk op de schaatscapaciteiten van Lerdu (hij kan goed schaatsen, maar nu het ijs zo nat is, valt nog te bezien of hij nog net zo goed kan schaatsen als anders). Betekenis (1b) legt de nadruk op de vraag of Lerdu wel in staat is om op dat natte ijs te kunnen schaatsen (of hij góéd kan schaatsen, is hier niet relevant, wel of het hem op de een of andere manier op dat natte ijs zal lukken).

122.65

Vergelijk ook de ambiguïteit in (3′) (dit is een herhaling van (3b) uit § 122.63):

Betekenis (3′a) legt het accent op het feit dat die tijgers heel gevaarlijk zijn en dat de bezoekers kennelijk denken dat ze niet gevaarlijk zijn. Zin (3′b) drukt uit dat de bezoekers waarschijnlijk wel snappen dat de tijgers gevaarlijk zijn, maar niet op welke wijze dat gevaar tot uitdrukking komt.
Om betekenis a. expliciet uit te drukken, kan gekozen worden voor een constructie als zin (3a). Betekenis b. kan expliciet gemaakt worden door kol bijvoorbeeld te vervangen door kol-vrôk (op welke wijze) (zie § 122.66).

122.66   <<   Voegwoorden kol-vrôk en kol-wys

Kol-vrôk en kol-wys zijn samengesteld uit kol (hoe) en vrôk = wys (wijze, manier) en betekenen 'op welke wijze/manier'. Ze kunnen ook als vrag.vnw.n optreden (zie § 150.90–92). Voorbeelden:

In (1) zouden kol-vrôk en kol-wys eventueel vervangen kunnen worden door kol (hoe) zonder dat de betekenis van de zin veel verandert. Bij (2) lijkt kol tot een andere betekenis te kunnen leiden. Vergelijk (2) met:

In (2) wordt de nadruk op de wijze van schilderen gelegd, dus bijvoorbeeld of Piga het met een kwast, roller of verfspuit gaat doen. In (2′) lijkt het accent meer te liggen op het resultaat van het schilderen, dus hoe de kamer eruit komt te zien, afhankelijk van de kleur van de verf, of de verf mat of glimmend is, of het houtwerk een andere kleur krijgt, enzovoort.

122.67

Kol-vrôk en kol-wys kunnen ook aan méér dan één wijze of manier refereren. Om dit expliciet uit te drukken, kan eventueel ook voor een omschrijving gekozen worden, vergelijk:

In zin b. gebruikt het Spokaans een expliciet meervoud, evenals het Nederlands. Een expliciet enkelvoud (dus met de nadruk op het feit dat er maar één manier is) kan eveneens met een omschrijving bereikt worden, zoals in:

In dit laatste voorbeeld klinkt een wat vrijere Nederlandse vertaling natuurlijker.

122.68   <<   Voegwoorden cÿrs en fittof; determinant fes/fés

Fittof is een samenvoeging van fit (zo) en mittof (die; dat). De det. fes is historisch gezien identiek aan het voorzetsel fes (in). In de spreektaal zijn beide vormen van fes uit elkaar te houden doordat de determinant het zinsaccent krijgt. In de schrijftaal werd dit zinsaccent vroeger wel aangegeven met een accent aigu, dus: fés. Deze geaccentueerde e is in de loop der decennia verbasterd tot de letter é, en wordt nu ook zo uitgesproken.
Het voegw. cÿrs drukt een doel uit, en betekent 'opdat'. Soms kan cÿrs ook vertaald worden met een infinitiefcomplement, ingeleid met 'om te ...'. Het voegw. fittof drukt een gevolg uit, en betekent 'zodat; waardoor'. Synoniem met zowel cÿrs als fittof is de det. fes (met als variant fés). Deze determinant maakt dus geen onderscheid tussen een doel (a-zinnen) en een gevolg (b-zin). Vergelijk:

122.69   <<   Determinant lest

De det. lest is het antoniem van fes/fés uit de vorige paragraaf, en betekent 'opdat niet'. Dit is een leenwoord uit het Engels, met dezelfde betekenis. Soms is in het Nederlands een infinitiefcomplement mogelijk, dat ingeleid wordt met 'om niet te ...'. In de bijzin mag eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden. Het gebruik van een negatief zelfst.vnw. is in de bijzin verplicht (vergelijk ook § 121.26):

Als de det. lest niet gewenst of mogelijk is, kan het voegw. cÿrs gebruikt worden, samen met een ontkenning, bijvoorbeeld: Óps jymazôzja fâr tims, cÿrs flâjû jâûgecû (Ze hebben vier keer gerepeteerd, opdat er niets mis kan gaan).

122.70   <<   Voegwoord na

Het voegw. na betekent 'zoals', en leidt een bijzin met een performatief werkwoord in, zodanig dat de inhoud van de hoofdzin als een soort herinnering naar voren gebracht wordt. De gebruiksmogelijkheden van na zijn beperkt; de volgende voorbeelden spreken voor zichzelf:

In zin (3) is het gebruik van na te verklaren door aan te nemen dat het er hier primair niet om gaat om letterlijk weer te geven wat de minister van financiën zei, maar om binnen de context van de mededeling dat begrotingen altijd te optimistisch zijn, de lezer eraan te herinneren dat de minister hier een specifieke uitdrukking voor had.
Na is niet alleen een voegwoord maar ook een voorzetsel (zie Blok 140.10). Met name in de spreektaal worden beide functies niet altijd duidelijk uit elkaar gehouden.1 Zie ook § 144.34–38.

122.71   <<   Determinant ny

De det. ny betekent 'zo niet dan; anders'. Het Nederlandse equivalent met de negatie "niet" doet vermoeden dat ny een negatieve determinant is, maar dit is niet het geval. Het maakt dus wel degelijk verschil of de bijzin al dan geen negatie in de vorm van nert of een negatief zelfst.vnw. bevat. Vergelijk dit met het negatieve mâniy in § 122.57. De voorbeelden spreken voor zich:

122.72

In plaats van de det. ny kan ook gekozen worden voor een constructie met een voegwoord, gevolgd door het additief kûf (anders; overigens). Vergelijk de voorbeelden uit de vorige paragraaf met:

122.73   <<   Voegwoord lÿtiy

Het voegwoord lÿtiy betekent 'ten gevolge waarvan; [en] bijgevolg; [en] derhalve'. Lÿtiy is voornamelijk schrijftaal. In de spreektaal klinkt het erg plechtig:

In de spreektaal wordt de voorkeur aan een voegwoord als fittof (zodat) gegeven (§ 122.68). Voor lÿtiy, zie verder § 121.34–37.

122.73a   <<   Voegwoord pek

Het voegwoord pek betekent 'dus' en drukt op neutrale wijze een voor de hand liggende conclusie uit:

In (1) dient de bijzin met pek als een soort herinnering: we hebben reeds afgesproken dat je het gras zal maaien. In (2) wordt gesuggereerd dat we uiteraard kunnen verwachten dat de minister vindt dat de pers zijn beweringen verdraait. De bijzin drukt dus iets uit wat de hoorder geacht wordt te weten, maar waar hij aan herinnerd wordt. Vergelijk dit met:

In (2′) geeft de bijzin nieuwe informatie: we hebben in de krant gelezen dat de minister heeft gelogen, en nu blijkt dat hij van mening is dat de kranten de feiten hebben verdraaid (wat dan feitelijk een tweede leugen is).
Zie § 121.28–33 voor pek als nevensch.voegw.

122.74   <<   Voegwoorden âme en nÿn; determinanten dira en diyrâ

Het voegw. âme (als; indien; mits) kent als antoniem nÿn (tenzij; indien niet). Beide voegwoorden hebben een determinant als synoniem: dira resp. diyrâ. Diyrâ is met vocaalwisseling (i > iy en a > â) van dira is afgeleid. Zie hiervoor ook Blok 41.51 en § 41.54.
De det.n dira en diyrâ vereisen een future tijdsvorm met de markeerder di in de bijzin (zie ook § 111.62a voor di). Bovendien mag dira weggelaten worden. Dit is het enige geval dat er een -ilóme-constructie kan verschijnen zónder dat er een determinant in de hoofdzin aanwezig is; en omdat dit het enige geval is, weten we dat de ontbrekende determinant dira moet zijn. Bij diyrâ mag in de bijzin eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden. Het gebruik van een negatief zelfst.vnw. is in de bijzin verplicht (vergelijk ook § 121.26). Voorbeelden:

122.75   <<   Voegwoorden/determinanten das en dâsnû

De woorden das (maar dan; en dan) en dâsnû (maar dan niet; en dan niet) kunnen optreden als voegwoord en als determinant. Bij dâsnû mag in de bijzin eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden. Het gebruik van een negatief zelfst.vnw. is in de bijzin verplicht (vergelijk ook § 121.26). Das en dâsnû hebben vaak ook een waarschuwend of dreigend aspect in zich. Voorbeelden:

Ef menester ðôpainavy ef gaza-tareffs, das ef mikar elek pónze syliy.
De minister wil de gastarieven verlagen, maar dan wordt de elektriciteit duurder.
Gress kette 10 ón tu kaf tim aðiyk, dâsnû tu [nert] wempog velk. = = Gress dâsnû kette 10 ón tu kaf tim aðiyk, tu [nert] geltilóme beri wempe velk.
ik maar.danDET geef 10herco aan jou voor keer laatst, jij [niet] mag-ONDERSCH INF zeuren nog
Ik geef je voor de laatste keer 10 herco, maar dan moet je niet meer zeuren.
Gress kette ral 10 ón tu, dâsnû tu pónze flâjû/*flaju mas. = = Gress dâsnû kette ral 10 ón tu, tu pónsilóme flâjû/*flaju mas.
Ik geef je nu 10 herco, maar dan krijg je morgen niets.

Als nevensch.voegw. zijn das en dâsnû reeds behandeld in § 121.24–27.

122.76

Let ook op de vrije vertaling in:

Zie ook de behandeling van retorische vragen in § 150.154

122.77   <<   Voegwoord denerami

Denerami betekent 'in/voor het geval dat', en is emfatischer dan het meer neutrale âme (indien):

Denerami is een afleiding van het aanw.vnw. dena (die; dat; deze; dit) met het suffix -ami, dat uitdrukt in welk geval iets geldt (vergelijk bijvoorbeeld kinur ~ kinurami (ziek ~ in geval van ziekte), of aðiyk ~ aðiykami (laatst ~ in het laatste geval)).

122.77a

Er is een syntactisch verschil tussen het voegwoord denerami en het additief micaðami. Vergelijk:

De zinnen a. en b. kunnen op identieke wijze vertaald worden, maar in a. is er sprake van een bijzin met een voegwoord (onderstreept), in b. gaat het om een voorzetselbepaling (onderstreept) in de hoofdzin. In onverzorgde spreektaal worden denerami en micaðami wel door elkaar gehaald.

122.78   <<   Voegwoorden taufen en os; determinant ker

De voegw.n taufen en os, en de det. ker drukken een positieve toegeving uit, te vertalen door 'hoewel; ofschoon; ondanks dat'.
Het voegw. os is archaïsch. Tegenwoordig wordt vrijwel uitsluitend nog taufen gebruikt. Als voorzetsel is os met de betekenis 'ondanks' echter heel algemeen (zie ook Blok 140.10). Voorbeelden:

122.79   <<   Voegwoorden/determinanten tur en tûre; voegwoord liquist

De woorden tur (maar) en tûre (maar niet) kunnen optreden als voegwoord en als determinant. Bij tûre mag in de bijzin eventueel de ontkenning nert toegevoegd worden. Het gebruik van een negatief zelfst.vnw. is in de bijzin verplicht (vergelijk ook § 121.26). Het voegw. liquist is synoniem aan tur, maar klinkt veel archaïscher of poëtischer. Het Nederlandse "[e]doch" is hier een goed equivalent voor. Liquist is een samentrekking van lich (toch) + quista (goed), dus feitelijk betekent het "[het is] tóch goed [dat]". Voorbeelden:

122.79a

Ondergeschikte bijzinnen met tur en tûre kunnen níét voor de hoofdzin staan, al komt dat in onverzorgde spreektaal wel voor. Vergelijk:

In plaats van (1b) kan er wel een den-bijzin worden gebruikt, maar in dat geval is tur geen voegwoord maar een additief:

Als nevenschikkend voegw. en additief zijn tur en tûre reeds behandeld in § 121.19–20.

122.80   <<   Voegwoord/determinant šâm

Šâm kan optreden als voegwoord en als determinant. De betekenis is 'zonder dat', en er komt eventueel een extra ontkenning (nert) in de bijzin. Het gebruik van een negatief zelfst.vnw. is in de bijzin facultatief. Bijvoorbeeld:

Šâm kan ook een voorz. zijn met de betekenis 'zonder'; in dat geval kent het als synoniem ðÿm. Als nevenschikkend voegw. is šâm reeds behandeld in § 121.14–18.
Voor šâm als voorz., zie Blok 140.10.

122.80a   <<   Voegwoord quâ

Quâ (behalve dat) is een onderschikkend voegw. met een negatieve toegeving:

Als nevenschikkend voegw. is quâ behandeld in § 121.8–13.

122.81   <<   Voegwoord ûcâs; determinanten hyra en hiyrâ

Het voegw. ûcâs en de det. hyra drukken een tegenstelling uit, meestal van eigenschappen of gewoontes. Ze worden vertaald met 'terwijl; maar'. Het antoniem van hyra is hiyrâ, met de betekenis 'terwijl niet; maar niet'. Hiyrâ is met vocaalwisseling (y > iy en a > â) van hyra is afgeleid. Zie hiervoor ook Blok 41.51 en § 41.54. Verder vereist hiyrâ altijd de negatie nert of een negatief zelfst.vnw. in de bijzin. Voorbeelden:

122.81a   <<   Voegwoord ziym

Het voegw. ziym betekent 'in plaats van dat':

Ziym als nevenschikkend voegw. wordt besproken in § 121.14–18.

122.82   Additieven en voegwoorden/determinanten

Additieven kunnen soms een bepaling bij een voegwoord vormen. Vergelijk het betekenisverschil tussen (1a) waarin šalo (meestal) als pred.add. in de matrixzin optreedt, en (1b) waarin šalo een bepaling bij het voegwoord mintof vormt:

In (1a) wordt geïmpliceerd dat Jân soms geen dutje doet na het uitlaten van de hond. In (1b) staat dat Jân soms de hond niet heeft uitgelaten, maar wel een dutje doet.

122.83

Nog een voorbeeld:

In (2a) is het een bekend gegeven dat Xôviy tijdens het onweer ergens aan lijdt. Nieuwe informatie is, dat ze dan met name aan hoofdpijn lijdt (en bijvoorbeeld niet aan buikpijn).
In (2b) is de hoofdpijn van Xôviy een bekend gegeven, de nieuwswaarde ligt bij het feit dat ze daaraan vooral tijdens het onweer lijdt (en bijvoorbeeld niet tijdens de storm).

122.84

Determinanten kunnen daarentegen níét nader bepaald worden door een additief:

De ongrammaticaliteit van (3c) is een indicatie dat messe in (2b) inderdaad een eenheid vormt met het voegw. fara. Zou messe een vooraangeplaatst adverbiaal additief zijn (zoals het Nederlandse "vooral"), dan had (3c) eveneens acceptabel moeten zijn.

122.85

In één geval is de combinatie van additief + voegwoord zo gelexicaliseerd, dat we kunnen spreken van een geheel nieuw voegwoord, en wel in het geval van plôji fara (telkens als; iedere keer als). Een indicatie dat plôji hier niet meer als een zelfstandig additief beschouwd wordt, is de aanwezigheid van de det. plôt die een samenstelling is van plôji met fit (zo), en hetzelfde betekent. De hechte band tussen additief en voegwoord wordt nog bevestigd door de uitspraak: [plôfara] of [plófara]. Er is dus alle reden om deze combinatie op te nemen in Blok 122.16. Bijvoorbeeld:

122.86

Ook nu weer bestaat er een betekenisverschil tussen plôji fara in de a-zinnen hierboven, en de b-zinnen hieronder, waarin het voegw. fara gecombineerd is met het add. plôji (telkens) in de matrixzin:

In (1a) is het rinkelen van de telefoon niet zo uitzonderlijk, maar bijzonder is het feit dat ik nooit in bad kan gaan zonder door de rinkelende telefoon gestoord te worden. In (1b) is het een bekend gegeven dat ik (wel eens) in bad zit. Nieuwswaarde heeft het feit dat in zo'n geval de telefoon om de haverklap rinkelt.
In (2a) is Teks gewoonte om te giechelen een bekend gegeven. Nieuwe informatie vinden we in de mededeling dat zij mij nooit een keer kan zien zonder daarom te giechelen. In (2b) is het niets bijzonders dat Tek mij (wel eens) ziet, maar dat zij dan meer dan eens in een giechelbui vervalt, is nieuwe informatie.
Tussen (1a) en (1b) is het verschil duidelijk semantisch; tussen (2a) en (2b) is er een minder duidelijk verschil; het gaat hier meer om een verschil in focus.

122.87

Als het voegw. âme (indien; als; mits) bepaald wordt door het additief ne'âma (slechts), dan treedt er haplologie op. Dit verschijnsel is algemeen te definiëren als "weglating van één van twee gelijke en opeenvolgende lettergrepen". De combinatie ne'âma + âme versmelt dan tot ne'âma, en soms tot ne'âme. Deze laatste vorm wordt met name gebruikt als expliciet aangegeven moet worden dat ne'âma niet optreedt als een additief, maar als een combinatie van additief + voegwoord. Bijvoorbeeld:

122.88

Vergelijk (2) hierboven met:

In (2′) vormt ne'âma een addit.bepaling bij merre, wat geïnterpreteerd kan worden als: "het enige wat je mag doen als er niemand thuis is, is keihard muziek draaien (dus niet stiekem roken, bier drinken of een woest feest geven)".

122.89   Enkele bijzondere gevallen

Als twee bijzinnen nevengeschikt zijn, kunnen ze als volbijzin op twee manieren met de hoofdzin verbonden worden: (i) als een exclusieve onderschikking (want het ondersch.voegw. staat buiten de volbijzin; dit is in § 120.18 "type I.b" genoemd), of (ii) als een inclusieve onderschikking (want het ondersch.voegw. staat binnen de volbijzin – en moet in beide nevengeschikte leden herhaald worden; dit is in § 120.19 "type I.c" genoemd). In (1a) staat een exclusieve onderschikking, in (1b) een inclusieve. Let op het betekenisverschil:

122.90

In (1a) is er sprake van één gebeurtenis waarbij de telefoon altijd rinkelt: ik zit in bad en Yvonn ligt op dat moment te slapen. In (1b) worden twee verschillende gebeurtenissen genoemd waarbij de telefoon altijd rinkelt: ofwel ik zit in bad, ofwel Yvonn ligt te slapen (maar het hoeft niet zo te zijn dat ik in bad zit terwijl Yvonn ligt te slapen).

122.91

Een inclusieve onderschikking wordt als minder correct ervaren, indien er feitelijk sprake is van twee Standen van Zaken (SvZ'n; zie ook § 110.3 voor de definitie ervan) die niet los gezien kunnen worden van elkaar (dus als er één mentaal beeld gepresenteerd wordt). Vergelijk:

122.92

Omdat Jân ziek is, moet er een keuze gemaakt worden tussen twee maatregelen: of (i) we stellen de vergadering uit, of (ii) Elsa treedt als voorzitter op (kennelijk in de plaats van Jân). Omdat de SvZ JÂN IS ZIEK één "wereld" presenteert, vindt ook de keuze tussen (i) en (ii) in deze ene "wereld" plaats (ofwel: deze keuze roept één mentaal beeld op).1
In (2b) drukken de twee voegw.n fittof ook twee verschillende mentale beelden (dus twee verschillende werelden) uit. Dit is onverenigbaar met de ene wereld waarbinnen de SvZ JÂN IS ZIEK aanwezig is.

122.93

In (3) hieronder (vergelijk (2b)) verdeelt het add. menokka (soms) de SvZ JÂN IS ZIEK over meerdere "werelden" (het komt meer dan eens voor dat Jân ziek is). In dat geval is de externe onderschikking met het dubbele gebruik van fittof wél acceptabel, want (3) kan geïnterpreteerd worden als: "in een bepaald geval is Jân ziek, en dan moeten we de vergadering uitstellen, en in een ander geval is Jân ziek, en dan treedt Elsa als voorzitter op":

122.94

Soms worden zinnen met een voegwoord op een andere manier geïnterpreteerd dan zinnen met de synonieme determinant. Dit is bijvoorbeeld het geval als een negatie toegevoegd wordt. Vergelijk (1) en (2):

In (1) is nert een ontkenning van trempa, zodat hier staat: ik heb het lezen van het boek achterwege gelaten, want ik ken de schrijver ("ik las het boek niet |, omdat ...").
Zin (2) is ambigu, want nert kan opgevat worden als (i) een ontkenning van trempe, zodat de betekenis identiek is aan die van (1), of (ii) een ontkenning van ma, wat leidt tot de betekenis: de reden dat ik het boek las is níét omdat ik de schrijver ken (maar bijv. wél omdat de recensie zo goed was) ("ik las het boek,| maar niet omdat ...").1

122.95

Als de voegw.n ÿr (waar), hojelka (wanneer) en kol (hoe) voorkomen in een bijzin die onderdeel is van een ja/nee-vraag (ingeleid met aftel, zie vanaf § 150.4), dan heeft deze ja/nee-vraag een andere betekenis dan de variant waarin de voegwoorden vervangen zijn door hun synonieme det.n tûp, ka en syniy. Vergelijk:

122.96

In principe geldt voor vragen die met aftel ingeleid worden, dat zij alleen beantwoord kunnen worden met "ja" of "nee" (of eventueel: "weet ik niet"). Het zijn dus polaire vragen (zie § 150.4). De a-zinnen hierboven zijn voorbeelden van zulke polaire ja/nee-vragen. Of concreet: in (1a) weet de vraagsteller waarschijnlijk waar Jân woont, maar hij wil verifiëren of de aangesprokene dit óók weet. De aangesprokene kan dus volstaan met de antwoorden "ja" of "nee".
In (2a) wil de vraagsteller verifiëren of de aangesprokene (ook) op de hoogte is van de vertrektijd; hij verwacht dus als antwoord "ja" of "nee". Merk op dat vraag (2a) vreemd is als deze door een reiziger aan de stationschef gesteld wordt, want in dat geval ligt het voor de hand dat de reiziger de vertrektijd van de stationschef wil vernemen, niet dat hij slechts geïnteresseerd is in de parate kennis van deze beambte.
In (3a) wil de vraagsteller weten of de aangesprokene op de hoogte is van het technische inzicht van Yvonn. Antwoordt de aangesprokene met "ja", dan weet de vraagsteller dat hij zich tot Yvonn kan richten voor de reparatie.

122.97

Als de polaire aftel-vragen een voegwoord bevatten dat tevens als vrag.vnw. kan fungeren (zoals in de b-zinnen hierboven), gaan deze voegw.n/vrag.vnw.n de aanwezigheid van aftel als het ware overheersen: we hebben dan niet meer met een ja/nee-vraag te maken die met behulp van aftel gesteld wordt, maar met een informatievraag waarin het voegw./vrag.vnw. "bevraagd" wordt (zie ook § 150.33). Dit betekent in concreto dat de vraagsteller in (1b) zelf níét weet waar Jân woont, en deze informatie van de aangesprokene wil hebben. Zin (1b) is dus een variant van de directe vraag: Jân zâre ÿr? (Waar woont Jân?). Het antwoord moet dus Jâns adres bevatten.
Evenzo betekent (2b) dat de vraagsteller van de aangesprokene verwacht dat deze de vertrektijd meedeelt. Dit zou dus een normale vraag kunnen zijn die een reiziger aan de stationschef stelt, als variant van: Ef bentarfinelira treno helkara Gret prate hojelka? (Wanneer vertrekt de eerstvolgende trein naar Gret?).
De vraag uit (3b) is niet direct aan Yvonn gericht; kennelijk is het de bedoeling dat de aangesprokene een zodanige actie onderneemt dat Yvonn contact met de vraagsteller opneemt om hem het een en ander over de reparatie van stortbakken uit te leggen.
Het onderscheid dat er tussen de a-zinnen en b-zinnen hierboven bestaat, kan bij de overige voegw.n/vrag.vnw.n niet gemaakt worden, omdat deze geen synonieme determinanten kennen.

122.98   Kaltrosqunn

Ten slotte noemen we nog een voegwoord dat zich van alle hierboven behandelde voegwoorden onderscheidt doordat het altijd gevolgd wordt door een elliptische of gedeverbaliseerde bijzin, namelijk kaltrosqunn (om; vanwege: uitdrukking van reden).
Onder "elliptische bijzin" moet hier verstaan worden een bijzin waarin in ieder geval hetzij het predicaat, hetzij de zinskern ontbreekt (ook andere elementen kunnen ontbreken).

Kaltrosqunn kan een elliptische bijzin inleiden, die niet méér bevat dan een "sleutelbegrip" dat verklaart waarom de hoofdzin waar is. Dit zijn typische spreektaalvormen:

122.99

Verder kan kaltrosqunn gevolgd worden door een gedeverbaliseerde zin, mits deze heel kort is (zie ook § 126.77). Zulke constructies komen zowel in de spreek- als in de schrijftaal voor:

Voorbeeld (5) is (zeker in de spreektaal) niet erg correct, omdat de bijzin te lang is en redundante informatie bevat (een goed alternatief staat in (3) hierboven):

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands