Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

71. Samenstellingen en afleidingen van persoonlijke
        voornaamwoorden √

71.1   Algemeen

Van de pers.vnw.n 1n en 2n (Blokken 70.5 en 70.54) bestaan enkele samenstellingen. De eerste is een scheid.samst. met als prefix ovap-- (kant; zijde). Dit prefix kan voor elk pers.vnw. 1n geplaatst worden, bijvoorbeeld:

De scheid.samst.n met ovap-- gedragen zich als een adv.add. (§ 40.2 B.). Bijvoorbeeld als predicatieve bepaling bij lelperre of melde:

Of bijvoorbeeld als adjectivische bepaling bij hupster:

71.2

Van de pers.vnw.n 2n bestaat een onscheid.samst. met het als prefix fungerende voorzetsel hôs (bij ... thuis). Voor hôs, zie Blok 140.6.
De pers.vnw.n (die het hoofdelement van deze onscheid.samst. uitmaken) zijn gereduceerd tot een niet-productieve variant. Van sommige pers.vnw.n 2n ontbreekt de samenstelling met een gereduceerde variant. Twee samenstellingen hebben als hoofdelement een ander pers.vnw. dan van het 2e niveau. Het een en ander blijkt uit Blok 71.3.

71.3

71.4

Zoals uit Blok 71.3 blijkt, is de primaire betekenis van de samenstellingen met hôs 'bij ... thuis'. Dit moet letterlijk geïnterpreteerd worden als "in het huishouden van ...", "op de boerderij van ...", "in de commune van ...", ed.
Het is met name in de spreektaal heel gangbaar om de hôs-vormen wat ruimer te interpreteren, zodat zij kunnen betekenen "bij ... in het land", "het volk van ...", "de landgenoten met ... nationaliteit", en soms ook wel "binnen ... vereniging", en dergelijke. Bijvoorbeeld:

71.5

Van de pers.vnw.n 1n bestaan er een passieve afleiding en een verbale afleiding. De passieve pers.vnw.n worden gevormd d.m.v. vocaalwisseling in het oorspronkelijke pers.vnw., plus toevoeging van het suffix -e. In teksten van vóór ca. 1960 wordt dit suffix dikwijls niet geschreven (maar wel uitgesproken!). In een enkel geval wordt een gewijzigde lange vocaal kort (uitgedrukt met consonantverenkeling), of wordt een korte lang (consonantverdubbeling). De vocaalwisseling vindt plaats volgens Blok 71.6.

71.6

71.7

De verbale afleiding wordt gevormd door het suffix -ere bij de enkelvoudige pers.vnw.n en door de suffixen -ane of -ene bij de meervoudige pers.vnw.n. Sommige afleidingen vertonen een onregelmatigheid. Het een en ander blijkt uit Blok 71.8.

71.8

71.9   Passieve afleiding

Met de passieve afleiding van de pers.vnw.n 1n worden in de eerste plaats een aantal modale constructies gevormd, en wel:

1. Causatief (§ 62.9 en § 152.11–29)
2. Imperatief (§ 110.42–49)
3. Consideratief (§ 110.42–49)

Verder wordt de passieve afleiding gebruikt bij passieve zinnen, en wel:

4. In de zinskern als deze object of echo is, terwijl het subject ontbreekt (§ 91.6–11).
5. In de zinskern van zogenoemde "valse passieven" (passieve zinnen met een subject als kern) (§ 91.24–29).

Zie de desbetreffende paragrafen voor een uitgebreide beschrijving.

71.10   Verbale afleiding

De verbale afleiding van de pers.vnw.n 1n wordt gebruikt in plaats van de constructie pers.vnw. + melde (zijn). De verbale afleiding fungeert over het algemeen als een intransitief werkwoord met een onpersoonlijk, enkelvoudig subject in de vorm van ef. Bijvoorbeeld:

71.10a

Een bijzondere gebruiksmogelijkheid van een verbale afleiding vinden we in zinnen als:

Het gaat hier om onder- of nevenschikkingen, waarbij in de tweede zin het predicaat identiek is aan dat in de eerste zin (maar niet wordt uitgedrukt), terwijl het subject een andere entiteit is. Het subject moet uiteraard wel een pers.vnw. zijn (anders kan het niet geverbaliseerd worden). Zulke constructies zijn voornamelijk spreektaal; in de schrijftaal wordt een herhaald werkw. meestal door het spoor paine vervangen (zie § 132.120–121). Vergelijk (1)–(3) met:

71.11

In algemeen geldende beweringen kan het onpersoonlijke ef vervangen worden door een "echt" subject. Dit moet dan in de bepaalde vorm staan (uitgedrukt met het lidwoord ef of een aanw. of bez.vnw.):

71.12

Een subject in de bepaalde vorm is ook mogelijk in zinnen als:

In bovenstaande zinnen is het subject als focus te beschouwen. Voor (1) geldt dan: er is een vrouwelijke persoon en de spreker deelt mee dat die zijn zus is. In (2): er liggen een aantal voorwerpen en de spreker deelt mee dat dat hun boeken zijn. Vergelijk:

Deze zinnen zijn wat betreft focus-toekenning ambigu. Ten eerste kunnen (3) en (4) equivalent zijn aan (1) resp. (2); ten tweede kunnen eup en tem als focus beschouwd worden: de hoorder weet dat de spreker een zus resp. boeken bezit, en deze spreker deelt mee wie van de vrouwelijke personen die zus dan wel is, resp. welke van de boeken aan hen toebehoren. In gesproken taal kan deze ambiguïteit door verschillende intonaties opgeheven worden.

71.13

De verbale afleiding wordt soms gebruikt om contrast of emfase uit te drukken (hieronder vet weergegeven):

71.14

Een verbale afleiding kan dienen als tussengevoegde verduidelijking, herhaling, samenvatting of contrast. Na dit tussenvoegsel volgt altijd een bijzin met den of -lira (zie ook § 123.53 en § 131.111–112):

71.15

In de frase lomp melde? (wie is dat/daar?) (bijvoorbeeld als er op de deur geklopt wordt) kan melde door een verbale afleiding vervangen worden als we aan lomp een extra dimensie van geslacht of getal willen geven:

Het getuigt van beleefdheid als de vraagsteller met een dergelijke verbale afleiding te kennen geeft dat hij reeds op de hoogte is van een aantal "kenmerken" van de nog min of meer onbekende persoon die aan de andere kant van de deur of telefoon van zich laat horen.

71.16

Grammatici die een verbale afleiding als een "volwaardig" werkwoord zien, keuren ook een afgeleid deelwoord met het karakter van attr.add. (§ 40.2 A.) goed:

Bovenstaande constructies met een attributief deelwoord komen voornamelijk in combinatie met een persoon voor. Bij dieren of zaken kan een teg.dw. van een geverbaliseerd pers.vnw. eventueel als bijstelling toegevoegd worden, vergelijk a. waarin een persoon, met b. waarin een dier voorkomt:

Dit geldt alleen voor tegenwoordige, niet voor voltooide deelwoorden!
Meer over het gebruik van deelwoorden van verbale afleidingen in § 100.23 en § 101.31a.

71.17

In archaïsche en poëtische taal kunnen de geverbaliseerde pers.vnw.n soms objectief-transitief zijn. De betekenis van een geverbaliseerd pers.vnw. met object is equivalent aan een voorzetselbepaling met [ðônos] lef ([samen] met). Bijvoorbeeld:

Deze verbale afleidingen met object drukken in feite een comitatief uit.

71.18   Resultatieve afleidingen

Van de pers.vnw.n 2n bestaan twee resultatieve afleidingen. De ene is archaïsch maar wordt in poëtische, religieuze of ambtelijke taal nog wel gebruikt, de andere is modern. De moderne resultatieve afleiding is in feite een gereduceerde vorm van de archaïsche (behoudens enkele uitzonderingen). Het is niet verwonderlijk dat de resultatieven afgeleid zijn van juist het tweede niveau: een resultatief kan immers alleen in het object voorkomen (§ 62.1) en een pers.vnw. 2n is immers een typische objectsvorm.

71.19

De archaïsche afleiding is zo goed als regelmatig (volgens de regels in Hoofdstuk 61). Afwijkend zijn de vocaalverlengingen (consonantverdubbelingen) in fimpt > fimmpte en lelp > lellpe. Voorts valt bij zirrel > zirrle een e weg. In de moderne afleiding zijn de stamvocalen van een pira voorzien of anderszins gewijzigd; bovendien worden verlengde stamvocalen weer kort. In plaats van de afleiding lelp > †lellpe heeft het moderne paradigma de afleiding ef > iyffe.
In de archaïsche vormen †hifdee en †hordee wordt ee gereduceerd tot é en bovendien is d in t overgegaan. Deze t komt ook terug bij de verwante bez.vnw.n hift en hort (Blok 51.3). In Blok 71.20 is alles samengevat.

71.20

Een ê geeft aan dat dit een paragogische e is, uitgesproken als [ê], waarbij de onmiddellijk hieraan voorafgaande vocaal verlengd wordt (dus kâe wordt uitgesproken als [kâ:wê], zie ook § 61.11–12).

71.21

Het gebruik van de (nominale) resultatief is uitgelegd in Hoofdstuk 62. Wij hoeven nu dus niet meer te doen dan enige voorbeelden te geven:

© (2000) Rolandt Tweehuysen, Kimswerd, the Netherlands