Grammatica van het Spokaans

•  Home 
•  Inhoud 
•  Registers & Referenties 
•  Woordenboek 
•  SPARC 
•  Taalmenu 

151. Ontkenningen √

151.1

We kunnen ontkenningen ofwel negaties op vijf niveaus onderscheiden:

1. Ontkenningen op het niveau van de volzin (§ 151.2–5)
2. Ontkenningen op zinsniveau (§ 151.6–31)
3. Ontkenningen op zinsdeelniveau (§ 151.32–74)
4. Ontkenningen op woordgroepniveau (§ 151.75–81)
5. Ontkenningen op woordniveau (§ 151.82–102)

Verder komen in dit hoofdstuk nog aan bod:

6. Idiomatische ontkenningen (§ 151.103–121)
7. Intrinsieke ontkenningen (§ 151.122–141)

Onder "volzin" verstaan we een combinatie van twee nevengeschikte hoofdzinnen, of een combinatie van hoofd- en bijzin (zie ook § 120.13). Voor de termen "zinsdeel" en "woordgroep" wordt verwezen naar § 120.10–11.
De types C., D. en E. worden partiële ontkenningen genoemd en hebben meestal een contrastwerking (iets wordt ontkend wat impliceert dat iets anders wél het geval is). De verschillende niveaus kunnen samenvallen zodat het onderscheid tussen de verschillende ontkenningen geëlimineerd wordt. Bijvoorbeeld: als een volzin uit slechts één zin bestaat, vallen A. en B. samen. Als een zinsdeel uit slechts één woord bestaat, vallen C. en E. samen. In elliptische zinnen die uit slechts één woord bestaan, vallen alle niveaus samen. Dit laatste is geïllustreerd in het volgende vraag/antwoordpaar:

151.2   ad § 151.1   A. Ontkenningen op het niveau van de volzin

Een volzin, bestaande uit twee nevengeschikte hoofdzinnen, kan in zijn geheel ontkend worden door noi, dat vóóraan de volzin komt te staan, en meestal met een komma (= pauze) van de volzin wordt gescheiden. Het meer algemene ontkenningswoord nert is in dit geval niet bruikbaar:

De grote afstand die er bestaat tussen het ontkenningswoord noi en de tweede hoofdzin is de reden dat zulke ontkenningen op het niveau van de volzin zeer onduidelijk zijn. Veel Spokaniërs interpreteren een zin als (1) zodanig dat de reclamebelasting wél afgeschaft wordt, ofwel, noi wordt alleen als ontkenning van de eerste hoofdzin begrepen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dergelijke constructies voornamelijk in ambtelijke en juridische taal te vinden zijn, kortom in taalgebruik dat toch al zeer nauwkeurig bestudeerd moet worden.
In meer natuurlijke taal zal een ontkenning van een volzin dan ook liever vervangen worden door twee ontkenningen op zinsniveau. Zie § 151.8.

151.3

Een volzin, bestaande uit een hoofdzin en een bijzin, kan in sommige gevallen in zijn geheel ontkend worden door noi, dat vóóraan de volzin komt te staan, en er het liefst met een komma (= pauze) van gescheiden is:

Let op dat in (2) het Nederlands "geen" geaccentueerd moet zijn, omdat we anders een welhaast tegenovergestelde lezing krijgen, namelijk "kippen leggen geen EIEREN omdat ze veren hebben" (= kippen leggen geen eieren, en dat doen ze niet omdat ze veren hebben). Dit is een onzinnige uitspraak, omdat het bezit van veren geen enkele relatie met het al dan niet leggen van eieren heeft.

151.4

Omdat de ontkenning van volzinnen, zoals geïllustreerd in § 151.3 (2) en (3), alleen mogelijk is als er een alternatief bestaat waarbij het voegw. ontkend wordt (zie § 151.49 (2′) en (3′)), kunnen we aannemen dat het vooraan geplaatste noi in (2) en (3) feitelijk een promotie is van het ontkenningswoord dat bij het voegw. hoort, volgens het stramien:

Zie verder § 151.22–30 voor de promotie van nert en noi als zinsontkenningen.

151.5

Let ook op het verschil tussen:

151.6   ad § 151.1   B. Ontkenningen op zinsniveau

Ontkenningen op zinsniveau zijn mogelijk door nert of noi vóór het predicaat te plaatsen. Nert is een neutrale ontkenning, terwijl noi meer emfase uitdrukt.

151.7

Let op de plaats van nert en noi als het predicaat door meerdere elementen voorafgegaan wordt:

Nert/noi en de determinanten di en vel worden beschouwd als deel van het predicaat omdat ze er een semantische relatie mee hebben, maar sen niet, want dat heeft een semantische relatie met het subject. Vandaar dat sen links van nert, dus buiten het predicaat, staat. Zie ook § 120.24 en § 121.35 voetnoot 1. Deze volgorde is gemakkelijk te onthouden, mits we de Spokaanse termen voor de 4 onderstreepte elementen kennen:

De vette beginletters vormen het woord Quwafy, dat net zo uitgesproken wordt als de achternaam Quafy. Deze achternaam is gemakkelijk te onthouden vanwege de beruchte oplichter Maliy Quafy-Mintefit, die in de jaren zeventig op slinkse manier enkele grote projectontwikkelaars een half miljoen herco lichter heeft gemaakt.

151.8

In § 151.2 is beschreven hoe een volzin, bestaande uit twee nevengeschikte hoofdzinnen, in zijn geheel door noi ontkend kan worden. Dit is voornamelijk ambtelijk of juridisch taalgebruik. Algemener is om elke nevengeschikte hoofdzin apart te ontkennen. In plaats van zin (1) in § 151.2 krijgen we dan:

Het tweede noi kan uit stilistische overwegingen nog vervangen worden door een ander ontkenningswoord, zoals iygte (evenmin) (zie Blok 151.123 en § 151.124 noot 5).

151.9

In § 151.2 is gezegd dat een ontkenning van een volzin liever vervangen wordt door een ontkenning in elk van de hoofdzinnen. Zo'n alternatief is er niet bij een volzin die bestaat uit een hoofd- en een bijzin, want dan krijgt een ontkenning van beide zinnen een andere betekenis. Vergelijk (2) en (3) in § 151.3 met:

In (5) staan twee onzinnigheden: ten eerste wordt hier beweerd dat kippen geen eieren leggen, en ten tweede dat kippen geen veren hebben. Er is ook nog een derde onzinnigheid, namelijk dat het gemis van veren de reden is dat kippen geen eieren leggen.
Zin (6) is raar vanwege de combinatie van "voordat" en "niet" (als futtof (voordat) veranderd wordt in janof (omdat), is de zin wél correct). Vergelijk ook § 151.49.

151.10

Als er twee verschillende Standen van Zaken (SvZ: § 110.3) tegenover elkaar gesteld worden, zodanig dat de eerste SvZ "niet" het geval is en de tweede "wel", wordt noi als zinsontkenning onmiddellijk vóór het werkw. geplaatst. Nert is nu niet bruikbaar. Prototypisch gaat het om de uitdrukking noi X tur iftam Y (niet X maar Y), maar ook andere varianten zijn mogelijk:

151.11

In § 151.10 (1) is duidelijk sprake van twee verschillende SvZ'n:

In (2) echter bestaat enige onduidelijkheid. Enerzijds suggereert de positie van noi dat hier twee SvZ'n tegenover elkaar geplaatst worden:

Anderzijds is er wat voor te zeggen dat alleen de twee predicaten met elkaar gecontrasteerd worden: "kopen" vs. "huren". Daar noi in dit geval (bij contrasterende SvZ'n) vóór het te ontkennen element staat, en het eveneens vóór het predicaat staat als de gehele SvZ ontkend wordt, kunnen we in (2) niet zien of noi nu de SvZ dan wel alleen het predicaat lorertaves ontkent. In de praktijk levert deze ambiguïteit geen problemen op, en wellicht is er ook geen semantisch verschil omdat er per definitie van twee verschillende SvZ'n sprake is als het ook om twee verschillende predicaten gaat.

151.12

Terwijl nert bij een ontkenning op zinsniveau altijd vóór het predicaat staat (behoudens in de gevallen waarin nert "gepromoveerd" kan worden, zie § 151.22–30), is er bij noi iets meer variatie mogelijk, want noi kan ook direct áchter het predicaat verschijnen (de positie die normaliter voor pred.add.n is gereserveerd, zie Blokken 93.17/30/43/54/64 1). Deze positie van noi drukt extra emfase uit. Vergelijk:

151.13

De positie direct áchter het predicaat is dikwijls dezelfde als de positie direct vóór het volgende zinsdeel. Daarom is het niet altijd duidelijk of noi nu het predicaat (dus op zinsniveau) dan wel het volgende zinsdeel ontkent. Vergelijk:

(1a) is de ontkenning van de uitspraak PETRIY VERKOOPT ZIJN AUTO; (1b) is een partiële ontkenning van het object ZIJN AUTO (dus Petriy verkoopt iets anders dan zijn auto). Voor ontkenningen van het object, zie verder § 151.40.

151.14

Bij een Imperatief als (2) kan deze ambiguïteit tot verschillende reacties leiden:

Als de aangesprokene (A) in (2) gevolg wil geven aan het verlangen van de spreker (S), zal A bij lezing (2a) van de verkoop afzien en zijn auto behouden; bij lezing (2b) zal A niet zijn auto verkopen maar iets anders, bijvoorbeeld zijn fiets.

151.15

Zin (2) is voor de lezingen a. en b. te disambigueren door noi vóór het predicaat te zetten indien lezing (2a) bedoeld is, of door noi door nert te vervangen indien lezing (2b) bedoeld is (maar dan is de emfase ook weg):

151.16

Vragende zinnen die de zinsnegatie nert bevatten, zijn niet zonder meer de negatieve tegenpool van de bevestigende zin. Vergelijk:

Zin a. is een neutrale vraag: de vraagsteller weet niet of de SvZ JIJ HEBT EEN MOTORFIETS waar of onwaar is, en het antwoord kan zijn "ja" of "nee".
Vraag b. is identiek aan a. (antwoord "ja" of "nee") maar de vraagsteller geeft te kennen dat hij "ja" verwacht (dus dat hij ervan uitgaat dat de antwoordgever wél een motorfiets heeft). Bij zulke zogenoemde sturende vragen wordt altijd nert gebruikt, omdat het emfatische karakter van noi hier niet op zijn plaats is. Zie verder § 150.15–16.

151.17

Pseudovragen (meestal: verzoeken, geboden of aanmaningen in de vorm van een vraag) bevatten dikwijls een ontkenning terwijl de positieve tegenhanger ontbreekt. Voor dit soort constructies wordt verder verwezen naar § 150.152–153. Bijvoorbeeld:

151.18

Soms zijn ontkenningen ironisch bedoeld en drukken ze juist het tegengestelde uit. In dat geval wordt altijd noi (nooit nert) achter het predicaat gebruikt:

151.19

Als zinnen met een interne (deontische) of externe (epistemische) modaliteit met nert/noi ontkend worden, heeft dit gevolgen voor de betekenis. In § 110.5–8 is het verschil uitgelegd. Hieronder herhalen we voorbeeld (1) uit § 110.38, maar voegen er de ontkende varianten aan toe. Vergelijk:

(1a) en (2a) hebben een interne modaliteit, (1b) en (2b) een externe. In (2a) wordt gezegd dat Mârje niet de verplichting heeft om te werken (maar ze mag het wel als ze wil). Dit wordt met "niet hoeven te" uitgedrukt. In (2b) wordt een mening van de spreker uitgedrukt. Als de spreker het niet nodig vindt dat Mârje werkt, gebruikt het Nederlands "niet hoeven te" (vertaling i.). Als de spreker vindt dat Mârje maar beter niet kan werken (dus dat feitelijk verbiedt), gebruikt het Nederlands "niet moeten" (vertaling ii.). In het Spokaans kan "niet hoeven te" expliciet uitgedrukt worden met het werkwoord nestiye: Mârje nert nestiye beri ÿrôme (Mârje hoeft niet te werken). Zie ook § 81.20 voor nestiye.

151.20

Vergelijk ook:

Zin (3a) en (3b) betekenen dat het niet nodig is om een lening te sluiten, omdat Gyder die badkamerinrichting ook zo al kan betalen. Het gaat om een interne modaliteit: de feiten liggen zo dat er geen noodzaak is om de lening te sluiten. Daarentegen impliceert (3c) dat de spreker vindt dat Gyder het beter achterwege kan laten om een lening te sluiten (en dat hij die badkamerinrichting maar moet betalen van het geld dat hij nu heeft). Dit is een externe modaliteit: het gaat niet om de feiten maar om de mening van de spreker.
Omdat (3b) identiek is aan (3c) kunnen we stellen dat deze constructie ambigu is: het kan zowel om een interne als om een externe modaliteit gaan. In de praktijk zullen (3b) = (3c) primair als extern begrepen worden. Daarentegen is een modaal suffix als in (3a) niet altijd mogelijk, zodat (3b) dan het enige alternatief is. Dan is ambiguïteit niet te vermijden.

151.21

Vergelijk ook de interne modaliteit in (4a) en (5a), en de externe modaliteit in (4b) en (5b):

151.22   Promotie van nert/noi

Onder "promotie" wordt verstaan dat een element uit een ondergeschikte bijzin verhuist naar de matrixzin. Dit verschijnsel is reeds behandeld in § 127.2–12a. Ook bij ontkenningen op zinsniveau is het mogelijk dat het ontkenningswoord promoveert, zoals in:

Let op dat het gepromoveerde nert geheel achteraan de matrixzin verschijnt. Omdat nert in geen enkel ander geval op deze positie kan staan, is het zonder meer duidelijk dat het hier om een promotie gaat.1 2 Zie ook § 151.139–141.

151.23

Promotie is ook mogelijk als de hoofdzin een performatief werkw. bevat. Dit soort werkw.n is behandeld in Hoofdstuk 123, zie ook Blok 123.7. Vergelijk:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands zijn (1a) en (1b) synoniemen van elkaar. In het Spokaans zijn (2a) en (2b) op analoge wijze synoniemen van elkaar, maar nu kan de ontkenning in het Nederlands niet gepromoveerd worden, want betekenis (2b.ii) is een duidelijke ontkenning van de SvZ ZIJ WEET IETS, en níét van de SvZ JÂN HEEFT HET BOEK GESTOLEN. (2b.ii) wordt in het Spokaans vertaald door nert vóór het matrixpredicaat te plaatsen:

151.24

Promotie van nert is ook mogelijk als de bijzin met het voegw. âl (of) ingeleid wordt:

In (3) is de volgende SvZ gewenst: DE DEUR ZIT NIET OP SLOT. Deze SvZ wordt door Petriy geverifieerd, en zo nodig bewerkstelligd als hij tot de conclusie komt dat de deur wél op slot zit. Vergelijk dit met de positieve variant: Petriy orenple âl ef argerat melde trâf, waarbij het gewenst is dat de SvZ DE DEUR ZIT OP SLOT waar is.

151.25

Promotie van noi kan tot ambiguïteit leiden, omdat dit ontkenningswoord altijd al achter het predicaat mag verschijnen (§ 151.12):

Zin b. kan ook zo geïnterpreteerd worden dat de hoofdzin gress miype ontkend wordt en contrasteert met een andere (expliciete) uitspraak, bijvoorbeeld:

Een duidelijkere variant van (1) is:

Hier kan noi niet als gepromoveerd ontkenningswoord begrepen worden, maar alleen als ontkenning van de zin gress miype.

151.26

Interessant is dat de promotie van nert ook mogelijk is als de gehele bijzin gedeleerd is (maar wel als zodanig begrepen moet worden). We hebben dan met een elliptische constructie te maken, die meestal optreedt als antwoord op een vraag, of als reactie op een uitspraak waarin de feitelijke bijzin genoemd staat. Bijvoorbeeld (VS = vraagsteller; AG = antwoordgever):

De reactie van AG is de elliptische variant van (2a), en dit is de gepromoveerde variant van (2b):

Vergelijk AG's reactie in (1) met (3a), dat de elliptische variant van (3b) is:

151.27

De promotie zoals beschreven in § 151.26 vinden we ook terug bij ondergeschikte -lira-constructies, bijvoorbeeld:

De reactie van AG in (4) is de elliptische vorm van (5a) en dat is de gepromoveerde variant van (5b):

151.28

De promotie zoals besproken in § 151.22–27 kan soms nog "een stapje verder" gaan, zodanig dat nert volledig geïntegreerd wordt in de matrixzin, dat wil zeggen, nert staat niet meer aan de rechter periferie, maar op de officiële positie onmiddellijk voor het predicaat. Zo'n volledige promotie is mogelijk als de bijzin met -lira is gevormd; bij den-bijzinnen is dit niet mogelijk. Vergelijk (a. = constructie zonder promotie; b. = perifere promotie; c. = volledige promotie):

Dat nert in (2c) begrepen kan worden als een ontkenning van de bijzin, is een indicatie dat er in (2c) feitelijk van één zin sprake is, en niet van een hoofd- en bijzin met elk hun eigen semantische domein (oftewel: een -lira-bijzin vormt een eenheid met de matrixzin, wat bij een den-bijzin niet het geval is). Zie in dit verband ook de behandeling van promotie ("raising") in Hoofdstuk 127 en de analyse in Oleema-Heferg (1983).

151.29

Als volledige promotie als in § 151.28 (2c) tot ambiguïteit leidt omdat nert vóór het predicaat ook een negatie van de matrixzin kan uitdrukken, kunnen we niet verder gaan dan perifere promotie. Vergelijk:

(3b) is de gepromoveerde variant van (3a). In beide zinnen moet de negatieve SvZ JIJ HEBT DE VAAS NIET GEBROKEN aan Valâgja verteld worden. In (3c) wordt nert geïnterpreteerd als een ontkenning van de matrixzin: nu moet de bevestigende SvZ JIJ HEBT DE VAAS GEBROKEN juist níét aan Valâgja verteld worden.

151.30

In § 151.28 is gezegd dat als -lira het voegw. den vervangt, de ontkenning nert vóór het predicaat in de hoofdzin mag verschijnen. Echter, als -lira een betr.vnw. vervangt, is zo'n promotie niet toegestaan. Vergelijk:

In (1) is sprake van een bepaalde boom die ik niet mooi vind, en daarom omhak; in (2) is sprake van een bepaalde boom die ik mooi vind en daarom niet omhak.
Zin (2b) kan nooit zo begrepen worden dat nert uit de relatieve -lira-zin naar de hoofdzin is gepromoveerd, omdat nert in eerste instantie als een negatie van de hoofdzin wordt begrepen. Hier geldt dus hetzelfde promotieverbod als in § 151.29 (3).
Meer over promotie in § 151.139–141.

151.31   Intrinsieke ontkenningswoorden

Ontkenningen op zinsniveau kunnen niet alleen uitgedrukt worden door nert en noi, maar ook door zogenoemde intrinsieke ontkenningswoorden. Dat zijn woorden die een ontkennende component in zich dragen, en dus feitelijk een fusie zijn van nert + woord. Vergelijk de positieve varianten in a. met de negatieve varianten in b.:

Dat de b-zinnen ontkenningen zijn op zinsniveau (en niet op zinsdeelniveau) wordt besproken in § 151.124. Meer over intrinsieke ontkenningen is te vinden vanaf § 151.122. Zie verder § 151.131–138 voor de uitleg hoe de vette elementen in de a-zinnen ontkend kunnen worden indien er sprake is van een contrast.

151.32   ad § 151.1   C. Ontkenningen op zinsdeelniveau

Een ontkenning op zinsdeelniveau is niet altijd gemakkelijk te onderscheiden van een ontkenning op woordniveau. Ten eerste zijn het de semantische eigenaardigheden die zo'n onderscheid moeilijk of irrelevant maken. Ten tweede bestaat een zinsdeel dikwijls uit slechts één woord, zodat het onderscheid in praktisch opzicht wegvalt.
Terwijl ontkenningen op zinsniveau, zoals hierboven besproken, altijd "absoluut" zijn (de hele SvZ wordt ontkend), kunnen ontkenningen op lagere niveaus als "relatief" beschouwd worden, want zij impliceren altijd een contrast. Dit verschil wordt geïllustreerd in het volgende paar (de elementen die ontkend worden, zijn onderstreept):

151.33

Een zinsdeel wordt ontkend door nert of noi vóór dit zinsdeel te plaatsen:

Omdat nert vóór het predicaat ook als ontkenning van de gehele zin kan dienen, is (1b) ambigu. In het Nederlands wordt ambiguïteit altijd vermeden door verschillende accentpatronen, vergelijk:

In (2a) wordt niet zwak beklemtoond; in (2b) wordt gekocht sterk beklemtoond. Zo'n extra accentuering van een woord gaat in het Spokaans altijd samen met de toevoeging van de determinant ki (§ 133.30–41). Zin (1b) kent daarom de gedisambigueerde variant:

Nu krijgt de lettergreep -rer- een duidelijk accent.1

151.34

Als een zinsdeel vanwege linkse dislocatie (§ 93.77–77b en § 93.89) geheel aan het begin van de zin staat, heeft ontkenning met noi de voorkeur.1 Vergelijk:

Linkse dislocatie houdt meestal ook extra emfase of contrast in, en daarbij past het meer nadrukkelijke noi beter dan het neutrale nert.

151.35

In § 151.2–3 is vastgesteld dat noi aan het begin van een volzin deze gehele volzin kan ontkennen. Deze regel kan in conflict zijn met de regel uit § 151.34, wat ambiguïteit tot gevolg heeft:

Lezing (2a) houdt in dat Tek weliswaar de auto koopt, maar dat ze dat niet doet omdat ze autorijden zo leuk vindt (vgl. § 151.3 (2)); in (2b) wordt gezegd dat een ander dan Tek de auto koopt, maar dit voor Tek doet omdat ze autorijden zo leuk vindt. Lezing (2a) kan expliciet uitgedrukt worden door noi met een komma te scheiden, en (2b) kan uitgedrukt worden door het minder emfatische nert (waaraan we met ki emfase kunnen toevoegen):

151.36

Bij een tegenstelling die uitgedrukt wordt met noi ... tur iftam1 (niet/geen ... maar [wel]), bepaalt noi het element dat ontkend wordt; hier is een ontkenning op zinsniveau niet correct (de b-zinnen):

De b-zinnen zijn fout (maar komen in onverzorgde spreektaal wel voor) omdat noi hier in de positie vóór het predicaat de hele SvZ ontkent. In de a-zinnen wordt precies dat element ontkend dat in de tur-bijzin ertegenover geplaatst wordt. In (1a) staat een contrast tussen "roman ~ gedicht", in (2a) tussen "ik ~ hij", en in (3a) tussen "vandaag ~ morgen".

151.37   Ontkenning van het predicaat

Bij een ontkenning op zinsniveau mag noi zowel voor als achter het predicaat staan. Bij een (contrastieve) ontkenning van alleen het predicaat (dus op zinsdeelniveau) staat noi er altijd vóór (net zo als nert). Vergelijk:

Betekenis b.ii. kan expliciet gemaakt worden door toevoeging van ki: Do ef letra noi/nert stinde ki.

151.38

Predicaten bevatten naast het hoofdwerkwoord vaak ook een hulpwerkwoord of een positioneel werkwoord. Ook zulke predicaten kunnen op zinsdeelniveau ontkend worden:

Bij contrastwerking is het ook mogelijk om een deel van het predicaat te ontkennen, dus hetzij alleen het hulpwerkw., hetzij alleen het hoofdwerkw. Het gaat hier dan om een partiële ontkenning, ofwel een ontkenning op woordniveau. Dit is behandeld in § 151.92–102.

151.39

In § 81.70–72 zijn een aantal idiomatische constructies besproken waarbij een predicaat een infinitiefcomplement heeft. Zulke predicaten kunnen in zijn geheel ontkend worden, bijvoorbeeld:

In dergelijke zinnen kan het ontkenningswoord alleen de gehele (onderstreepte) constructie ontkennen. Een partiële ontkenning van hetzij alleen het finiete werkw. (vendo of kettelira), hetzij alleen de infinitief (vereste of zerfe) is onmogelijk.

151.40   Ontkenning van basiselementen

Basiselementen (subject, object, echo) kunnen op zinsdeelniveau ontkend worden. Nert/noi komt vóór de eventuele determinant:

Ontkenning van het subject:

Ontkenning van het object:

Ontkenning van de echo:

151.41

Niet alle voorbeelden in § 151.40 zijn even grammaticaal. Omdat ontkenning van zo'n basiselement inhoudt dat dit vanwege de contrastwerking extra benadrukt wordt, treedt zo'n basiselement in principe als zinskern op. Alleen in actieve zinnen kan ook een niet-kern gemakkelijk ontkend worden en aldus de nadruk krijgen. Daarom klinken de a-zinnen (alle actief) en (3b), (4b) en (5c) (ontkende zinskern) het meest natuurlijk. Er kunnen zich situaties voordoen waarin de zinskern en het benadrukte element niet samenvallen. In dat geval zijn ook objectpassieven nog acceptabel, zoals (1b), (2b) en (5b). Echopassieven waarin een niet-kern ontkend wordt, klinken vrijwel altijd onnatuurlijk, zoals (1c) en (3c) (tenzij er een zeer sterke reden is om de echo als kern te laten optreden). Zie ook § 151.44.

151.42

In § 151.12 is verteld dat noi áchter het predicaat dezelfde betekenis heeft als ervóór, namelijk de ontkenning van de gehele zin. Omdat de positie achter het predicaat dezelfde kan zijn als de positie direct vóór het volgende zinsdeel, ontstaat er ambiguïteit. Vergelijk:

151.43

De ambiguïteit in de vorige paragraaf kan opgeheven worden door enerzijds noi vóór het predicaat te plaatsen (alleen betekenis a.), en door anderzijds het object met ki te markeren (alleen betekenis b.):

Let op het zinsaccent dat in b. op de lettergreep -ri- ligt.2

151.44

Ontkenning van een zinsdeel houdt altijd de uitdrukking van een contrast in. Dit contrast kan impliciet zijn (zoals in § 151.40 (1)–(5)), maar ook expliciet, zoals in de volgende voorbeelden:

Als het contrast uitgedrukt wordt in een tur-bijzin, wordt altijd het ontkenningswoord noi gebruikt, en tur wordt gevolgd door iftam (wel) volgens het stramien noi X ... tur iftam Y (niet X ... maar [wel] Y) (zie ook § 151.36).1 Contrasten die op een andere manier zijn uitgedrukt, kunnen daarentegen wel nert bevatten.2

151.45

Vergelijk ook:

Zinnen (1a) en (1b) klinken het meest natuurlijk, omdat hier het te contrasteren element het eerst genoemd wordt. In (1c) staat het te contrasteren element weliswaar aan het einde van de zin, maar dit is een gevolg van de vooropplaatsing van de tijdsbepaling. Deze ordening is gemarkeerd (want de tijdsbepaling krijgt nadruk), en klinkt daarom onnatuurlijk.

151.46   Ontkenning van overige zinsdelen

Ook andere zinsdelen dan predicaten en basiselementen kunnen ontkend worden, al dan niet met een expliciete uitdrukking van contrast:

151.47

Als een additivische bepaling door lo gemarkeerd wordt, kan het ontkenningswoord zowel vóór als achter lo staan:

Omdat we ervan uitgaan dat lo deel uitmaakt van het gehele zinsdeel, zijn de b-zinnen voorbeelden van ontkenningen op woordniveau (zie § 151.88). Voor de positie van add.n en het gebruik van lo, zie Hoofdstuk 93.

151.48

Als noi gebruikt wordt om een additief direct achter het predicaat te ontkennen, kan het beter áchter lo geplaatst worden, omdat noi anders ook begrepen kan worden als een ontkenning van het predicaat (zie § 151.12). Met zin a. kan zowel b. als c. bedoeld worden:

151.49

Zinnen (2) en (3) in § 151.3 kennen een zinnig alternatief waarbij de voegw.n janof (omdat) en futtof (voordat) ontkend worden:

Voor de ontkenning van voegw.n, zie ook het laatste voorbeeld in § 151.46. Vergelijk ook § 151.9.

151.50

In één zin kan meer dan één zinsdeel ontkend worden, hoewel dat dikwijls tot onduidelijke, stroeve constructies leidt. Zin (3) is een voorbeeld van een dubbele ontkenning die gebruikt wordt als eufemisme. Bijvoorbeeld:

In (1) zou nert ðÿm eft baso (niet zonder reden) vervangen kunnen worden door lef eft baso (met [goede] reden); zin (2) lijkt hetzelfde te betekenen als:

151.51

In één zin kan een zinsdeel ontkend worden terwijl bovendien de hele zin ontkend wordt. Zulke constructies zijn veel natuurlijker dan die met twee ontkende zinsdelen, zoals besproken in § 151.50. Bijvoorbeeld:

Het eerste nert ontkent de gehele SvZ HIJ HEEFT DE DEUR NIET MET OPZET DICHTGEDAAN, en het tweede nert ontkent het zinsdeel fes proba.
Hoewel het tweede nert binnen de reikwijdte van het eerste nert valt, is het niet zo dat het ene nert het andere opheft (de regel "2 × negatief = positief" gaat alleen in de wiskunde op, niet in de taalkunde).

151.52

Nog een voorbeeld:

Hier wordt de gehele SvZ NIET DE DEMONSTRATIE GAAT DOOR met nert ontkend, en binnen dit domein wordt het subject ef demonstrašo met noi ontkend en tegelijkertijd gecontrasteerd met ef gadros. In de elliptische tur-zin is het ontkende predicaat sen nert wencate weggelaten. In § 132.120 is uitgelegd dat in het geval van twee corefererende predicaten het ene ook door het spoor paine vervangen kan worden, in plaats van geheel weggelaten te worden. Als we in (1) paine gebruiken, moet dit wel ontkend worden. Als daarentegen het tweede corefererende predicaat door het spoor idem vervangen wordt (§ 132.37), blijft een ontkenning in de tur-zin achterwege. Vergelijk:

Paine is een werkw.vervanger, maar idem is een zinsdeel-vervanger, en omdat nert als deel van een zinsdeel beschouwd wordt (zie ook § 151.32 voetnoot 1), valt dit onder de vervanging door idem. Zie ook § 132.124–125 voor het verschil tussen idem en paine.

151.53   Nert en noi in vaste verbindingen

Het Spokaans kent een hele reeks add.n die (vrijwel) uitsluitend predicatief gebruikt worden, en die een vaste verbinding met nert en/of noi kunnen vormen. Hierbij zijn drie mogelijkheden:

1. het add. is een nadere specificatie bij nert en/of noi (add. + nert/noi);
2. nert en/of noi vormt een ontkenning bij dit add. (nert/noi + add.);
3. de combinatie van nert/noi + add. heeft een gelexicaliseerde betekenis.

Deze drie groepen worden besproken in Afdeling F (vanaf § 151.103).

151.54   Idiomatische uitdrukkingen

In idiomatische uitdrukkingen, waarbij twee of meer zinsdelen een vaste verbinding met een vaste betekenis vormen, is het onmogelijk of vreemd om slechts één van deze zinsdelen te ontkennen. Zo'n ontkenning zou immers inhouden dat dit zinsdeel semantisch gecontrasteerd wordt met een ander zinsdeel, en zo'n contrast bestaat niet omdat het ontkende zinsdeel binnen de idiomatische uitdrukking geen "eigen" betekenis heeft. In de volgende voorbeelden is de idiomatische uitdrukking onderstreept; in de b-zinnen is getoond dat het ontkennen van één van de elementen in de onderstreepte sequentie leidt tot een letterlijke interpretatie met contrastwerking. Dit is meestal semantische onzin, of in ieder geval gaat het idiomatische karakter verloren:

151.55

Uit de voorbeelden in § 151.54 blijkt dat toevoeging van een ontkenningswoord tot verschillende grammaticaliteit kan leiden: zin (1b) wordt door de meesten niet als "ongrammaticaal", maar wel als "semantisch vreemd" beoordeeld (alleen degenen die per definitie elke verandering in een idiomatische constructie ongrammaticaal vinden, zoals Kojen-Pôt, zullen ook (1b) ongrammaticaal vinden). Zin (2b) is geheel correct in zijn letterlijke betekenis; het is echter nooit een variant van het idioom in (2a). Zin (3b) ten slotte wordt algemeen als ongrammaticaal beschouwd.
We zien hier een verdeling in (i) uitdrukkingen en gezegdes (die zo nodig een letterlijke betekenis kunnen hebben, zoals in (1) en (2)), en (ii) vaste combinaties die slechts op één manier opgevat kunnen worden (zoals in (3)).

151.56

Vergelijk nu:

Zin a. bevat een ontkenning op zinsniveau: hier is sprake van een contrastloze presentatie van een negatieve SvZ. In zin b. is het subject ontkend, wat inhoudt dat iemand anders dan de minister de beschuldigingen naast zich neer heeft gelegd (hieruit zou geconcludeerd kunnen worden dat de minister zich wél iets van de beschuldigingen heeft aangetrokken).
In c. wordt het object "de beschuldigingen van de onderzoekscommissie" ontkend; de minister heeft dus iets anders dan deze beschuldigingen naast zich neergelegd.
In d. wordt binnen het object de nadere bepaling "door de onderzoekscommissie" ontkend, ofwel: de minister heeft beschuldigingen van een andere instantie dan de onderzoekscommissie naast zich neergelegd (ontkenning op woordgroepniveau, zie § 151.76).

Zin e. ten slotte is bijzonder omdat hier de voorz.bep. "in de oranje map" wordt ontkend. De uitdrukking ef paine flaju fesdu ef rofaakora is idiomatisch en betekent 'iets naast zich neerleggen'. Door een deel van deze uitdrukking te ontkennen wordt het idiomatische karakter aangetast, en blijft er een letterlijke interpretatie over. In e. wordt dus gezegd dat de minister de beschuldigingen niet in een oranje map heeft gedaan (maar bijv. in een tas), dan wel niet in oranje map heeft gedaan (maar in een map met een andere kleur). In de Nederlandse vertaling is zo'n letterlijke interpretatie benaderd door het abstracte "naast zich" als concreet te behandelen, zodat deze voorz.bep. gecontrasteerd wordt met "links van zich". Zodoende is ook in het Nederlands het idiomatische karakter verdoezeld.

151.57   Het gebruik van nÿf (geen) en nert/noi bij onbepaalde entiteiten

Als een zinsdeel algeheel onbepaald is (d.w.z. het zinsdeel duidt een entiteit of verzameling van entiteiten aan die noch voor de spreker noch voor de hoorder identificeerbaar is1), krijgt een subst. in het enkelvoud het onb.lidw. eft; stoff. en meervoudige subst.n hebben in het geheel geen lidw. Het een en ander volgens het volgende schema:

151.58

Voorbeelden (afwezigheid van een lidw. is aangegeven met Ø):

151.59

Algeheel onbepaalde zinsdelen zoals bedoeld in § 151.57 kunnen in principe niet met nert of noi ontkend worden (voor de uitzonderingen, zie § 151.69–73). In plaats van deze ontkenningswoorden wordt het onb.vnw. nÿf (geen) (Blok 52.11 en § 52.12 noot 14) gebruikt. Omdat nÿf nooit met een lidwoord gecombineerd kan worden, wordt nÿf tot de lidw.-vervangende voornaamwoorden gerekend, hoewel er van "vervanging" feitelijk geen sprake is.1 Vergelijk het gebruik van nÿf met nert/noi. In de a-zinnen wordt een algeheel onbepaald zinsdeel (vetgedrukt) ontkend en (al dan niet expliciet) gecontrasteerd met een ander algeheel onbepaald zinsdeel. In de b-zinnen gaat het om een bepaald (= identificeerbaar) zinsdeel dat ontkend en gecontrasteerd wordt:

151.60

Omdat nÿf altijd gevolgd moet worden door een meervoudig subst. (tenzij het stoffelijk is), wordt dikwijls een meervoudige vorm gebruikt terwijl de oppositie enkelvoud~meervoud als zodanig niet bestaat of irrelevant is. Met name bij abstr. en semi-concr. subst.n is het gebruik van een meervoudsvorm opvallend:

Omdat jalorsiy (jaloezie) een semi-concr.subst. is, krijgt het, evenals alle concr. subst.n, in het meervoud een -s (Blok 30.5). Omdat porforiy als abstr.subst. op -iy eindigt, blijft het meervoud ongemarkeerd (§ 30.40).
In (4b) en (5b) is het gebruik van de meervoudsvorm niet noodzakelijk, maar wel vaak mogelijk, zeker als het zinsdeel ontkend wordt (zie ook § 31.21–24).

151.61

Let op dat ook concr.subst.n in het meervoud kunnen staan, terwijl er feitelijk van een enkelvoud sprake is:1

Willen we beslist uitdrukken dat het om één auto gaat, dat moet er een bepaald lidw. gebruikt worden, omdat *nert eft oto ongrammaticaal is (maar zie de uitzonderingen in § 151.70–72):

In het algemeen geldt: nÿf + X_mv = nert ef + X_enk . Als zin (1) gebruikt wordt als antwoord op de vraag "heb je een auto?", vertelt de context ons dat het zinsdeel nert ef oto als "onbepaald" (dus als 'geen auto') geïnterpreteerd moet worden. Er zijn natuurlijk ook contexten mogelijk waarbij dit zinsdeel als "bepaald" (dus als 'niet de auto') begrepen moet worden, zoals in:

151.62

Nog een voorbeeld:

Het antwoord in (1) impliceert dat AG veel andere dingen op tafel ziet liggen, maar geen brieven, dus ook niet de brief waar VS op doelt. Hier wordt dus een contrast uitgedrukt tussen "een verzameling dingen (geen brieven)" en "een verzameling brieven".

151.63

Vergelijk (1) in de vorige paragraaf met de volgende antwoorden:

Antwoord (2a) impliceert dat AG iets op tafel ziet liggen, maar dat dat niet de bewuste brief is; hier bestaat dus een contrast tussen "een ding (niet de brief)" en "de brief". (2b) en (2c) zijn ontkenningen op zinsniveau: deze antwoorden zijn adequaat als er helemaal niets op tafel ligt, zodat er ook geen contrast uitgedrukt kan worden. Er is nog een subtiel verschil tussen (2b) en (2c): in (2b) drukt het bepaalde lidw. ef uit dat AG weet over welke brief VS het heeft (ofwel: de brief is voor AG identificeerbaar). In (2c) drukt eft uit dat AG de brief niet kan identificeren (en ook niet de kans krijgt om dat te doen want die brief is er niet).

151.64

Het onderscheid tussen (a.) "bepaald" en (b.) "algeheel onbepaald" wordt ten slotte nog verduidelijkt aan de hand van de volgende vraag/antwoordparen. Let ook op de c-zinnen waarin de gehele SvZ wordt ontkend; in dat geval is het onderscheid "bepaald"~"onbepaald" irrelevant:

151.65

Let ook op de volgende constructie:

Ondanks het algeheel onbepaalde karakter van "computer" kan het Nederlands hier geen geen gebruiken, omdat er een voorz. aan voorafgaat. Vergelijk: "hij typte alles uit omdat hij geen computer had". In het Spokaans kan nÿf hier wel gebruikt worden. Vergelijk (1) met (2), waarin de SvZ ontkend wordt:

151.66

Zinsdelen die met nÿf zijn ontkend, lijken soms een minder duidelijk contrast uit te drukken dan zinsdelen die met nert of noi zijn ontkend. Vergelijk:

Bij a. wordt allereerst gedacht aan een kledingstuk dat qua functie contrasteert met een broek. We vragen ons af: "wat heeft hij dan wél aan in plaats van een broek?", en kunnen concluderen dat hij dan wel een rok of jurk zal dragen.
Bij b. wordt meer gedacht aan de afwezigheid van een broek, die contrasteert met de aanwezigheid van enig ander kledingstuk: de jongen heeft weliswaar geen broek aan, maar wel een hemd en schoenen. Zin b. kan dus uitdrukken dat de jongen in zijn blote billen loopt, hoewel een interpretatie als in a. ook mogelijk is. Vergelijk ook nog de ontkenning op zinsniveau in:

In c. wordt expliciet gezegd dat de jongen in zijn onderbroek of wellicht zelfs blote billen loopt, want "geen broek aanhebben" is hier identiek aan "het lichaamsdeel dat normaliter met een broek is bedekt, is nu onbedekt".

151.67

De ontkenningen van algeheel onbepaalde entiteiten is in het volgende schema samengevat:

151.68

Nÿf komt in een aantal idiomatische verbindingen voor waarbij de contrastwerking meestal geëlimineerd is. Voorbeelden:

nÿf effer = nÿf vluquos (geen enkele; niet één):

... ur nÿf lelpirus (als geen ander):

Vergelijk ook § 144.64–65.

nÿf tiyns (niets):

Nÿf tiyns wordt beschouwd als een spreektaalvariant van flâjû, vgl. § 151.130 zin (4).

Elliptisch in opschriften ed.:

Emfatische/beeldende zinsontkenning:

Overig idioom:

151.69

In drie gevallen is het toegestaan om nert of noi met het onb.lidw. eft te verbinden, of om ze bij stoff.subst.n zónder lidw. te gebruiken:

1. bij een expliciete uitdrukking van contrast, zie § 151.70
2. bij sommige vragende zinnen, zie § 151.71–73
3. als nert of noi nader bepaald wordt door een add. en daarmee een hechte verbinding vormt, zie § 151.74

151.70

In de a-zinnen ontbreekt een expliciet contrast; hier kan alleen nÿf of nert ef gebruikt worden. In de b- en c-zinnen wordt een contrast expliciet uitgedrukt; hier is nert [eft] of noi [eft] wél mogelijk:

151.71

Vergelijk:

Zin (1a) is een neutrale vraag: de vraagsteller weet niet of de SvZ TEK HEEFT EEN MOTORFIETS waar of onwaar is, en het antwoord kan zijn "ja" of "nee".
Bij (1b) geeft de vraagsteller te kennen dat hij denkt dat Tek géén motorfiets heeft (de door de vraagsteller veronderstelde (aangeklede) SvZ is TEK HEEFT GEEN MOTORFIETS), en wil nu weten wat Tek dan wél heeft. Antwoord kan zijn "ja" (próp) of "Tek heeft een X" (X ≠ motorfiets).

151.72

Nog een voorbeeld:

Zin (2a) is een neutrale vraag: de vraagsteller weet niet of de SvZ JIJ HEBT HET GELD AAN EEN ZWERVER GEGEVEN waar of onwaar is, en het antwoord kan zijn "ja" of "nee". Bij (2b) geeft de vraagsteller te kennen dat hij denkt dat "jij" het geld níét aan de/een zwerver hebt gegeven, en wil nu weten aan wie "jij" het geld dan wél hebt gegeven. Antwoord kan zijn "ja" (próp) of "ik heb het geld aan X gegeven" (X ≠ de/een zwerver).

151.73

Ja/nee-vragen waarin een zinsdeel ontkend wordt met nÿf, zijn ongrammaticaal, zoals:

De ontkenning op zinsdeelniveau middels nÿf houdt altijd een gelijktijdig contrast in, en zo'n contrast is onverenigbaar met het karakter van een ja/nee-vraag.

151.74

In Blok 151.105 staan combinaties genoemd van additieven die nert of noi nader kunnen bepalen en daarmee een idiomatische verbinding vormen. Bij zulke constructies is het toegestaan om nert/noi met eft te verbinden of om ze bij een stoff.subst. zónder lidw. te gebruiken, vergelijk:

Omdat pordel nert en šalo noi als idiomatische constructies gelden, worden pordel nÿf in (1b) en šalo nÿf in (2b) verdrongen. Zie ook § 151.106 noot 10 en § 151.106 noot 13.

151.75   ad § 151.1   D. Ontkenningen op woordgroepniveau

Onder woordgroep verstaan we een syntactisch hechte sequentie van woorden, die deel uitmaken van een zinsdeel. Zie ook het schema in § 120.11. Zo'n groep woorden kan vaak zelf ook als zinsdeel optreden; het betreft dikwijls een voorz.bep. In de volgende voorbeelden zijn de delen tussen [...] zinsdelen, en de onderstreepte delen woordgroepen:

In het laatste voorbeeld bestaat het subject uit drie, en het object uit twee lange woordgroepen. Dergelijke woordgroepen zijn dikwijls voorz.bep.n die niet los gezien kunnen worden van een andere woordgroep.

151.76

Woordgroepen kunnen – zeker als het volwaardige voorz.bep.n zijn – dikwijls ontkend worden door nert/noi ervoor te plaatsen. Bijvoorbeeld (zie ook § 151.56 zin d.):

151.77

In de spreektaal worden dergelijke ontkenningen op woordgroepniveau dikwijls vermeden. Als alternatief is dan een ontkenning op zinsdeelniveau ((1′) en (2′)), of een bijzin ((3′)) mogelijk. Vergelijk (1)–(3) in § 151.76 met:

151.78

Als het contrast expliciet wordt uitgedrukt, moet er rekening met het bereik van de ontkenning gehouden worden. Vergelijk:

Omdat in b. ef merater binnen de reikwijdte van noi valt, moet dit element in de contrasterende tur-zin herhaald worden (hier in de vorm van het pers.vnw. do). In a. valt ef merater buiten de reikwijdte van noi.

151.79

In sommige gevallen is het niet zo duidelijk of we een voorz.bep. nu als zelfstandig zinsdeel, dan wel als woordgroep (= deel van een groter geheel), moeten beschouwen. Een klassiek probleem zijn de voorz.bep.n met rifo die een gen.-constructie kunnen vervangen. Vergelijk:

In (1) vormt de gen.-constructie Elsaex ef mariant één zinsdeel, dat niet opengebroken kan worden door een ontkenningswoord; (1b) is dan ook ongrammaticaal. Zin (1a) wordt het liefst zo geïnterpreteerd dat de gehele gen.-constructie ontkend wordt, maar we kunnen nert ook beschouwen als een ontkenning bij alleen Elsaex (dus een ontkenning op woordniveau, zie § 151.91).
In (2) is het niet geheel duidelijk of ef mariant rifo Elsa nu als één dan wel als twee zinsdelen moet worden behandeld. Zin (2a) wordt meestal zo opgevat dat nert alleen ef mariant ontkent, eventueel wordt de gehele sequentie ef mariant rifo Elsa ontkend (bij een expliciete uitdrukking van contrast wordt dit verschil duidelijk uitgedrukt). Willen we alleen "Elsa" ontkennen, dan kan (2b) gebruikt worden, tenzij men vindt dat zo'n openbreking niet is toegestaan.1

151.80

Vergelijk ook:

(1a) en (2a) zijn correct, want hier ontkent nert een geheel zinsdeel (waarbij we niet met zekerheid kunnen zeggen of in (1a) ook rifo sener kleter lebet-glyda bij dat zinsdeel hoort). (1b) is voor velen niet acceptabel omdat nert alleen een woordgroep bepaalt en dus het onderstreepte zinsdeel openbreekt. Daarentegen is (2b) voor iedereen grammaticaal omdat de rifo-bepaling een zelfstandig zinsdeel vormt (het werkw. cÿrbare rifo (voorzien van) is een prep.werkw.).

151.81

Woordgroepen zijn als zodanig gemakkelijk te herkennen als het voorz.bep.n zijn die een hechte verbinding hebben met de woordgroep ervóór. Zulke voorbeelden zijn te vinden in § 151.75/78. Minder duidelijk zijn woordgroepen binnen een gen.-constructie zoals genoemd in § 151.79. Ook in het volgende voorbeeld zijn de woordgroepen tamelijk vaag:

De onderstreepte additivische nevenschikking is een woordgroep, maar kan niet als zodanig expliciet ontkend worden door er een ontkenningswoord direct vóór te zetten (in de trant van: *ef noi kuntaro én ântikiy kélbÿ). Daarom is in (1) ki toegevoegd, waardoor het zinsaccent op kuntaro én ântikiy komt te liggen, zodat het duidelijk is dat alleen deze woordgroep binnen de reikwijdte van noi valt, en dus gecontrasteerd wordt met palequeo (ofwel: de moderne kandelaar is niet gestolen). Het voegw. én vormt zo'n hechte verbinding tussen twee add.n dat ki altijd de gehele nevenschikking, en niet slechts een van de nevengeschikte leden, beïnvloedt. Ki in (1) kan dus nooit zo begrepen worden dat alleen ântikiy binnen zijn invloedssfeer ligt, ofwel dat alleen ântikiy met palequeo gecontrasteerd wordt. Voor ki, zie ook § 151.83–85. Voor én, zie ook § 120.74–78/90.

151.82   ad § 151.1   E. Ontkenningen op woordniveau

Als een zinsdeel uit slechts één woord bestaat, is een ontkenning op woordniveau hetzelfde als een ontkenning op zinsdeelniveau. Dit is in de paragrafen hierboven besproken. Hieronder houden we ons alleen bezig met zinsdelen die uit meer dan één woord bestaan.

151.83

Als een zinsdeel voorafgegaan wordt door nert of noi, kunnen deze ontkenningswoorden in principe ook een woord uit het zinsdeel ontkennen. Zulke constructies zijn dus ambigu. Vergelijk:

De vier verschillende lezingen in (1) worden in het Nederlands onderscheiden door verschillende zinsaccenten: het met KLEINE HOOFDLETTERS gedrukte woord krijgt telkens het zinsaccent, en contrasteert daarmee met een al dan niet nader genoemd element. Ook in het Spokaans bestaat een dergelijk verschil in zinsaccent. Alleen gaat dit altijd gepaard met de markeerder ki achter het te accentueren woord. In plaats van de 4 mogelijkheden in (1) krijgen we dan:

In (1a′) ontbreekt een specifiek accent, en daarom wordt ki hier niet gebruikt. In (1b′)–(1d′) is de lettergreep met een duidelijk zinsaccent onderstreept. Voor ki, zie verder § 133.30–41.

151.84

Nog een voorbeeld (hier is ki reeds toegevoegd):

151.85

Merk op dat feitelijk alleen het voorz. rifo in dit zinsdeel niet door nert ontkend kan worden. Dit omdat rifo qua betekenis niet kan contrasteren met een ander voorz. Accentuering van de lidw.n "de" en "het" is in het Nederlands wel mogelijk, maar in het Spokaans klinkt dit vreemd ((2c) en (2f)). Als een Spokaniër wil uitdrukken dat de brief niet in het kastje zit, maar in een van de kastjes, moet hij dit omschrijven, bijvoorbeeld:

De expliciete uitdrukking van een contrast (zoals in (3)), maakt een gemarkeerd zinsaccent (en dus ook het gebruik van ki) overbodig.

151.86

In plaats van de toevoeging van ki kan soms ook een woord ontkend worden door nert/noi hier onmiddellijk vóór te plaatsen. Dit gaat met name gemakkelijk bij add.n, mits er expliciet een contrast wordt uitgedrukt. Vergelijk (a. is een herhaling van (2d) uit § 151.84):

Merk op dat er in b. een syntactische parallelliteit ontbreekt: als noi direct voor hogoritiy staat, zouden we verwachten dat ook iftam direct voor lagitofotiy staat, zoals in:

Maar de tamelijk gemarkeerde constructie met noi wordt niet overgenomen bij iftam (noi contrasteert een woord, iftam bepaalt een zinsdeel).

151.87

Soms kan ook een subst. binnen een zinsdeel expliciet ontkend en gecontrasteerd worden. Vergelijk a. met b. (de a-zinnen zijn een herhaling van (2e) en (2g) uit § 151.84):

Merk op dat bij de ontkenning van een subst. binnen een groter zinsdeel het ontkenningswoord niet onmiddellijk voor het subst. komt, maar voor de nominale woordgroep, d.w.z. vóór het lidw. (of lidw.-vervangende woord). In (1b) betekent dit dat noi zelfs nog vóór het add. hogoritiy komt, zodat feitelijk ef hogoritiy fselk in zijn geheel ontkend en gecontrasteerd wordt. In zeer verzorgd taalgebruik moet in de tur-zin dit add. als spoor herhaald worden (in de vorm van idem). Ook hier weer bepaalt iftam het hele zinsdeel, terwijl noi alleen een reikwijdte op subst.niveau heeft.

151.88

Voorbeelden van ontkenning op woordniveau zijn ook te vinden in zinnen als:

Omdat lo tiyt en lo krono als gehele zinsdelen optreden, zijn de ontkenningen lo noi tiyt en lo nert krono dus ontkenningen op woordniveau.

151.89

Vergelijk ook het gebruik van ki bij de volgende contrasteringen:

De tur-bijzin staat hier als een elliptische constructie zonder pauzes (= komma's) direct achter het zinsdeel waarin de ontkenning te vinden is, dat is merater Vijona. Deze verregaande integratie van de bijzin in de hoofdzin maakt het mogelijk dat alleen het te contrasteren woord (mosjeus resp. Gâlpales) nog genoemd wordt.

151.90

Staat de tur-bijzin als min of meer zelfstandige eenheid achter de hoofdzin, dan is het beter om alle elementen van het ontkende zinsdeel te herhalen, eventueel ook ki, dus:

151.91

Bij gen.-constructies kan het eerste lid (de gen.bep.) ontkend worden, het tweede lid (fundament) echter niet, omdat een gen.-constructie zich niet laat openbreken. Vergelijk:

Zie verder § 151.79 voor deze constructies.

151.91a

Vergelijk de ontkenning op woordniveau in a. met de ontkenning op zinsniveau in b.:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands lijkt er een subtiel verschil te bestaan: in a. gaat het om een native speaker van het Spokaans die veel grammaticafouten maakt. In b. lijkt het eerder te gaan om een buitenlander die Spokaans geleerd heeft maar het (nog) niet goed spreekt.
Dit verschil is te verklaren vanwege de reikwijdte van de ontkenning: in a. wordt alleen quista ontkend; zo'n ontkenning op woordniveau impliceert een contrast, oftewel het taalgebruik van Alex wordt vergeleken met het taalgebruik van iedereen die Spokaans spreekt. Het ligt dan voor de hand om uit te gaan van een verzameling mensen (onder wie ook Alex) die Spokaans als moedertaal spreken (maar de een spreekt het beter dan de ander). In b. wordt de gehele zin ontkend, oftewel het waarheidsgehalte van de SvZ ALEX SPREEKT GOED SPOKAANS wordt ontkend, zonder dat er sprake is van een contrast met een groep mensen die wel (goed) Spokaans spreekt (dus native speakers). Dit impliceert dan dat Alex géén native speaker is.

151.92   Partiële ontkenningen bij predicaten

Een ontkenning bij een predicaat kan, afhankelijk van de context, opgevat worden als een ontkenning op zinsniveau of als een ontkenning op zinsdeelniveau (dus het predicaat zelf). Als het om een samengesteld predicaat gaat (meestal een combinatie van een hulpwerkw. en een infinitief), is er ook een ontkenning op woordniveau mogelijk: zo kan hetzij alleen het hulpwerkw. hetzij alleen de infinitief ontkend worden. Dit wordt in de volgende paragrafen uitgelegd.

151.93

Omdat de combinatie van hulp- en hoofdwerkw. als een syntactische eenheid gezien wordt, kan deze niet door een ontkenningswoord opengebroken worden. Omdat nert/noi daarom altijd vóór het gehele predicaat staat, is de constructie ambigu (zie zin c.):

Bij lezing c.i. is er sprake van een ontkenning op predicaatniveau, bij c.ii. wordt alleen de infinitief "lachen" ontkend. Merk op dat in het Nederlands het woordje om weggelaten mag worden: in dat geval is de zin Ik probeer niet te lachen eveneens ambigu.

151.94

Als een predicaat samengesteld is uit een hulpwerkw. (= doelwerkw. of modaal werkw.) gevolgd door beri + infinitief (Blok 81.9 en § 81.32), kan nert/noi het hulpwerkw. binnen dit zinsdeel ontkennen:

Zie § 151.38 voor constructies zonder expliciet contrast, die zo opgevat worden dat het gehele predicaat (doelwerkw. + beri + infinitief) ontkend wordt.

151.95

Een ontkenning van het hulpwerkw. is mogelijk door het met ki emfase te geven. Dit kan gedaan worden als er geen expliciet contrast aanwezig is waaruit de ontkenning van het hulpwerkw. zonder meer blijkt. Vergelijk de voorbeelden uit § 151.94 met:

In het Nederlands kan de emfase op het hulpwerkw. benadrukt worden met toevoegingen als "helemaal" of "echt". Dit kan in het Spokaans ook, maar dat is nog nadrukkelijker dan het Nederlands, bijvoorbeeld: Do nert perke ki beri paine ef crulabiy (Hij hoeft het écht niet te doen).

151.96

Een andere mogelijkheid is om voor een bijzin te kiezen, zodanig dat hulp- en hoofdwerkw. ieder in een eigen zin staan (zie ook § 81.30–31a en § 81.35a), of om voor een deverbalisering te kiezen (bijvoorbeeld indien het hulpwerkw. geen den-bijzin toestaat, zoals luste in (3′)).
Vergelijk (1′)–(4′) hierboven met:

151.97

In een samengesteld predicaat (hulpwerkw. + beri + infinitief) kan nert/noi ook alleen de infinitief ontkennen. Deze partiële ontkenning kan impliciet zijn, maar duidelijk worden door een expliciet uitgedrukt contrast (zoals in (1)). Hij kan ook expliciet uitgedrukt worden met ki (zoals in (2)):

In (2) hebben perane en bemesten duidelijk het zinsaccent.

151.98

Als een predicaat samengesteld is uit een hulpwerkw. gevolgd door beri + infinitief, kan de infinitief expliciet ontkend worden door deze als finiete vorm in een den-bijzin op te nemen, en die te ontkennen. Vergelijk (1)–(3) uit § 151.94 met:

Zulke den-bijzinnen zijn normaliter ongebruikelijk (volgens sommigen ongrammaticaal) als de hoofdzin een werkw. bevat dat als doelwerkw. (dus met beri + infinitief) kan optreden; alleen bij expliciete ontkenningen zoals in (1)–(3) zijn zulke constructies toegestaan. Zie hiervoor ook § 81.30–31. Zie ook het gebruik van een den-bijzin om het hulpwerkw. expliciet te ontkennen in § 151.96.

151.99

Ook bij de volgende voorbeelden is het verschil in reikwijdte van de ontkenning evident: in zin a. kan nert de gehele SvZ HET IS VEILIGER OM OP DIT KRUISPUNT OVER TE STEKEN ontkennen, maar ook alleen de infinitief OVERSTEKEN: zin a. is dus ambigu. In b. en c. is de ambiguïteit opgeheven door het infinitiefcomplement te vervangen door een den-bijzin (in het Nederlands past een bijzin met als beter):

In b. wordt gezegd dat het niets uitmaakt waar we oversteken, want elke plek is even veilig als dat kruispunt; in c. wordt aangeraden om ergens anders dan op dit kruispunt over te steken.

151.100

Binnen een predicaat met een positioneel werkw. kan het hoofdwerkw. ontkend worden:

In (1) wordt "slapen" gecontrasteerd met "mediteren", in (2) is er een contrast tussen "aanstaren" en "observeren". Het spoor idem vervangt in beide zinnen de positionele uitdrukkingen ur feldre "zitten te ..." en ur zirde "liggen te ...". Als idem achterwege blijft, krijgen we een ontkenning op zinsdeelniveau (het hele predicaat wordt ontkend; zie § 151.38).

151.101

Binnen een predicaat met een positioneel werkw. kan het positionele werkw. ontkend worden. Vergelijk ook § 151.38.

Zoals (1a) en (2a) tonen, staat het ontkenningswoord vóór het gehele predicaat, waarbij ki aangeeft dat slechts een deel van het predicaat (in dit geval: het positionele werkw.) wordt ontkend, en gecontrasteerd met een ander positioneel werkw. De b-varianten zijn ongrammaticaal omdat hier het ontkenningswoord binnen het predicaat staat (hier wordt dus ten onrechte een zinsdeel opengebroken1).

151.102

Vergelijk § 151.101 (2b) met:

In (3) gaat het om een nevenschikking van twee zinnen. Hier is het natuurlijk goed mogelijk om alleen het werkw. (predicaat) in de tweede zin te ontkennen en te contrasteren met een ander predicaat.

151.103   ad § 151.1   F. Idiomatische ontkenningen

Onder idiomatische ontkenningen verstaan we constructies waarin de ontkenningswoorden nert en noi een vaste verbinding aangaan met een ander woord, zodanig dat de betekenis van de gehele constructie onvoorspelbaar is, en/of zodanig dat nert en noi niet vrijelijk door elkaar gebruikt kunnen worden. Een duidelijk voorbeeld is de frase noi kerru die met 'ook niet' vertaald moet worden (en niet met *"niet ook"). Bovendien blokkeert deze idiomatische frase de varianten *nert kerru, *kerru nert en *kerru noi.

151.104   Nert en noi in vaste (idiomatische) verbindingen

In § 151.53 is er reeds op gewezen dat nert en noi in idiomatische constructies met pred.add.n kunnen voorkomen. Er zijn hier drie mogelijkheden:

1. het add. is een nadere specificatie bij nert en/of noi (add. + nert/noi) (§ 151.105–112);
2. nert en/of noi vormt een ontkenning bij dit add. (nert/noi + add.) (§ 151.113);
3. de combinatie van nert/noi + add. heeft een gelexicaliseerde betekenis (§ 151.114–121).

151.105   ad § 151.104   i. Additief is nadere specificatie bij nert/noi

De primaire betekenis 'niet' die nert en noi hebben, kan op verschillende manieren extra benadrukt, afgezwakt of betwijfeld worden door middel van een nader specificerend add. De meest algemene vormen zijn hieronder opgesomd. Het gaat in deze gevallen meestal om ontkenningen op zinsniveau, maar ook ontkenningen op lagere niveaus zijn soms mogelijk. Voor een meer gedetailleerde behandeling wordt verwezen naar de desbetreffende lemma's in de woordenboeken. De nummers 1–13 verwijzen naar het commentaar en de voorbeelden in § 151.106.

Het Spokaans kent ook een hele reeks add.n die de ontkenning "in zich dragen", vergelijk lich (eigenlijk) en liyche (eigenlijk niet). In zulke gevallen is een combinatie van het positieve add. met nert/noi onmogelijk: *lich nert/noi of *nert/noi lich. Zie ook Blok 151.123.

151.106   ad Blok 151.105   Noten

Bij alle noten staan ontkenningen op zinsniveau als voorbeeld. Indien mogelijk worden ook ontkenningen op lagere niveaus genoemd; in dat geval is het ontkende element onderstreept.

Noot 1  ârt nert/noi (vast niet) en brôep nert (beslist niet):

Ârt nert (vast niet) drukt een sterk vermoeden (van de spreker uit); brôep nert is een emfatische variant van nert. In het Nederlands kunnen beide uitdrukkingen ook met 'zeker niet' vertaald worden, maar dan gaat het betekenisverschil voor een deel verloren. Ârt kan bij sterke contrastwerking ook door noi gevolgd worden, maar brôep wordt nóóit door noi gevolgd. Omdat noi zelf al een emfatische component heeft, wordt de vorm *brôep noi als een contaminatie gevoeld.
Ârt nert/noi en brôep nert staan bij zinsontkenning meestal op de normale pred.add.-positie direct achter het predicaat, maar ze mogen bij emfase of contrast ook geheel vooraan of geheel achteraan de zin komen.

Noot 2  bloirâ noi (juist niet; nu net niet) en ÿrô noi (juist niet; net niet):

Bloirâ noi drukt prototypisch een contrast uit: algemeen wordt aangenomen dat iets het geval is, maar in werkelijkheid is dát nu juist níét het geval. Ÿrô noi drukt uit dat iets bijna het geval is. Vergelijk ook:

In f. klinkt een eigenwijsheid door: er is een wetsvoorstel, iedereen denkt dat het aangenomen wordt, maar nee, de Volksvertegenwoordiging beslist anders. In g. wordt gesuggereerd dat er een stemming heeft plaatsgevonden, waarbij het aantal tegenstemmers net iets groter is dan het aantal vóórstemmers: het had weinig gescheeld, of het wetsontwerp was wél aangenomen.

Noot 3  brôepwet2 noi (alweer niet):

Brôepwet noi (alweer niet) drukt uit dat een bepaalde afspraak of plicht verscheidene keren niet is nagekomen, en dat de spreker hier ontstemd over is. Brôepwet noi wordt (vanwege de emotionele lading) als een "zware" bepaling gevoeld, en komt daarom bij een zinsontkenning bij voorkeur aan het einde of aan het begin van de zin.

Noot 4  calyje noi (niet eens; zelfs niet):

Calyje noi staat bij zinsontkenning als reguliere addit.bep. direct achter het predicaat. In de Nederlandse equivalenten lijkt 'niet eens' vaak een adequatere vertaling dan 'zelfs niet' (hoewel beide uitdrukkingen (min of meer) synoniem heten te zijn).

Noot 5  gei noi (in/over het algemeen niet)3:

Gei noi gedraagt zich net zo als noi, wat wil zeggen dat het als zinsontkenning zowel direct vóór als direct achter het predicaat mag staan. Bij ontkenningen op een lager niveau kan de constructie gei noi niet gebruikt worden. In dat geval geldt een ontkenning met noi of nert en een pred.add. gei. Vergelijk:

In d. is gei een vooropgeplaatst pred.add., en daarom kan het onderstreepte zinsdeel zowel met noi als met nert ontkend worden.

Noot 6  lilt nert = ment noi (vaak niet):

Lilt nert = ment noi mag bij een zinsontkenning zowel vóór als direct achter het predicaat staan. Vergelijk ook § 151.116 noot 5 noi lilt/ment. Voor de combinatie van lilt nert ... tur iftam, zie § 151.107.

Noot 7  menokka nert = menokka noi (soms niet):

Menokka nert/noi staat als zinsontkenning meestal op de reguliere pred.add.-positie achter het predicaat, maar kan bij emfase of contrast ook gemakkelijk aan het begin of einde van de zin verschijnen. Bij ontkenningen op lager niveau kan menokka als pred.add. ook los van nert/noi staan. Voor de combinatie van menokka nert ... tur iftam, zie § 151.107.
Vergelijk ook:

De vorm menokka noi menokka iftam vormt één zinsdeel met een gelexicaliseerd karakter, want de onderliggende betekenis is: "zo nu en dan".

Noot 8  otse noi! = otse noft! (welnee!; niet waar!):

Vergelijk ook:

Otse noi/noft/siy komen voornamelijk als geïsoleerde reacties op een bewering voor, en het add. CAT. III otse komt in geen enkele andere context voor. Nog in het Middelspokaans kon otse in de betekenis 'voorwaar; waarachtig' gebruikt worden, zoals in de volgende bijbeltekst (±1700):

Noot 9  pijâ nert = pijâ noi (in het geheel niet; helemaal/überhaupt niet):

Pijâ nert/noi staat meestal op de reguliere pred.add.-positie achter het predicaat, maar kan bij emfase of contrast ook gemakkelijk aan het begin of einde van de zin verschijnen. De constructie komt alleen als zinsontkenning voor. Vergelijk ook noot 12 (quista nert = quista noi).

Noot 10  pordel nert (bijna niet) en quoss nert (nauwelijks):

De ontkennende vorm quoss nert wordt begrepen als een emfatische variant van quoss, die alleen in de spreektaal acceptabel is. Quoss nert wordt door velen beschouwd als een contaminatie van quoss en pordel nert (bijna niet). Omdat pordel nert en quoss nert als "zware" zinsdelen beschouwd worden, komen deze in principe achteraan de zin. Quoss (nauwelijks) wordt als een lichtere variant beschouwd die op de reguliere pred.add.-positie direct achter het predicaat verschijnt. Quoss en pordel nert kunnen ook een zinsdeel ontkennen (dat geldt niet voor de spreektaalvariant quoss nert), zie ook § 151.74.

Noot 11  prôchôk nert = prôchôk noi en tôxiy nert = tôxiy noi (waarschijnlijk niet):

Prôchôk nert/noi en tôxiy nert/noi kunnen beide bij een zinsontkenning op de reguliere pred.add.-positie achter het predicaat optreden. Echter, in a. is prôchôk nert/noi naar het einde van de zin verschoven omdat de tijdsbepaling mas (morgen) deze reguliere pred.add.-positie reeds ingenomen heeft. Bij een ontkenning op lager niveau kunnen tôxiy en prôchôk ook als pred.add. optreden en geheel los staan van nert/noi, zoals zin d. illustreert.

Noot 12  quista nert = quista noi (helemaal niet; volstrekt niet):

Quista nert/noi staat als zinsontkenning in principe op de normale pred.add.-positie achter het predicaat, maar bij emfase of contrast is ook een positie aan het begin of einde van de zin mogelijk. In de spreektaal gedraagt quista nert zich soms als nert, d.w.z. het staat onmiddellijk vóór het predicaat, zoals in:

Vergelijk ook noot 9 (pijâ nert = pijâ noi).

Noot 13  šalo noi (meestal niet)6:

Šalo noi staat als zinsontkenning meestal op de reguliere pred.add.-positie achter het predicaat, maar kan bij emfase of contrast ook gemakkelijk aan het begin of einde van de zin verschijnen. Zie ook § 151.74.

151.107

Vergelijk:

In de a-zinnen kan alleen noi gebruikt worden, en is nert ongrammaticaal, vanwege de vaste frase noi X tur iftam Y (niet X maar [wel] Y). In de b-zinnen komen de vaste frases menokka noi/nert (soms niet), lilt nert (vaak niet) en brôep nert (beslist niet) voor. In (1b) wordt de voorkeur aan menokka noi gegeven omdat noi beter past bij tur iftam. In (2b) en (3b) kan nert niet door noi vervangen worden (zie Blok 151.105), maar desondanks kan er een tegenstelling met tur iftam ... uitgedrukt worden. De idiomatische uitdrukkingen menokka nert, lilt nert en brôep nert verdringen dus het gebruik van noi in de idiomatische uitdrukking noi X tur iftam Y.

151.108

Zinnen met een combinatie van een additief + nert/noi (zie Blok 151.105) moeten niet verward worden met zinnen waarin een dergelijk additief onafhankelijk van nert/noi staat. Vergelijk:

(1a) en (1b) zijn qua oppervlaktestructuur identiek, maar in hun onderliggende vorm verschillend, zodat ze ambigu zijn. In (1a) is sprake van de vaste frase šalo noi (meestal niet), die gecontrasteerd wordt met tur iftam ... (maar wel ...).
In (1b) is šalo (meestal) een pred.add. bij pjôle, terwijl noi het onderstreepte zinsdeel ontkent. Hier wordt dus alleen noi gecontrasteerd met tur iftam ..., wat betekent dat šalo ook een element in de tur-bijzin is (lees: tur [stus pjôle] šalo iftam rifo goe poirdÿfôsta én mebafas (maar men spreekt meestal wel over sterfgevallen en geboortes)).

151.109

Dat (1a) en (1b) in de vorige paragraaf een verschillende onderliggende structuur hebben, komt tot uiting als de woordvolgorde verandert. Vergelijk (1) met:

151.110

Omdat šalo noi een vaste frase is, bestaat er geen alternatief *šalo nert. Daarom moeten in de volgende zin šalo en nert als onafhankelijk van elkaar opererende woorden beschouwd worden, ofwel, šalo is een pred.add. en nert is een ontkenning bij de onderstreepte voorz.bep.:

151.111

Hetzelfde geldt voor de andere vaste frases, zoals:

De vaste frase is lilt nert, daarom kan *lilt noi niet als één zinsdeel beschouwd worden. Lilt is dus een pred.add. terwijl noi als ontkenning van sener follus optreedt. Dit wordt nog duidelijker bij een expliciet contrast als in:

151.112

Nog een voorbeeld:

In a. ligt het voor de hand om aan te nemen dat het vette deel een ontkenning op zinsniveau is. In b. wordt het onderstreepte zinsdeel door noi ontkend, en gecontrasteerd met het cursieve zinsdeel. Het pred.add. tôxiym of prôchôk staat aan het begin van de zin (zg. additivische prolepsis, zie § 40.34) en geldt ook als bepaling in de tur-bijzin.

151.113   ad § 151.104   ii. Nert en/of noi vormt ontkenning bij additief

In principe gaat het om de ontkenning van de "aanwezigheid" van het add., wat tegelijkertijd de "aanwezigheid" van een contrast inhoudt, bijvoorbeeld:

Vergelijk de bewering van Petriy, en hoe Lerdu daarop reageert:

In zinnen waarin een contrast expliciet gegeven wordt, kan elk pred.add. met nert of noi ontkend worden, geheel analoog aan de ontkenning van welk zinsdeel dan ook (zie § 151.46). De extra nadruk die de contrastieve elementen krijgen, kan in het Spokaans gemarkeerd worden met ki, zoals in:

In het laatste voorbeeld kan šalo ontkend worden met noi of nert. Dat is wat anders dan de vaste samenstelling šalo noi in Blok § 151.105 die nooit vervangen kan worden door *šalo nert.

151.114   ad § 151.104   iii. Nert/noi + additief heeft gelexicaliseerde betekenis

In § 151.113 is getoond hoe de intrinsieke betekenis van een pred.add. ontkend kan worden, terwijl een contrastieve uitdrukking aangeeft welk andere add. dan wél een adequate keuze is (volgens het stramien "niet X maar Y"). Als zo'n contrast achterwege blijft (dus alleen "niet X"), is het dikwijls onduidelijk wat die ontkenning zou moeten betekenen. Als voorbeeld kunnen de volgende zinnen dienen:

Zin (1) is acceptabel als we aannemen dat de spreker de uiting van een ander corrigeert (vergelijk ook het gesprekje tussen Petriy en Lerdu in § 151.113).
Echter, zin (2) is vreemd, omdat hier een bepaalde kwalificatie ("nauwelijks") ontkend wordt zonder dat daar een correctie tegenover staat. Aangezien een woord als nauwelijks geen duidelijke tegenpool bezit, weten we niet hoe we de ontkenning van nauwelijks moeten interpreteren. Vergelijk dit met een add. als precies, waarbij de ontkenning (niet precies) een zinnige mededeling is omdat precies als tegenpool slordig kent. Een zin als De timmerman werkt niet precies (vgl. § 151.113) is dan ook een adequate mededeling omdat we deze zin zo kunnen begrijpen dat die timmerman in meer of mindere mate slordig werkt.
Ontkenningen van add.n zonder duidelijke tegenpool1, en zonder een expliciete uitdrukking van contrast, hebben feitelijk geen "betekenis", en daarom kunnen zij alleen bestaan als er sprake is van lexicalisatie, ofwel, er is "per definitie" een (min of meer onvoorspelbare) betekenis aan gehecht. Bijvoorbeeld:

Noi lendiym (niet zelden) is in principe een weinig zinvolle mededeling omdat "zelden" geen duidelijke tegenpool kent. Enerzijds contrasteert het met "vaak" en "altijd", anderzijds met "geheel niet" en "nooit". Als ongelukken "niet zelden" gebeuren, kan dit theoretisch dus betekenen dat ze hetzij nooit hetzij vaak hetzij altijd gebeuren (en alle mogelijke frequentiële gradaties hiertussen). Deze vaagheid is ongedaan gemaakt doordat zowel het Spokaanse noi lendiym als het Nederlandse niet zelden een min of meer gelexicaliseerde betekenis heeft gekregen, namelijk "heel vaak", met een eufemistische/ironische ondertoon.

151.115

Blijft een expliciete uitdrukking van contrast achterwege, dan wordt de ontkenning van veel pred.add.n vaak op een specifieke manier geïnterpreteerd. De meest algemene vormen worden hieronder opgesomd. Voor een meer gedetailleerde behandeling wordt verwezen naar de desbetreffende lemma's in de woordenboeken. De nummers 1–10 verwijzen naar het commentaar en de voorbeelden in § 151.116. De categorieën I en III die in het blok zijn genoemd, gelden evenzeer voor de negatieve varianten. Omdat een additief van CAT. III alleen predicatief of adjectief gebruikt kan worden (zie § 40.74), geldt dat dus evenzeer voor de negatieve variant. Het gaat in al deze gevallen, syntactisch gezien, om een ontkenning van het additief, dus een ontkenning op woordniveau. Semantisch gezien lijkt het add. vaak eerder op een bepaling bij "niet". Zo betekent noi curmel niet 'niet misschien', maar 'misschien niet'.

Merk op dat in bijna alle gevallen noi gebruikt wordt (en dat nert dus onbruikbaar is).

151.116   ad Blok 151.115   Noten

Noot 1  noi curmel (misschien niet) en noi cÿrlÿo (eigenlijk niet; feitelijk niet)

en noi gû (stellig niet; absoluut niet) en noi kerru (ook niet):

De vormen noi curmel, noi cÿrlÿo, noi gû en noi kerru hebben met elkaar gemeen dat in het Spokaans het pred.add. door noi (en nooit door nert) ontkend wordt, terwijl de Nederlandse equivalenten bestaan uit een bijwoord1 dat het ontkenningswoord niet nader specificeert. Dat het Spokaanse stramien "NIET + add." hetzelfde kan betekenen als het Nederlandse stramien "bijwoord + NIET" is een indicatie dat we hier met gelexicaliseerde betekenissen te maken hebben.
Zo is noi kerru niet precies de ontkenning van "ook", evenmin als het Nederlandse equivalent 'ook niet' een precieze optelling van "ook" en "niet" is (als dat wel zo was, had "ook niet" niet het synoniem "evenmin" kunnen hebben).2 Evenzo geldt dat het Nederlandse "eigenlijk niet" vervangen kan worden door "niet echt", waarbij deze laatste vorm hetzelfde stramien heeft als het Spokaanse equivalent noi cÿrlÿo.

Noot 2  noi fit ..., fitfara (niet zo ..., als):

Het gelexicaliseerde karakter van noi fit blijkt uit het feit dat de positieve varianten van deze voorbeelden níét gevormd worden door weglating van noi, maar door een geheel andere constructie. Vergelijk a. en b. met:

In a′. wordt het add. CAT. III likkô (in gelijke mate) gebruikt, en in b′. staat de voegw.determinant lo (zoals; gelijk). Deze constructie wordt nader besproken in § 143.112.

Noot 3  ur noi kûf (niet[s] anders dan):

Ur noi kûf (lett. "en niet[s] anders") staat als een soort nevengeschikt bijzinnetje achter de hoofdzin. Het heeft het karakter van een nader specificerende afterthought (zie hiervoor ook § 120.57).4

Noot 4  noi lendiy en noi lett (niet zelden):

Noi lendiy en noi lett (niet zelden) moeten geïnterpreteerd worden als een eufemistische/ironische variant van "heel vaak" of "altijd". De vorm lendiy is algemeen Spokaans, terwijl lett voornamelijk op Centraal-Berref gebruikt wordt.5

Noot 5  noi lilt en noi ment (niet vaak):

In deze voorbeelden wordt "vaak" ontkend, en dus gecontrasteerd met "wel vaak". Omdat noi lilt als een "zwaar" zinsdeel wordt beschouwd, staat dit bij predicatief gebruik het liefst geheel vooraan of achteraan de zin. Vergelijk ook § 151.106 noot 6 (lilt nert = ment noi).

Noot 6  fes noi litel (allerminst):

Fes noi litel staat als "zware" predicatieve bepaling het liefst aan het einde van de zin. We hebben hier te doen met een soort voorz.bep. waarvan het fundament een add. (en geen subst.!) is; de betekenis is geheel gelexicaliseerd.

Noot 7  noi ne'âma (wel) (nadruk op grote hoeveelheid):

De uitdrukking noi ne'âma staat aan het einde van de zin, of direct achter het subst. dat de hoeveelheid uitdrukt, maar kan (vooral in de spreektaal) ook op de pred.add.-positie direct achter het predicaat verschijnen (zie ook § 143.51). Vergelijk c. en d. met:

Noot 8  nert ral tur zuf (van te voren; bij voorbaat) (lett. "niet nu maar toen") en

nert vluf tur velk (voortdurend; constant) (lett. "niet meer maar nog"):

Nert ral tur zuf en nert vluf tur velk worden beschouwd als "zware" zinsdelen, en worden altijd aan het einde van de zin geplaatst. Het zijn de enige twee gelexicaliseerde constructies waarbij het add. door nert, en niet door noi, ontkend wordt (zie Blok 151.115). Dit is opmerkelijk omdat juist in de contrastieve uitdrukking "niet X maar Y" de voorkeur voor noi gegeven wordt (zoals in de frase noi X tur iftam Y (niet X maar [wel] Y), zie § 151.44). Bovendien blijft de positieve markering iftam (wel) in bedoelde twee constructies achterwege. Verwar nert ral tur zuf resp. nert vluf tur velk niet met:

In a. wordt ral met noi ontkend, en gecontrasteerd met zûfiy. Merk verder op dat hier het add. CAT. III zûfiy (toen[tertijd]; destijds) gebruikt wordt. Zuf (toen) is tegenwoordig alleen nog als voegw. of determinant te gebruiken. In archaïsch Spokaans (tot eind 19e eeuw) kon zuf ook een add. CAT. III zijn (zoals dat nog het geval is in de vaste uitdrukking nert ral tur zuf).

Noot 9  noi riyfain (niet altijd) en pert noi riyfain (lang niet altijd):

In a. en c. is riyfain een pred.add. Normaliter staat dit direct achter het predicaat, maar omdat deze positie reeds door een subj.add. is ingenomen (slamestiy in a. en lutt in c.), komt het pred.add. hetzij aan het einde van de zin (in a.), hetzij aan het begin (in c.). Dit alles is uitgelegd in § 40.17 en § 40.34–39. In b. daarentegen treedt riyfain op als attributieve bepaling bij slamestiy. Er lijkt geen betekenisverschil te bestaan tussen a. en b.
Pert noi riyfain is feitelijk een emfatische vorm van noi riyfain.

Noot 10  noi uss (toch al niet) (lett. "niet toevallig")6:

Noi uss wordt beschouwd als een "zwaar" pred.add., dat daarom altijd aan het einde (soms aan het begin) van de zin komt. Het drukt de reden uit waarom de SvZ in de hoofdzin, of in de buitentalige context, ongewenst is.

151.117

De verschillen tussen een nadere specificatie van nert enerzijds en een ontkenning van zo'n specificatie anderzijds zijn vaak nihil (tenzij een van beide vormen duidelijk gelexicaliseerd is). Alleen bij een expliciete uitdrukking van contrast komt dit verschil naar voren. Vergelijk:

Zowel in het Spokaans als in het Nederlands is (2b) vreemd, omdat beide talen een apart woord voor "altijd niet" hebben: kvâ (nooit).

151.118

Bij de idiomatische ontkenningen zien we bij expliciete contrastering soms een vorm van idiomatisch kopiëren. Dat wil zeggen dat het stramien van de idiomatische uitdrukking gekopieerd wordt naar een andere uitdrukking die zo'n stramien feitelijk niet mag/hoeft te hebben. Bijvoorbeeld:

Normaliter worden 'misschien wel' resp. 'absoluut wel' vertaald met curmel iftam resp. gû iftam. Maar de omgekeerde (idiomatische) rangschikking in noi curmel (i.p.v. *curmel noi) en noi gû (i.p.v. *gû noi) wordt nu overgenomen in de rangschikking van de vormen met iftam.

151.119

Sommige add.n uit Blok 151.115 behoren tot CAT. I. Zij kunnen dan optreden als bepaling binnen een zinsdeel, zoals de vetgedrukte add.n in:

151.120

Als dergelijke addit.bep.n met noi ontkend zijn (volgens Blok 151.115), kunnen zij níét meer als bepaling binnen een zinsdeel optreden. Alleen een predicatief gebruik is nog mogelijk (dus ze behoren nu tot CAT. III). De volgende varianten van (1)–(3) zijn ongrammaticaal:

Het is bij deze zinnen onduidelijk wat de betekenis ervan zou moeten zijn.

151.121

Wel is het mogelijk om dergelijke add.n te gebruiken in een zin waarin noi (of nert) als zinsontkenning optreedt:

151.122   ad § 151.1   G. Intrinsieke ontkenningen

Bij een intrinsieke ontkenning wordt de ontkenning niet uitgedrukt door specifieke ontkenningswoorden als nert of noi, maar door een typerende vorm van een ander woord. Dit "andere woord" kan tot de volgende woordsoorten behoren:

1. adverbiaal additief (§ 151.123–125)
2. voegwoord of determinant (§ 151.126–128)
3. zelfst.vnw. en voorzetsel (§ 151.129–130)

In de meeste gevallen is er sprake van een woordpaar: tegenover de positieve pool staat een negatieve pool die de intrinsieke ontkenning uitdrukt, zoals flame (ergens) ~ flâme (nergens), of tur (maar) ~ tûre (maar dan niet).
De negatieve pool is bijna altijd met vocaalwisseling van de positieve pool afgeleid, eventueel samen met het suffix -e. Dit soort afleiding is besproken bij de morfologie van de add.n, in § 41.49–54. Intrinsieke ontkenningen vinden altijd plaats op zinsniveau. Ontkenningen op een lager niveau moeten uitgedrukt worden met de positieve pool en een apart ontkenningswoord.

Dergelijke intrinsieke ontkenningen moeten niet verward worden met de negatieve (of liever gezegd: tegengestelde) tegenhangers van additieven, waarbij er sprake is van antoniemen. Zie hiervoor § 151.142–144.

151.123   ad § 151.122   i. Adverbiale additieven

In het volgende Blok zijn alle adverbiale add.n (zie § 40.2 B.) met een negatieve pool opgenomen (de negatieve polen zijn alfabetisch gerangschikt).

Deze add.n behoren alle tot CAT. III, behalve flame/flâme, igt/iygte, lendiy en katô; deze behoren tot CAT. I en kunnen dus ook adjectivisch gebruikt worden.
De add.n âlte, iygte, kvâe, niye en strâe mogen ook zonder -e gebruikt worden. Merk op dat de negatieve pool niet altijd precies de tegenovergestelde betekenis van de positieve pool geeft. Zo is het feitelijke antoniem van kvâe (nooit) niet kva (ooit) maar riyfain (altijd).

151.124   ad Blok 151.123   Noten

Noot 1  alt (nog altijd; nog steeds) en âlt[e] (nog nooit; nog nimmer):

Als alt gecombineerd wordt met rast (iemand) of flaju (iets), is dat hetzelfde als een combinatie van âlt[e] met râst[e] (niemand) of flâjû (niets):

Hier lijkt het wiskundige principe op te gaan dat 2 × negatief = positief.

Noot 2  bzovy (nimmer; nooit), kva (ooit) en kvâ[e] (nooit; nimmer):

In de b-zinnen is er sprake van een ontkenning op zinsniveau:

Kvâ (nooit) kan zowel met rast en flaju, als met râst en flâjû gecombineerd worden; de betekenis blijft hetzelfde. Maar bzovy kan níét met een negatief zelfst.vnw. gecombineerd worden. Vergelijk:

In het Nederlands worden uitdrukkingen als "nooit niemand" en "nooit niets" afgekeurd, maar in het Spokaans zijn ze geaccepteerd.
Kvâ kan ook soms gecombineerd worden met een ontkennend onb.vnw., wat dan dezelfde betekenis heeft als een positief onb.vnw. Vergelijk:

Merk op dat eftofpira (enig) gevolgd wordt door een enkelvoudig subst. Daarentegen vereist nÿf altijd een meervoudig subst.; zie § 151.60.

Noot 3  éfti (niet meer; niet langer):

Let op het volgende verschil:

Let op de idiomatische constructie éfti kva (nooit meer), die letterlijk "niet-meer ooit" betekent. Vergelijk:

Noot 4  flame (ergens) en flâme (nergens):

Flame en flâme behoren tot CAT. I en kunnen dus ook adjectivisch gebruikt worden, zoals in:

Noot 5  igt (eveneens; desbetreffend), iygt[e] (evenmin; ook niet), ni (niettemin;

wel zo; evenwel) en niy[e] (niet zo; evenmin):

Igt en iygte behoren tot CAT. I en kunnen dus ook adjectivisch gebruikt worden, zoals in:

Let ook op de idiomatische uitdrukking ni dus niye (al dan niet):

Noot 6  klirasqua (geenszins; in het geheel niet) en pasot (allesbehalve; beslist niet):

Noot 7  lendiy en lett (zelden; meestal niet):

Lendiy behoort tot CAT. I en kan ook adjectivisch gebruikt worden. Lett is dialectisch (Centraal-Berref). Bijvoorbeeld:

Emfatische varianten zijn pijâ lendiy en pijâ lett (heel zelden; bijna nooit).

Noot 8  lich (toch) en liyche (toch niet; eigenlijk niet):

Lich kent als synoniem kiykirot (toch), maar daar hoort geen negatieve variant bij. In de b-zinnen is er sprake van een ontkenning op zinsniveau:

Let ook op de idiomatische constructie is ... tur lich (weliswaar ... maar toch/desalniettemin). Hier is kiykirot niet bruikbaar:

Een negatieve variant als *is ... tur liyche bestaat niet. Wel kan met nert de zin worden ontkend:

Noot 9  katô (vooral; met name) en net-katô (helemaal niet; in genen dele):

Katô behoort tot CAT. I, maar de negatieve tegenhanger net-katô2 is van CAT. III:

Vergelijk c. met d.: in c. staat een nadrukkelijke ontkenning van de SvZ ZE HEEFT DE ROZENSTRUIKEN GESNOEID, wat geïnterpreteerd kan worden als "je denkt wel dat ze de rozenstruiken heeft gesnoeid, maar dat is echt niet zo". In d. staat een ontkenning van de SvZ ZE HEEFT VOORAL DE ROZENSTRUIKEN GESNOEID, wat zoveel wil zeggen als "ze heeft diverse struiken een beetje gesnoeid, maar de rozenstruiken helemaal niet".

Noot 10  stra (nog wel) en strâ[e] (nog niet):

Bij stra en strâe wordt duidelijk een verandering van de situatie geïmpliceerd ("zo lang het nog duurt"):

Een emfatische variant is pijâ strâ[e] (nog lang niet):

151.125

Bij contrast is er sprake van een ontkenning op zinsdeelniveau. In dat geval zijn de negatieve polen uit Blok 151.123 onbruikbaar. Vergelijk:

In a. wordt de betekenis van kva (ooit) = "een keer in het verleden" gecontrasteerd met "altijd in het verleden". Hier moet kva expliciet met noi ontkend worden, en daarom is b. fout (dit geldt ook voor het Nederlandse equivalent). Zie verder § 151.131 voor meer voorbeelden.

151.126   ad § 151.122   ii. Voegwoorden en determinanten

In het volgende Blok zijn alle voegw.n en determinanten met een negatieve pool opgenomen (de negatieve polen zijn alfabetisch gerangschikt). Omdat voegw.n en determinanten reeds in andere hoofdstukken zijn behandeld, volstaan we hier met verwijzingen naar de desbetreffende paragrafen.

Bij dâsnû, diyrâ, hiyrâ, mân[iy], tôje ... frân en tûre is er sprake van vocaalwisseling om de negatieve pool uit te drukken (zie ook Blok 41.51). Bij de woorden dâsnû, frân en mân[iy] is bovendien nog een gereduceerde vorm van noi (vetgedrukte deel) herkenbaar.

151.127

Voorbeelden van voegw.n en determinanten met een positieve en een negatieve pool (Blok 151.126); in de b-zinnen is er sprake van een ontkenning op zinsniveau: